Ниигэм

Хадамал
Монгол үзэгээр
буряад кирилл.	Ниигэм
монгол кирилл.	Нийгэм
хальмаг кирилл.	Ниһм

Ниигэм гэдэгэнь үргэн удхаараа хүмүүнэй зохёон байгуулалтатай, шигэ зорилготой харилсаа, үйлэ ажаллагаанай системэ, тэдыгээрэй үр дүндэ бии болоһон үнэтэ зүйлсын нэгэдэл, өөрыгөө байнга нүхэн сэргээжэ байдаг бэе дааһан тогтолсооной ниилбэри юм.

Уйтан удхаараа ниигэмынь байнгын нютаг дэбисхэртэй, улас түрэ, эдэй засагай бүрин тусгаар тогтонолтой, бэе дааһан соёлтой, ниигэмые бүридүүлэгшэ олон түмэниинь сэдьхэл зүйн хубида нэгэдэмэл шэнжэтэй байха хүнүүдэй томо ниитэлиг юм. Мүн ниигэм гэһэн ойлголтые тайлабарилха маша олон хандалигууд байдаг. Тухайлбал Германиин социолог Макс Веберэйхигээр ниигэм гэдэг бол бусад хүнүүд болон үйлэдэ ябадалда хандаһан ниигэмэй бүтээгдэхүүн болодог хүнүүдэй харилсан үйлэшэлэл юм. Т. Парсонс ниигэмые тодорхойлхо доо холбогжо эхилэлэй сэгынь хэм хэмжээ ба үнэтэ зүйлнүүд байдаг хүнүүдэй хоорондын харилсаанай тогтолоо хэмээн үзэжэ Карл Марксынхигаар бол ниигэм гэдэгынь хамтын үйлэ ажаллагаанай ябасада бүрилдэһэн хүнүүдэй хоорондын харилсаанай түүхын ёһоор хүгжэгшэ согсоо юм.

Ниигэмынь маша нарин ниилэмэл бүтэсэ, зохёон байгуулалта, үргэн агуулгатай, оршон тогтонол,өөршэлэлтэ, хүгжэл бүхы зүйрлэн хэлэбэл, амиды организм лугаа өөрөө хүгжэгшэ, хүниие хүгжүүлэгшэ томо тогтолсоо мүн. Ниигэмэй гаралга хубисал, хүгжэл, түүниин уг мүн шанар, ерээдүйн түлэб, хандалигые философи, түүхэ, социологи, улас түрэ, эрхэ зүй, эдэй засаг, соёл шудалал, антропологи, ёһон зүй, хэлэн шэнжэлэл зэрэг ниигэмэй болон хүмүүнлигэй шэнжэлхэ ухаанууд тала бүриһөөнь абажа үзэжэ тайлбарилдаг.

«Ниигэм» гэһэн ойлголто, түүниин удха, агуулгые элирхылхэ олон талата асуудалые «Монгол ниигэм», «Америкын ниигэм», «Хүнэй ниигэм», «Ниигэм бол хүнүүд», «Ниигэмэй бүлэг», «Ниигэмэй харилсаа», «Ниигэмэй хүгжэл», «Эргэнэй ниигэм» гэхэ мэтэ нэрэ томьёо, ухагдахуунаар тодорхойлон хэлэлсэдэг.

Гу Хунчжунай «Үдэшын найр» Энэ уран зураг бүхэ ниигэмын нэгэ оршондо албан хаагша, хүгжэмшэд, ламанар, хүүгэд, айлшад, болон эзэнүүд харуулдаг. Энэ саг хугасаанай Тан улас ниигэмэй бүтэсэдэнь гүн гүнзэгы харагдаха шиг болодог.

Түүхын шатанууд

Бүдүүлиг ниигэмтэй Африкын зэрлигүүд

Хүниин ниигэмынь хоёр үндэһэн шатые дамжан хүгжөө:

• Ниигэм бай боложо, бүрилдэхүүн үмэнэхи үе гү, али хүнүүд байгаалиин уг шэнжээрээ тархай бутархай, ниигэмэй зохёон байгуулалтада ороогүй амидаржа байһан үе
• Ниигэмэй оршон тогтоножо, хүгжэхын үе гү, али хүнүүд ниигэмдэ нэгдэн ниилэмэл ниигэмэй зохёон байгуулалта, хамтын амидаралаар хүгжэһэн үе

Оршон үеын оюун ухаанта хүн 50 мянгаһаа 40 мянган жэлэй тэртээ гараһанаар ниигэм бүрилдэн бии болохо үндэһэн һуури табиһан болоод тэрэ үеын ниигэмынь хүй нэгэдэлэй обог, аймтын байгуулалда үндэһэлһэн, эд хүрэнгэ, анги дабхараанай илгарал гараагүй, түрэ гараагүй «Анха балар сагай ниигэм» байба.

Анха балар сагай ниигэм

Анха балар сагай ниигэм 50-40 мянган жэлэй үмэнэ гараһан

• обог түрэлэй холбоо
• ниигэмэй обогой зохёон байгуулал
• ниигэмдэ эд хүрэнгын илгаа гараагүй
• анги дабхараа, түрэ гараагүй

Ниилэмэл ниигэм

Ниилэмэл ниигэм 10-6 мянган жэлэй үмэнэ гараһан

• хүнүүдэй хоорондын олог янзын тогобортой үргэн холбоо
• ниигэмэй илгарал-давхараажал анги дабхараа хүрэнгэтэй ба хүрэнгэгүй, ударидагша ба удирдуулагша хүнүүд гэхэ мэтэ
• ниигэмые олон түбшэндэ ударидаха түрэ засаг, эрхэ мэдэлэй илгаа бии болоһон

Ниигэмэй амидаралай хүрээ

Ниигэм бүри тодорхой бүтэсэтэй. Ниигэмэй бүтэсые хүнүүдэй ниигэмэй эрхэтэ байдал, ниигэмдэ эзэлхэ байра һуури үүдхэн бүридүүлнэ. Иимэһээ ниигэмэй бүтэсэ гэдэгынь юрэдын механика согсо бэшэ, хүнүүдэй ниигэмэй байра һуури, үйлэ ажаллагаануудай шиг үүргэ, үйлэдэлнүүдэй харилсан холбогдол, хэлэхээ холбоо юм. Ниигэмэй эд эсын нэгэ хуби хүниин ниигэмдэ эзэлхэ байра һуури, байдалынь зүбхэн түүниин үйлэ ажаллагаа, эрхэ үүргэ хээд харилсаа, харилсамжаар тодорхойлогдоно. Хүнүүдэй ниигэмэй статусынь ниигэмэй харилсаатай шууд холбоотой болоод хуби хүниин статус бол тэдэнэй хоорондын харилсамжаар тодорхойлогдоно. Хүниин ниигэмдэ эзэлхэ байра һуури ба үүргэ ролиинь илгаатай.

Үүргэ роль гэдэгынь хүнүүдэй эрхэ ба үүргэнүүдэй согсо юм. Ниигэмэй үүргэ ролиие гүйсэдхэгшэ бэе хүнүүдынь өөр хоорондоо ниигэмэй харилсан үйлэшэлэлдэ тогтомол орожо байдаг. Ниигэм хэмээхэ томо тогтолсооной дэд тогтолсоо гү, али институтуудынь улас түрэ, эдэй засаг, ниигэм, соёл, оюун һанаа, гадаада харилсаа зэрэг түүниин амидарал, харилсаанай шухала хүрээнүүд юм.

Уг хүрээнүүдынь тодорхой илгаатайн сасуу өөр хоорондоо харилсан шүтэлсээтэй, ниигэмэй ниитэлиг хэрэгсээ болон бүхэлилиг, хүгжэмтэйгэй шэнжые хангагша дэд системын шиг үүргые гүйсэдхэнэ.

Ниигэмэй улас түрын хүрээнь түрэ, засаглалайхирэгсэлнүүдээр дамжуулан арад ниитын хэрэгсээ, ашаг һонирхолые хэрэгжүүлхэ ябаса дахи хүнүүд хоорондын харилсан үйлэдэл ба харилсаае тохируулна. Улас түрын харилсаанай субьект бол ниигэмэй ударидалгын гү, али түрэ, засагай байгуулганууд, мүн нам, хүдэлөөн зэрэг улас түрын байгуулга, ниитэ эргэд юм.