Монголой нюуса тобшоон

1947 ондо Цэндийн Дандинсүрэн «Нюуса тобшоониие» мүнөөнэй монгол хэлэн рүү оршуулһан

1908 оной хитад эхэ (томо ханзаар монгол дуудалгые, бага ханзаар хитад оршуулгые оруулдаг)

Монголой нюуса тобшоон (Mongɣol‑un niɣuca tobciyan) гү, али Юань-чао би-ши (Хитад: 元朝秘史; пиньинь: Yuáncháo Mìshǐ) болбол XIII зуун жэлдэ зохёогдоһон түүхэ бэшэг, монгол хэлэн дээрэ бэшэгдэһэн эгээн эртын уран зохёолнуудай нэгэ юм. «Монголой нюуса тобшоон» гээшэ бүхы монгол угсаатанай хэлэнэй ниитэ дурасхалта бэшэг болоно гээшэ.

Энэ зохёолдо Чингис хаанай намтар, Монголой эзэнтэ гүрэнэй байгуулагдаһан түүхэ болон тэрэ үеын монголшуудай ажабайдалай тухай дэлгэрэнгыгээр бэшэгдэһэн байдаг. «Монголой нюуса тобшоониие» 1240 ондо бэшэһэн гэжэ үзэдэг. «Нюуса тобшоониие» зохёоһон хүнэй нэрэ мэдэгдэдэггүй.

«Монголой нюуса тобшоониие» XIII зуун жэлдэ бэшэһэн болоод, түүхын шухала эхэ һорболжонуудай нэгэ юм. «Нюуса тобшоон» хадаа Чингис хаанай намтар, Монголой эзэнтэ гүрэнэй байгуулагдаһан түүхэ, тэрэ үеын Монголшуудай ажабайдалай тухай дэлгэрэнгыгээр бэшэһэн байдаг. Энэ зохёолой монгол бэшэгээр бэшэгдэһэн эхэ һорболжонь гээгдэнхэй. Гансал хитад үзэгөөр монгол хэлэн дээрэ бэшэгдэһэн эхэ һорболжонь олдонхой. Хитадта «Монголой нюуса тобшоониие» Юань уласай мүхэһэнэй һүүлээр, Мин уласай Хунъу хаанай зарлиг буужа, 1382 ондо хитад хэлэн дээрэ Ханлиниин эрдэмтэд Хо Юань-цзе ба Ма-ша и-хэй хоёр оршуулһан юм.

Бүлэг зүйл

«Монголой нюуса тобшооной» дэбтэрэй тоо хубааринь 15 гү, али 12 дэбтэр байһан янзатай. 1908 ондо Хитадай эрдэмтэн Е Дэхуэйн гэгшын орошол бэшэжэ гаргаһан Юань уласай үеын дарамал «Нюуса тобшооной» эхэ бэшэгтэ 12 дэбтэр байгаа. Энэнь сохом үнэн хубааринь мүн хэбэртэй. Түрүүшынь арбан дэбтэр урид зохёогдоһон ба һүүлдэнь нэмэһэн хоёр дэбтэр болоно. Энэ нэмэлтэ хоёр дэбтэртэ Үгэдэй хаанай үеын ябадал бэшэгдэнэ. Нүгөө эхинэйнь арбан дэбтэртэ Монголой анханай уг гарбалһаа абаад Чингис хаанай эсэс хүрэтэр болоһон үйлэ хэрэгүүд харуулагдана. Бүлэгүүдынь иимэ:

1. Тэмүүжинэй уг гарбал, бага наһанайнь үе.
2. Чингисэй эдир наһан.
3. Мэргидые һүнөөһэниинь, Тэмүүжиндэ Чингис хаан соло олгогдоһониинь.
4. Жамууха ба тайчуудтай тэмсэһэниинь.
5. Татарые һүнөөһэн ба Ван хаантай эбээ таһарһаниинь.
6. Хэрэйд уласай мүхэһэниинь.
7. Ван ханай һүнөөгдэһэниинь.
8. Хүчүлүүгэй зугадаһан ба Жамуухын дарагдаһаниинь.
9. Шадар хишигтэн сэрэгые байгуулһаниинь.
10. Уйгур ба ойн эрхэтэниие эзэлһэниинь.
11. Хитад, Тангад, Турк, Багдад ба Оросые эзэлһэниинь.
12. Чингисэй наһа бараһан ба Үгэдэйн хаан болоһониинь.

Шудалалгын түүхэ

Монголой эгээн эртын түүхын дурасхалнуудай нэгэ болохо «Нюуса тобшооной» хитад үзэгөөр бэшэгдэһэн эхэ зохёолынь Европодо мэдээжэ болоһоор нэгэ зуун шахуу жэл үнгэрбэ. Оросой эрдэмтэн Палладий Кафаров Бээжэндэ ажаһууха сагтаа «Монголой нюуса тобшоон» гэдэгые Манжын Цин уласай хаанай номой санһаа нэгэ танил эрдэмтэнээр һэмээхэн абхуулһан байгаа. Тиигээд тэрэниие хитад оршуулгаһаань ород хэлэн дээрэ дам оршуулаад, 1866 ондо хэблэн гаргажа, олон газарай эрдэмтэдэй үзэхэ шудалха замые нээһэн юм. Монголшо эрдэмтэн Позднеев 1883 ондо «Нюуса тобшооной» удхыень тобшолһон бишыхан дэбтэр болгоод гаргаа бэлэй. Һүүлээрнь 1897 он багта «Монголой уран зохёолой түүхэ» гэжэ нэрлэһэн дэбтэр хэблэхэдээ хабсаралта болгожо, «Нюуса тобшооной» эхинэй 96 зүйлые шулуун бараар ород, монгол үзэгөөр бэшэжэ гаргаһан байна. 1941 ондо Зүблэлтэ уласай эрдэмтэн академик С. А. Козин «Нюуса тобшооной» эхэ зохёолые ба ород хэлэн дээрэ болгоһон оршуулгые шэнжэлэлгэтэйнь нэгэ дэбтэр болгожо хэблээ бэлэй. Франциин эрдэмтэн Пеллио 1949 ондо «Нюуса тобшоониие» хэблэжэ гаргаһан байна. Германиин хитадша эрдэмтэн Эрих Хениш энэ түүхые шэнжэлжэ, хэдэн зүйлые 1931 ондо гаргаад, Хитадай эрдэмтэн Е Дэхуэйн 1908 ондо хэблүүлһэн гансахан эхэ зохёолые баримталжа лата үзэгөөр буулгажа бэшээд, энэ түүхэдэ ороһон үгэнүүдэй толитой хамта хэблүүлээ.

Хитадай эрдэмтэд Ван Гуван, Зан Му, Цай Шан, Чжан Му гэгшэд «Нюуса тобшоониие» монгол хэлээр аад, хитад үзэгүүдээр бэшэгдэһэн эхэһээнь хитад хэлэндэ оршуулһан, хэдэн дахин хэблүүлһэн байна. Япон эрдэмтэд Найта, Нака, Такаширу, Курикиши, Ширатори, Озава, Мураяма гэгшэд лата үзэгөөр транскрипци хэжэ, мүн япон хэлэндээ оршуулжа гаргаһан байха. Гадна бельг А. Мостэрт, унгар Л. Лигети, чех П. Поуха, англи хэлэтэ эрдэмтэд Д. Стрит, В. Ханг болон бусад тус зохёол ниитэлээ. Монгол Уласай эрдэмтэд Ц. Дамдинсүрэн, Б. Ринчен, Б. Сумъяабаатар, Үбэр Монголой эрдэмтэд Хэшиг-бата, Бүхэхэшиг, Алтаночир, Элдэндэ, Оюндалай гэгшэд «Нюуса тобшоониие» шэнэ ёһоор шэнжэлнэ, ниитэлнэ, тэрэнэй толи гаргана.

Мүнөө үедэ энэ дурасхалта бэшэг мүнөөнэй монгол хэлэнһээ гадна, ород, герман, француз, унгар, чех, япон, түрэг, англи хэлэн дээрэ оршуулагданхай юм.

Буряадта

«Нюуса тобшоон» буряад арадайшье эгээл эртэнэй түүхын дурасхалта бэшэг, буряад тухай тон түрүүшынхиеэ бэшэгдэнэ.

Буряад хэлэн дээрэ «Нюуса тобшоон» 1990 оной хүрэтэр ниитэлэгдээгүй байһанай шалтагаан хадаа Зүблэлтэ засагай хатуу хэсүү үе сагтай холбоотой. 1990 ондо Ч.-Р. Намжилов хадаа С. А. Козиной оршуулгые Цэндийн Дандинсүрэнгэй оршуулгатай сасуулан түрүүшынхеэр буряадшалба.

Монгол Уласай филологиин профессор Гончигиин Гантогтох хадаа «Монголой нюуса тобшооной» эртын гар бэшэмэлнүүдые олон жэлэй туршада шудалжа, эсэсэй дүндэ буряад-монгол хэлэнэй аялгуугаар «Монголой нюуса тобшоониие» бүтээбэ. Г.Гантогтох 1917 оной Цэнд гүнэй хубилбари, Ц.Дамдинсүрэнэй уран һайханай оршуулга, мүн Ш.Чоймаа, Д.Цэрэнсодном, Д.Пүрэвдорж, Ж.Лувсандорж гэхэ мэтэ монгол эрдэмтэдэй тайлбарита оршуулгануудай классикэ эхэ һурбалжа, мүн Үбэр Монголой эрдэмтэдэй эрдэм шэнжэлэлгын ажалые ашаглаһан байна.