Башкир хэлэн

Сүлөөтэ Нэбтэрхы Толи — Википеэдиһээ
(Бажигид хэлэн-һээ шэлжэн эльгээгдэбэ)
Башкир хэлэн
Башҡорт теле, башҡортса
Тараалга  Башкортостан
Арад түмэн Башкирнууд
Түрэлхи хэлэтнэй тоо 1,22 сая
Хэлэнэй ангилал
Тюрк хэлэнүүд
Үзэг бэшэг Кирилл, Лата үзэг
Албан ёһоной хэрэглээ
Улас

Орос:

Тохируулагша байгууллага Оросой Эрдэм Ухаанай Академиин Уфын Эрдэмэй Түбэй Хэлэнэй ба уран зохёолой түүхын хүреэлэн
Томьёолбори
ISO 639-1 ba
ISO 639-2 bak
ISO 639-3 bak
1897 оной байдалаар башкир хэлэнэй тааралга

Башкир хэлэн (башкираар . Башҡорт теле) — тюрк хэлэн, башкирнуудай үндэһэтэнэй хэлэн. Эжэл-хибчаг дэд бүлэгэй, хибчаг бүлэгэй, тюркын һалаагай алтай хэлэнүүдэй нэгэ. Гол аялгуунууд: зүүн, баруун хойто, урда.

Башкир хэлэн хадаа Башкортостан Уласай албан ёһоной хэлэн[1]. Түрүүшынхиеэ 1920 ондо хуули ёһоор албан ёһоной хэлэнэй статустай болоһон[2]. Мүнөө үедэ албан ёһоной статусынь Башкортостан Уласай Үндэһэн Хуулида баталһан[3].

Башкир үзэглэл[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]

Түрүүн башкирнууд сагадай бэшэгэй хэлээр хэрэглэбэ. XIX зуун жэлһээ 1923 хүрэтэр турки хэлэнэй араб бэшэг хэрэглэбэ.

1923 ондо араб үзэгые шэнэшлэн хэрэглэбэ. 1930 лата үзэгые баталһаншье һаа, 1938 оной үбэлдөө дахин шэнэшлээд кирилл үзэгые баталба.

1940—мүнөө:

А а Б б В в Г г Ғ ғ Д д Ҙ ҙ Е е
Ё ё Ж ж З з И и Й й К к Ҡ ҡ Л л
М м Н н Ң ң О о Ө ө П п Р р С с
Ҫ ҫ Т т У у Ү ү Ф ф Х х Һ һ Ц ц
Ч ч Ш ш Щ щ Ъ ъ Ы ы Ь ь Э э Ә ә
Ю ю Я я

1928—1940:

A a B ʙ C c D d Đ đ E e Ə ə F f
G g Ƣ ƣ H h I i J j K k L ʟ M m
N n N̡ n̡ O o Ɵ ɵ P p Q q R r S s
Ş ş T t Ѣ ѣ U u V v X x Y y Z z
Ƶ ƶ Ƅ ƅ '

Хэлэнэй дүрэм[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]

Тюрк хэлэнүүдэй нэгэн болохо башкир хэлэн хадаа залгамал (агглютинативна), SOV (Нэрлүүлэгшэ–нэмэлтэ–үйлэ үгэ) дэглэмтэй[4].

Юумэнэй нэрын тонгойлго[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]

Тиин илгал аба эжы үхибүүн нохой миисгэй
Ганса тоо Нэрын ата ata әсәй äsäy бала bala эт et бесәй besäy
Хамаанай атаның atanıñ әсәйҙең äsäyźeñ баланың balanıñ эттең etteñ бесәйҙең besäyźeñ
Зүгэй (үгэхэ) атаға atağa әсәйгә äsäygä балаға balağa эткә etkä бесәйгә besäygä
Үйлын атаны atanı әсәйҙе äsäyźe баланы balanı этте ette бесәйҙе besäyźe
Оршохын атала atala әсәйҙә äsäyźä балала balala эттә että бесәйҙә besäyźä
Гаралай атанан atanan әсәйҙән äsäyźän баланан balanan эттән ettän бесәйҙән besäyźän
Олон тоо Нэрын аталар atalar әсәйҙәр äsäyźär балалар balalar эттәр ettär бесәйҙәр besäyźär
Хамаанай аталарҙың atalarźıñ әсәйҙәрҙең äsäyźärźeñ балаларҙың balalarźıñ эттәрҙең ettärźeñ бесәйҙәрҙең besäyźärźeñ
Зүгэй (үгэхэ) аталарға atalarğa әсәйҙәргә äsäyźärgä балаларға balalarğa эттәргә ettärgä бесәйҙәргә besäyźärgä
Үйлын аталарҙы atalarźı әсәйҙәрҙе äsäyźärźe балаларҙы balalarźı эттәрҙе ettärźe бесәйҙәрҙе besäyźärźe
Оршохын аталарҙа atalarźa әсәйҙәрҙә äsäyźärźä балаларҙа balalarźa эттәрҙә ettärźä бесәйҙәрҙә besäyźärźä
Гаралай аталарҙан atalarźañ әсәйҙәрҙән äsäyźärźän балаларҙан balalarźañ эттәрҙән ettärźän бесәйҙәрҙән besäyźärźän

Түлөөнэй нэрын тонгойлго[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]

Асууха түлөөнэй нэрэ Нюурай түлөөнэй нэрэ
Тиин илгал хэн юун Ганса тоо Олон тоо
I ши тэрэ бидэ таанар тэдэнэр
Нэрын кем kem нимә nimä мин min һин hin ул ul беҙ beź һеҙ heź улар ular
Хамаанай кемдең kemdeñ нимәнең nimäneñ минең mineñ һинең hineñ уның unıñ беҙҙең beźźeñ һеҙҙең heźźeñ уларҙың ularźıñ
Зүгэй (үгэхэ) кемгә kemgä нимәгә nimägä миңә miñe һиңә hiñe уға uğa беҙгә beźgä һеҙгә heźgä уларға ularğa
Үйлын кемде kemde нимәне nimäne мине mine һине hine уны unı беҙҙе beźźe һеҙҙе heźźe уларҙы ularźı
Оршохын кемдә kemdä нимәлә nimälä миндә mindä һиндә hindä унда unda беҙҙә beźźä һеҙҙә heźźä уларҙа ularźa
Гаралай кемдән kemdän нимәнән nimänän минән minän һинән hinän унан unan беҙҙән beźźäñ һеҙҙән heźźäñ уларҙан ularźan
Зааха түлөөнэй нэрэ
Тиин илгал Ганса тоо Олон тоо
энэ тэрэ эдэ тэдэ
Нэрын был bıl ошо oşo шул şul теге tege былар bılar ошолар oşolar шулар şular тегеләр tegelär
Хамаанай бының bınıñ ошоноң oşonoñ шуның şunıñ тегенең tegeneñ быларҙың bılarźıñ ошоларҙың oşolarźıñ шуларҙың şularźıñ тегеләрҙең tegelärźeñ
Зүгэй (үгэхэ) быға bığa ошоға oşoğa шуға şuğa тегегә tegegä быларға bılarğa ошоларға oşolarğa шуларға şularğa тегеләргә tegelärgä
Үйлын быны bını ошоно oşona шуны şunı тегене tegene быларҙы bılarźı ошоларҙы oşolarźı шуларҙы şularźı тегеләрҙе tegelärźe
Оршохын бында bında ошонда oşonda шунда şunda тегендә tegenda быларҙа bılarźa ошоларҙа oşolarźa шуларҙа şularźa тегеләрҙә tegelärźä
Гаралай бынан bınan ошонан oşonan шунан şunan тегенән tegenän быларҙан bılarźan ошоларҙан oşolarźan шуларҙан şularźan тегеләрҙән tegelärźän

Зүүлтэ[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]

  1. Закон Республики Башкортостан «О языках народов Республики Башкортостан», 1999
  2. История башкирского народа: в 7 т./ гл. ред. М. М. Кульшарипов; Ин-т истории, языка и литературы УНЦ РАН. — Уфа: Гилем, 2010. — Т. V. — С. 342. — 468 с. — ISBN 978-5-7501-1199-2
  3. Конституция Республики Башкортостан. ч.4 статья 1
  4. Overview of the Bashkir Language. Learn the Bashkir Language & Culture. Transparent Language. 4 Nov 2011 үдэртэ хандаһан.