Тыва Улас

Сүлөөтэ Нэбтэрхы Толи — Википеэдиһээ
(Тува-һээ шэлжэн эльгээгдэбэ)
Оросой холбоото уласай нютаг можо
Тыва Улас
ᠲᠤᠸᠠ ᠤᠯᠤᠰ

Тыва Республика
РеспубликаТыва
Туг Һүлдэ
Ниислэл Кызыл
Албан хэлэн ород, тува
Толгойлогшо ба
Засагай газарай түрүүлэгшэ
Кара-оол Шолбан
Тыва Уласай
Дээдэ Хуралай түрүүлэгшэ
Кан-оол Даваа
Сагай бүһэ MSK +4
Автомашинын дугаар 17

Оростохи {{{PAGENAME}}}

Карта

Тува (Орос: Тува́) гү, али Тыва (Тува: Тыва), албан ёһоор Бүгэдэ Найрамдаха Тыва Улас (Орос: Респу́блика Тыва́; Тува: Тыва Республика, латиншалһан: Tyva Respublika Загбар:IPA-mn), болбол Оросой холбоото уласай нютаг можо. Сибириин холбооной тойрогой зайда оролсоно. Ниислэл хото — Кызыл.

Тыва Улас баруун зүгһөө Алтай Уластай ба Хакаси Уластай, хойто зүгһөө Красноярскын хизаартай, зүүн зүгһөө Эрхүүгэй можотой ба Буряад Уластай хилэлнэ.

1911 ондо Цин гүрэн мүхэжэ Ара Монгол бэеэ даанги боложо, уряанхайшууд Хитадһаа халхалагдаһан Тывае СССР мэдэлдээ оруулба. Тусгаар байһанаа болёод СССР-эй РСФСР-эй бүрилдэхүүндэ 1944 ондо «Тува автономито можо» болон элсэһэн байна. 1961 ондо «Тува АССР» гэжэ хубилагдан байгуулагдажа байгаа. СССР-эй бутаралаар Оросой холбоото уласай тусгаар тогтоноходо байра һуури дээшэлжэ 1992 ондо мүнөөгэй зэргэеэ, нэрэеэ олонхой.

Газар зүй[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]

168,6 мянган хабтагай дүрбэлжэн километр газар (Буряадай хахад) эзэлэн оршодог Тыва Уласые Орос дотор Зүүн Сибириин урда үзүүртэ байрладаг гэжэ ойлгожо болоно. Мүн газарзүйн байрашалгаар Ази түбиин түбтэ шахуу байха болоод энэниие танюулжа Кызыл хотодо «Азиин түб» (Орос: Центр Азии; Тува: Азияның төвү) гэхэ хүшөө бодгобо. Тыва нютагай 80%-нь ой тайгата уулархаг газар, үлэхэ хубинь уулануудай забһарай хээр, голнуудйа хүнды байдаг. Нютагай баруун хэһэгтэ Алтайн шэлэ нюруугай 3000 метрһээ үндэр Мүнгэн-Тайга (орос. Монгун-Тайга; тув. Мөңгүн-Тайга; 3976 м), Ак-Оюк (3608 м), Мүнгэлиг (ород Монгулек; 3485 м), Кызыл-Тайга («Улаантайга»; 3121 м) гэхэ мэтэ үндэр орёолтой бол зүүн болон хойто талаарынь д.т.д. 2000-3000 метр Саяан уула (орос. Саяны) һунадаг.

Тыва Улас арбин уһанай нөөсэтэй. Бараг бүхы голынь Енисей мүрэнэй дээдэ һабада багтадаг. Урда талаархи Тагна уулын үбэрэй гол горхон Убса нуурай урасхалгүй ай һабада хамаарна. Тыва хэлэнэй хем гэдэг үгэ «гол» (магадгүй «мүрэн») гэһэн удхатай. Бэе-Хэм («Бие гол» гэһэн удха байжа магадгүй; ород Большой Енисей), Каа-Хем (магадгүй «Хаа гол») хоёр ниилэжэ яг Енисей мүрэниие (тув. Улуг-Хем, «Үлэг гол») үүсхэдэг. Томо нуургүй. Харин Уш-Бельдир («Гурбан бэлшээри») аршаан (тув. аржаан), аршаан уудаг газар бии.

Хотонууд[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]

3 мянган хүнһөө олон ажаһуугшадтай Тыва Уласай хото һуурин
01.01.2011 г.[1]
 
Кызыл хото 110 233 Тээли һуурин 3407
Ак-Довурак хото 13482 Хову-Аксы һуурин 3674
Каа-Хем хотын түхэлэй тосхон 15095 Сукпак һуурин 4345
Шагонар хото 10937 Самагалтай һуурин 3739
Чадан хото 8999 Чаа-Холь һуурин 3215
Туран хото 4975 Балгасан һуурин 3535
Кызыл-Мажалык һуурин 5039 Хандагайта һуурин 3102
Сарыг-Сеп һуурин 4495 Бай-Хаак һуурин 3162
Харгы һуурин 4698 Суг-Аксы һуурин 3439

Засаг захиргаанай хубаари[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]

Үндэһэн арбан юһэн нютаг (хүсэнэгтын дугаараар)

Мүнөө Тыва Улас 17 хошуун (кожуун, район), хошуунһаа гадна хоер хототой (хоорай, город).

Хошуунда дотороо 116 сомон (сумон), сомондонь сааша арбадта (арбан) хубаагддааг.

Нютаг
(хошуун, хото)
Ород нэрэ
(район, город)
Уряанхай нэрэ
(кожуун, хоорай)
Талмай[2]
(км²)
Хүн зон
(2010)[3]
I Кызыл хото Кызыл Кызыл 200 км² 109,986
II Ак-Довурак хото Ак-Довурак Ак-Довурак 49 км² 14,458
1 Баян-Тайга хошуун Бай-Тайгинский Бай-Тайга 7,923 км² 12,453
2 Баруун-Хэмчиг хошуун Барун-Хемчикский Барыын-Хемчик 1,050 км² 100,600
3 Зүүн-Хэмчиг хошуун Дзун-Хемчикский Чөөн-Хемчик 6,485 км² 21,170
4 Хаахэм хошуун Каа-Хемский Каа-Хем 25,726 км² 12,734
5 Кызыл хошуун Кызылский Кызыл 8,527 км² 24,991
6 Мүнгэн-Тайга хошуун Монгун-Тайгинский Мөңгүн-Тайга 4,414 км² 6,299
7 Үбэр хошуун Овюрский Өвүр 4,523 км² 8,018
8 Бэехэм хошуун Пий-Хемский Бий-Хем 8,194 км² 11,099
9 Сүтэ-Нуур хошуун Сут-Хольский Сүт-Хөл 6,691 км² 8,689
10 Тагнын хошуун Тандинский Таңды 5,092 км² 13,994
11 Тэрэ-Нуурай хошуун Тере-Хольский Тере-Хөл 10,050 км² 1,873
12 Тэсхэм хошуун Тес-Хемский Тес-Хем 6,691 км² 9,596
13 Тожо хошуун Тоджинский Тожу 44,757 км² 6,170
14 Үлэгхэм хошуун Улуг-Хемский Улуг-Хем 5,335 км² 19,507
15 Чаа-Нуурай хошуун Чаа-Хольский кожуун Чаа-Хөл 2,903 км² 6,577
16 Чэди-Нуурай хошуун Чеди-Хольский Чеди-Хөл 3,706 км² 8,171
17 Эрзин хошуун Эрзинский Эрзин 11,081 км² 8,637

Ажаглалата[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]

  1. Официальный портал министерства экономики Республики Тыва. Данные Тывастата на 1 января 2011 года.. the original on 2013-01-09 үдэрһөө архивлагдаһан. 2012-11-29 үдэртэ хандаһан.
  2. "Territories, number, density of population and territorial units by economic and administrative regions of Azerbaijan Republic", The State Statistical Committee of the Republic of Azerbaijan.
  3. Einwohnerzahlen vom 1. Januar 2010 (Berechnung)

Холбооһон[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]

Загбар:Сибириин холбооной тойрог Загбар:Оросой холбоото улас