Гэлүгбэ: хубилбаринуудай хоорондохи илгаа

Сүлөөтэ Нэбтэрхы Толи — Википеэдиһээ
Зосоохинь усадхагдаа Зосоохинь нэмэгдээ
Elvonudinium (зүбшэн хэлсэлгэ | Хубита)
Заһабариин тодорхойлон бэшэлгэ үгы
Elvonudinium (зүбшэн хэлсэлгэ | Хубита)
Заһабариин тодорхойлон бэшэлгэ үгы
50 мүр: 50 мүр:
* [http://namgyalmonastery.org/ Дээрхийн Гэгээн Далай ламын Намгял хийд]
* [http://namgyalmonastery.org/ Дээрхийн Гэгээн Далай ламын Намгял хийд]


[[Категори:Буддын шашин]]
[[Категори:Буддын шажан]]

19:05, 14 арбан хоёр һара 2013-нэй һанал

Күмбүм хиидэй Зонхобын шуумал

Гэлүгба (түбэдөөр དགེ་ལུགས་པ dge lugs pa) буюу Шарын шажан гэдэг боло Түбэдэй Бурханай шажанай сэтьгэгшэ, шэнэшлэгшэ Зонхобо (1357–1419)-ын һургаалаар үүһэһэн Түбэдэй Буддын шажанай хамагай һүүлын шэнэ урсагал юм.

Нэрэ

Шарын шажанай Түбэд гаралтай нэрэ "Гэлүгба" гэдэг манай Монгол хэлэндэ Буянай ёһон гэһэн утгатай. Зонхобо Түбэдэй үмэнэдэ нютагай нэгэн агуйда шара малгай үмэһэн удтал даяаншалан һууһан тула түүнэй бии бологоһон шажанай урсгал шара малгайтан, ябаһаар монголдо шарын шажан гэжэ нэрэлэгдэһэн байна.[1] Энэнь 1577 ондо Түмэдэй Алтан хан энэ урсагалай тэргүүн Содном Жамсодо Далай лама алдар үргэмжэлһэнһөө хойшо Түбэдэй шажанай хуушан урсагалуудһаа (улаан малгайтан) илүү ноёлжо, түгэн дэлгэрһэн байна. Иимһээ шарын шажан 1500 гаад оной үедэ манайда орож ерэжэ түгэн дэлгэрһэн харын шажан юм.

Түүхэ

Түбэд бурханай шажаниинь Сажаба ёһо, Гаржүдба ёһо, Гаадамба ёһо, Нинмаба ёһо, Ошор хүлэгэтнэй ёһо гэхэ зэрэг хэдэ хэдэн урсагал хэлбэряар дэлгэрһэн юм. Эдгээрһээ Гаадамбын һалбариинь ХI зуунай хоёр хахад Түбэд орондо үүһэһэн бүгөөд түүные дэлгэрүүлхэ, хэлбэржүүлхэд Энэдхэгһээ залагдажа ерэһэн лама Зова Адиша [982-1054] зохихо нүлөө үзүүлжээ. Адиша Түбэд зүбхэн бурханай шажанай үзэл һурталые дэлгэрүүлһэн түдыгүй сүмэ хиидэй амидаралые зохёон байгуулха, бурханай шажанай ёһо дэглэм, хурал номын ёһоные тогтоон хэрэгжүүлэхэд ехэ үүрэе гүйсэтгэжээ.

Адиша, бурханай шажанай нэрэ хүндые Түбэдтэ сэргээн босгоход шэглүүлэн хубараг лама нарын сахил санбаар хүртэхэ ёһо болон заабал бэелүүлбэл зохихо шажанай ёһоной хэм хэмжээг мүрдүүлжээ. Адишагай үндэһэлэһэн Гаадамбын энэхүү ёһон хожом Богдо Зонхобын үндэһэлэһэн һалбарида үлэмжэ нүлөөлһэн юм. Адишагай дарааха үедэ Түбэд орондо бурханай шажаные ниигэм эдэй засагай байдалда зохисуулан саашид дэлгэрүүлһэн хүн боло түүхэндэ шарын шажанай “эзэн” хэмээн алдарһан Зонхобо Лубсандагба [1357-1419] гэгшэ хүн мүн.

Зонховын намтар түүх болон сурвалж эх бичиг, судалсан эрдэмтэн мэргэдийн саналыг үндэс болгон үзэхэд тэрээр Төвд дэх нийгэм түүхийн тодорхой нөхцлийн дотор дэлгэрч байсан бурхны шашны ёс номлолыг гүнзгийрүүлэхэд хүчтэй нөлөө үзүүлсэн төдийгүй, бурхны шашны номлолыг Төвд орны тухайн нөхцөлд тохируулан хэрэглэсэн нь түүний нэрийг шүтлэгтэн олны дотор алдаршуулахад хүргэжээ. Мөн цаашлан шашны зүтгэлтэн нарын бичсэн түүх шастирт хэт өргөмжлөх, тэнгэр бурхны хувилгаан дүр болгон магтан, сайшаах зэргээр сурталчилсаар эцийн эцэст үлгэр домгийн “гайхамшигт” ид шидтэн мэт болж улмаар хоёрдогч бурхан багш хэмээн сүсэгтний дотор өргөмжлөгдсөн ажээ.

Бурхны шашин нь МЭҮ VI зуунай үед Энэтхэгт үүсээд НТ VII зууны үед Төвдөд нэвтэрчээ. ХIV зууны сүүлчээс эхлэн шар малгайтны болон улаан малгайтны хоёр урсгал салан тус тусын нөлөөг дэлгэрүүлэхээр өрсөлдсөнөөс Төвдөд шарын шашин маш хурдан дэлгэрэв.

Бурхны шашинд шинэчлэлт хийж шар малгайтны буюу Шарын шашныг үндэслэгч нь Төвд лам Зонхав [1357-1419] болно. Тиймээс шарын шашныг Зонхавын шашин ч гэдэг.

Монгол оронд буддын шашин нийт гурван удаа нэвтэрсний гуравдах тохиолдол нь илүү их амжилтыг олон дэлгэрчээ.

Өмнө нь хоёр ч удаа нэвтрээд төрийн шашин болж Их хаадын дэмжлэгийг олж байсан ч хаад язгууртны орд өргөөнөөс төдий л хальж чадаагүй байна. ХYI зууны хоёрдугаар хагасаас Монголд бурханы шашны шарын урсгал хүчтэй нэвтрэн дэлгэрлийг олжээ. Шарын шашин чухам яагаад энэ үед хүчтэй дэлгэрэх болов гэвэл тухайн үеийн нийгэм, улс төрийн байдал Монгол, Төвд хоёр улсын ашиг сонирхол нэгдэн нийлснээс болжээ. Үүнд хэд хэдэн хүчин зүйл нөлөөлжээ.

Монгол улас

Эв нэгдлийнхээ хүчээр дэлхийг нэгтгэж байсан Монголчууд өөр хоорондоо нэгдэж чадахаа болив. Тиймээс улс орны нэгдмэл байдлыг сэргээн бэхжүүлэх үүднээс Монгол нутгийн эрх баригчид Төвдтэй холбоо тогтоон шашин дэлгэрүүлж оюун санааны хувьд нэгтгэх бодлого явуулсан гэлцэх. Харь оронд бусдыг дарангуйлан сууж байсан ноёд, сурвалжтанууд нутагтаа ирж эзэмшил нутаг, албат харьяат эд баялаг эрх мэдлээ булаалдан хоорондоо ширүүн тэмцэлдсэн нь жирийн олон түмнийг дайн дажнаар залхаах тайван амьдралыг хүсэх болсонтой бурханы шашны гол номлол тохирсон байх тал бий. Улсын зүгээс лам нарын эрх дархыг хуульчлан биелүүлж дэмжих бодлого явуулсан. Лам нарын зүгээс жирийн олон түмнийг бурханы шашинд оруулахын тулд эдийн засгийн урамшуулал үзүүлсэн нь шашин дэлгэрэх чухал хөшүүрэг болов. Бөөгийн хойллоглох ёсыг халж хүн нас барахад хүн амьтны амь таслахыг хориглосон нь олныг татсан гэдэг.

Түбэд улас

Төвдийн эрх баригчид Хятадаас өөрийн улс орон тусгаар тогтнолоо хамгаалахад Монголоос цэрэг улс төрийн дэмжлэг авах зорилгоор өөрсдийн шашныг дэлгэрүүлж Монголчуудтай холбоо тогтоох сонирхолтой байсан байна. Төвд дэх бурханы шашны улаан ба шарын урсгалын эрх баригчдын аль аль нь монголчуудаас цэрэг зэвсгийн дэмжлэгэ авч төвд дахь ноёрхох байр сууриа бэхжүүлэхийг хүсэмжилж байжээ. Монголчуудыг шашиндаа оруулснаас сүсэгтнийхээ тоог нэмэгдүүлж нөлөөллийнхөө хүрээг тэлж төвд улс азийн улс төрийн тавцанд өөрийн эзлэх байр суурь, нэр хүндийг өсгөх зорилготой байв.

Шарын шажанай ехэ хүлгэн сударууд

Ладакхай ламанар

Шарын шажаниинь өөрын үзэл номлол юртэмсые үзэхэ үзэлын үндэһые болобоһоруулжа тэлжэ ерэһэн түүхэн үзэл, түүнэй номлолой мүн шанар, ушар шалтгаантай согсо шажан бэлээ.

Шарын шажанай ёһо зүйн һургаал дотороо һанбаартан нарын ёһо һуртахуун, мүргэлэй ёһо һуртахуун, сүсэгтэнэй ёһо һуртахуун, түүншлэн бурханай шажанай доторхи томоохон шэглэлээрээ эхэ хүлэгэнэй бага хүлэгэнэй, ошорто хүлэгэнэй ёһо һургаал гэгшэлэн ялгабарладаг.

Бурханай шажаниинь 2500 гаруй жэлын турша өөрын үзэл һургаалые багтааһан номын эхэ соморлиг үбэ санг үлдээһэн бүгөөд иинхүү номой эхэ сан хүмрэг анха Энэдхэг орондо “Гурбан аймаг һабай ном“ хэмээхэ нэрээр алдаршажаа.

Гурбан аймаг һабай номой сомирлогой доторһоо хамагай эртэнэй номготголой аймаг һаб гэгшье бүгөөд энэхүү сударта бурханай шажанай ёһоной субарга гэлэн, гэлэмаа сахилтанай даган мүрдэхэ, сахил санбаарай горим дэглэмые нарииһаган заахан хамта сахил санбаар тус бүрые алдажа гажуудуулха ябадалда тохирохо гэһэгээл залхаһаа бүхэные энгын хэб хэмжээ шардлагаһаа эхилэн бүхээл бүтэн тогтолсоо хүртэл багтаан оруулжаа. Түүнэй юртэмсые үзэхэ үзын гол үндэһые бэшэһэнэй хамта энэдхэгэй зан заншал арадай уламжлалта шажанай олон шиглэлэй тухай мэдэлэгые багтааһан олон судар оруулжоо. Мүн бурханай шажанай үндэһэн номлол тогтоһон таалалые гүнзгырүүлэн судар тарни болон ёһо ябадалай шиглэлын гол үзэл һурталые дэлгэрэнгүй һурталжалжаа.

Гурбан аймаг һабай номой хамагай һүүлшын гутгаар соморлиг “Илта номой аймаг сан” мүн болоно. Иинхүү илта номой аймаг сан боло һаб шимын юртэмсэ, һайн муу сэтьгэл, сансар, нирвана, юртэмсын тогтосо, зохёон байгуулалта зэрэгые 4 үнэнэй ялгабраар нарыбшлан үзүүлһэн шажан, гүн ухаанай номой соморлиг ажаа.

Бурханай шажан Түбэд орондо дэлгэршэ эхилхэ саг мүшһөө эхилэн Түбэдэй шажанай олон урсгалынхан Бурханай шажанай номлол һургаалые өөр өөрынхөөрөө олон түмэн инзаар хэсэгшэлэн оршуулжа байһан бүгөөд тэрэнь саашадаа бурханай шажанай номлолой үндэһэ һанаа, агуулга, үгэ үзэгые ойлгомжо согсо, нэгэдмэл хэбээр үлдээхэдэ бэрхэшээлтэй болгожоо. Шухам энэ үедэ Түбэд хэлэнээ оршуулһан бурханай шажанай зохёолуудые схемшлэн ангилха оролдологые хэжэ эхилһэн байна. Түбэд хэлэндэ оршуулһан бурханай шажанай бүхэ ном зохёолые түбэдэй эрдэмтэн Будом Ринчендүбэ ( 1290-1364) тэргүүн ХIY зуунай үедэ эмхэтгэн суглуулжа Ганжуур, Данжуур хэмээн хоёр эхэ соморлиг болгоһон байдаг.

Зүүлтэ

  1. Баабарын хэлснээр [1]

Холбооһон