Амазон мүрэн: хубилбаринуудай хоорондохи илгаа
Заһабариин тодорхойлон бэшэлгэ үгы |
м Robot: Replacing image Amazonrivermap.png with Amazonrivermap.svg |
||
| 3 мүр: | 3 мүр: | ||
| image = [[File:Sunset on the Amazon (7613489930).jpg|250px]] |
| image = [[File:Sunset on the Amazon (7613489930).jpg|250px]] |
||
| caption = Амазон мүрэнэй [[Наран|Нара оролгоноор]] Летисия, [[Колумби]] |
| caption = Амазон мүрэнэй [[Наран|Нара оролгоноор]] Летисия, [[Колумби]] |
||
| image2 = [[File:Amazonrivermap. |
| image2 = [[File:Amazonrivermap.svg|250px]] |
||
| caption2 = Амазон мүрэн хамагай ута мүрэн юм |
| caption2 = Амазон мүрэн хамагай ута мүрэн юм |
||
| rivers = [[Андууд]] |
| rivers = [[Андууд]] |
||
20:31, 14 хоёр һара 2015-нэй һанал
| Амазон мүрэн | |
|---|---|
.jpg) Амазон мүрэнэй Нара оролгоноор Летисия, Колумби | |
 Амазон мүрэн хамагай ута мүрэн юм | |
| Шудхан юумэн | Укаяли, Журуа, Пурус, Мадейра, Тапажос, Шингу, Токантинс (баруун); Наппо, Иса, Жапура, Риу-Негру (зүүн) |
| Эхин | Андууд |
| Урдан гаралга | Атлантик далай |
| Сүнхэрэгэй һаба | 7 180 000 км2 |
| Һабын оронууд |
.svg){kind=small} Перу,  Колумби,  Бразил |
| Эгээн утань | ~6992 км |
| Гадаргуугай үндэрынь | Эхин: 5,170 м |
| Урьһаса | 220 000 м³/с[1] |
Амазон мүрэн (португалаар Rio Amazonas, Испани: Río Amazonas) — Урда Америкада оршохо, урьһасын хэмжээгээрээ дэлхэйн хамагай томо мүрэн юм.
Индианшууд Амазоные "Паран-Тинг" гэжэ нэрэлдэгиинь Голуудай хатан хаан гэһэн удхатай ажа. Үнэхээр энэ мүрэн бүхэ талаарань абаад үзэһэн манай гарагай хамагай агуу ехэ мүрэн бэлэй.
Газар зүй
Манай гарагай голуудай далай тэнгистэ абаашажа юүлдэг бүхэ уһанай дүрбэнэй нэгые Амазон мүрэн гансаараа бүрдүүлдэг. Түүнэй талбайн хэмжээ 7 сая гаруй хабтагай дүрбэлжэн км байдагиинь Австралиин эхэ газарые бүхэлдэнь буюу АНУ мэтын уласые багтаахаар ажа һэн. Адаг оршомоороо Амазон мүрэнэй үргэниинь 200 гаруй км бүгөөд гүниинь 100 м хүрэдэг. Перугай Икитом хотын хабисаа адагаасаа 3500 км зайтай хэһэгтэ голын гүниинь 20 м элүүтэй байдаг болохоор тэнгисэй хүлгүүдшье хүрэжэ ошодог.
Амазон мүрэн экваторай дагуу урдадаг болохоор халуун ороной уһархаг бороо хойто тала бүмбэрсэгтэ (3—9-р һарада) нэгэ боло зүүн эрэг дээрэ, эсэбэл урда тала бүмбэрсэгтэ (10—4-р һарада) баруун эрэг дээрэ ехээр орожо уһаар байнга тэтгэжэ байдаг болохоор энэ мүрэн тиимэ ехэ уһатай байдаг.
Эхин
Амазон мүрэнэй эхэ хаана байдагые һаяханые хүртэл нарын мэдэдэггүй байгаа. Түүндэ шудхадаг хоёр гол шудхалангай нэгэ болохо Укаяли мүрэнтэйгөө ниилээд 6565 км газар урһадаг болохоор зуу гаруй км элүү утатай Нил мүрэнэй дараа хоёрдугаарта орожо голуудай хатан хаан боложо байгаа юм. Гэбэшье 1995 ондо зохёон байгуулагдаһан олон уласай һудалгаанай багынхан Укаяли голоор үгэһэн эхиндэнь хүрэжэ уг голынь Апуримак болон Урубамби хэмээхэ хоёр гол ниилһэнһээ үүдэһэные мэдэбэ. Һудалаашад Апуримак голын эхиндэ хүрэһэнээр Апуримак-Укаяли-Амазон гэһэн абарга томо уһан һүлжээнэй уртань 7025 км гэжэ тодорхойлбо. Тиимэ болохоор манай гарагай хамагай урта мүрэн боложо байгаа юм. Гэтэл Нил болон түүндэ шудхадаг Сагаан Нил, Альберт Нил, Виктори Нил, Виктори болон Кагера нууруудай урта ниилээд бараг гурбан зуун километрээр богони ажа.
Шудхаланууд
Амазон мүрэн 500 гаруй шудхалантай. Тэдыгээрһээ 17-нь 1800-3500 километрай уртатай байдаг. Амазон мүрэнэй тээжэ абаажадаг ехэ уһан шудхадаг хэһэгһээ абахуулаад тэнгисэй 400 км хэһэгэй уһые сэнгэг болгодог.
Амазон мүрэнэй адагта байдаг Маражо арал боло манай дэлхэй дээрэхи хамагай томо гол дээрэхи арал юм. Түүнэй талбайнь 48 мянган хабатагай дүрбэлжэн км буюу Швейцари болон Нидерландын нютагуудһаа томо ба арал тэрэ аяараа Болгариин газар нютагай хэмжээнһээ элүү хэмжээтэй байдаг.
Укаяли болон Мараньон голууд ниилһэнэй дараажаһаа Амазон нэрэтэй болодог. Энэ хоёр шудхалан хоёул Андуудай нюруунһаа эхэ абан урдаһаар понго хэмээхи хадархаг хабасалые туулан тэгшэ талада хүрэдэг. Тэрэхүү нарыхан хабсалай ёроолоор нарыхан жэмэ гарахашье зайгүй бүгөөд зарим газартаа хорёодо метр үргэлжэлхэ оргилһон. хөөһэрһэн догшон ширүүн урдагал лэ байдаг. Илангаяа Мараньон ехэ догшин зантай. Тэрээр уулаһаа бууха замдаа 27 понго хабасал дундуур үнгэрдэг. Тэдыгээрһээ хамагай һүүлшын буюу хамагай догшон ширүүн хабсалые Понго де Мансериче буюу "Тотинуудай хаалга" гэдэг ажа. Хамагай һүүлшын хабсалые үнгэрөөд Амазоной уудам талада гаража хүлэг онгосо ябаха боломжотой болодог ажа.
Амазонойнам дооро газар буюу Амазонинь манай дэлхэй дээрэ хамагай агуу уудам газаруудай нэгэ юм. Энэ боло намаг, шэрэнгэ ойн эзэнтэ улас бүгөөд гол мүрэнүүдиинь сорын ганса зам харилсаа болодог. Иимэрхүү уһан замууд хэтэрхэй хангалтатай байдаг. Ушариинь Амазон мүрэн бүтэн 8 мянган километрай турша хүлэг онгосо ябаха боломжотой болохоор тэрэ бэлэй. Уһанай түбшин хорёод метрээр нэмэгдэдэг үерын үедэ эрэг оршомой намхан газарууд 80-100 км хүртэл уһанда абтадаг. Харин жэрэй үедээ Амазон мүрэн ехэ олон аралууд бүхы һалаанууд болон һалбарладаг ушар тиимэшье абарга томо мүрэн гэжэ харагдадаггүй. Мүрэн дээрэ хүбэгшэ аралууд байдаг ба тэдыгээриинь урһагалай дагуу алгуурхан хүбэжэ ябадаг. Эдэгээр хүбэгшэ аралуудиинь хоорондоо ороосолдон барисалдаһан ургамалуудай үндэһэ мүшэрүүд, моддоос тогтохо ба уламаар шэнээр ургамал ургажа арал маягтай болоһон байдаг.
Амазон мүрэнэй налуунь тиимэшье ехэ бэшэ ушарһаа шудхадаг хэһэгһээ 1000 километрай холо газарташье далайн түрлэгэй нүлөө мэдрэгдэдэг. Амазоной түрлэгэй онсолог гэбэл түүнэй ширүүн урсагалиинь далайн түрлэгтэй мүргэлдөөд ехэ үндэр дабалгаа үүдэгэн хөөсөржэ голын урдагал сөрөн асар ехэ дуу шуугяантай түрлэг болон үгдэхдөө замдаа тааралдаһан бүхыные хуу хаман ододог. Энэ үедэ амжижа хажуугай зогсоол буудалдаа орожо амжаагүй хүлгүүдые 6 метрай үндэртэй хүүгһэн ехэ дабалгаа хүмрүүлэн жэбүүлжэ орходог. Ямар нэгэн аймшагта араатан мангад мэтэ һанагдадаг эрэг дээрэ бүхыные һүйтэгэн хооһоруулжа үертэ абтуулдаг энэхүү гэнэтэй ушар бэтүүлэг аймшагые индианшууд эртэ дээрэ үеһээ мэдэржэ тэрэхүү догшон шэрүүн дабалгаае "Хүрхэрһэн ехэ уһан" гэжэ нэрэлдэг байгаа.
Түүхэ
Андуудай нюруунһаа эхилээд далай хүртэл Амазон мүрэнөөр анха аялһан хүн боло 1842 ондо иинхүү аялһан Испаниин Франсиско Орельян бэлэй. Түүнэй багынхан 8 һарын дотор бараг 6000 км зам туулба. Ямаршье газарай зураггүй, тэндэхын гол мүрэнэй талаар онсын мэдлэггүйн дээрэ нютагай омгынханай хэлэн яриаг мэдэдэггүй испанишууд эхэ газарые бараг хүндэлэн туулһан энэ аялал ямаршуухан хэсүү байһаные одоо түсөөлэхэд бэрхэ. Хоол хүнһэнэй нөөсэ багатай, өөрһэдэй хэһэн багахан хэбрэг онгосоор аялха ябасадаа тэдэ матрууд, анаконда хэмээхэ могойнууд, пираньянууд, голын абарга загаһанууд гээд Амазоной "гайхамшагуудтай" ушаржа ёһотой арьһан махаараа мэдэржэ ябаба.
Аяллынхаа ябасад дайнжа түрэмгэй индианшуудтай тулалдаха удаа нэгэ бэшэ тохёолдожо байһан гэдэг. Тромбетас хэмээхэ голын адаг оршомдо ехэ ширүүн тулаан болоһон түүхэтэй. Испанишуудые бүхынһээ элүү гайхашаруулһан зүйл гэбэл дайшадай эхинэй эгэнээндэ нум сумаар зэбсэглэһэн үндэр нюруутай, хахад нүсгэн эмэгтэйшүүд тулалдажа байһан ябадал ажа. Тэдынэй омогой бусад дайшадһаа элүү аймшаггүй эрэ зоригтой тулалдажа байба. Тэдыгээр эрэлхэг эмэгтэйшүүд Амазоной эртэнэй домогто үгүүлдэг илагдал гэдэгые мэдэдэггүй эмэгтэй дайшадай ябадалые һанагдуулжа байба. Тиимэ болоод Орельян уг мүрэные Амазон мүрэн хэмээн нэрэлһэн байна.
Тэрэ сагһаа хойшо һудалгаа шэнжэлгээнэй олон олон ангинууд энэхүү агуу ехэ мүрэндэ ошожо байһаные дурадбал Франциин Кондамин, Германай Хумбольдт, Англиин Бейтс болон Ородой аялагша Лангсдорф нара бүгөөд XVIII зуунай эсэс, XIX зуунай эхээр Амазоной шугуйда нэбтэржэ шадаад голуудай хатан хаанай болон түүнэй хабын шэглэг ойн амида юртэмсые шэнжэлхэ ухаанда нээжэ үгэһэн байна.
Зүүлтэ
- ↑ Seyler, Patrick; Laurence Maurice-Bourgoin, Jean Loup Guyot. Hydrological Control on the Temporal Variability of Trace Element Concentration in the Amazon River and its Main Tributaries. Geological Survey of Brazil (CPRM). 24 July 2010 үдэртэ хандаһан.
