Перейти к содержанию

Хитадай Хэрэм Сагаан Хана

Ссылкэнүүдые заһаха
Сүлөөтэ Нэбтэрхы Толи — Википеэдиһээ
Хитадай Хэрэм Сагаан Хана*
ЮНЕСКО-гой Дэлхэйн үб
Мин уласай үеын Цзиньшаньлингэй Хэрэм Сагаан Хана
Улас  Хитад
Түрэл Соёлой
Шалгуури i, ii, iii, iv, vi
Дугаар 438
Бүһэ** Ази, Австрали ба Далайн
оронуудтохи Дэлхэйн үбүүд
Бүридхэһэн түүхэ
Бүридхэһэн 1987  (11-р шуулган)
* Гэхынь Дэлхэйн үбэй жагсаалтада оруулагдаһан.
** Бүһэнь ЮНЕСКО-гой тогтооһоной дахабал.

Хитадай Хэрэм Сагаан Хана[1] (хитад: 万里长城; пиньинь: Wànlǐ Chángchéng, «10 000 модо ута хэрэм»), Сагаан Хэрэм, заримандаа ородшолбол Хитадай агуу хэрэм гээшэ Хитад гүрэнэй умара зүгэй хилэ хамгаалха зорилготойгоор баригдаһан эртэ урдын сагай хамгаалалтын сэрэгэй бэхилэлтэ, хана юм. Хитадай хэдэ хэдэн уласууд тус хэрэмые бариһан юм. Хэрэм Сагаан Ханын утань 8 850 км гэжэ тоосоолжо байгаад, 2007 ондо алдажа хэмжэһээр бүхы hалаатаяа хамта тоосолбол тус хэрэмынь ниитэ 21 196 километр ута байха гээшэ. Хитадай Хэрэм Сагаан Хана дэлхэйн эгээн томо байгууламжа гэжэ тоосогдодог.[2]

Хитадай Хэрэм Сагаан Хана болбол Хитадай эгээн томо аялал жуулшалалай газар юм. Заншалта ёһоороо Хэрэм Сагаан Хана хадаа зүүн зүгтэ Шанага боомтоһоо (Шаньхайгуань, 山海关) баруун зүгтэ Цзяюгуань (嘉峪关) хүрэтэр 6,700 км ута гэжэ тоосогдодог. Хамтадаа абажа үзэбэл, зүүн зүгтэ Ляодун хахад аралһаа баруун зүгтэ Лоб нуур болотор, хойто зүгтэ мүнөөнэй Забайкальск, Абагайта ба Хайлааһата тосхонһоо урда зүгтэ Таохэ мүрэн болотор үргэлжэлдэг. Мин уласай үеын 8 850 км утань мүнөө үеын 6 259 км ханануудай хэһэгүүдһээ, 359 км окопуудһаа, 2 232 км хада уула, гол мүрэн гэхэ мэтэ байгаалиин хамгаалгын хаалтануудһаа бүридэнэ.[3]

МЭҮ IV зуун жэлһээ эхилээд XVII-дохи зуун жэлэй эхин хүрэтэр хэдэ хэдэн уласуудай үе шатаар баригдаһан байгаа. Сагаан Хэрэм болбол гол түлэб Хитадай хойто тээ ажаһуудаг нүүдэлшэдһөө хамгаалхын тулада баригдаһан болоод шороо шулуугаар баригдаһан юм. Хитадууд гээшэ монголшуудһаа болон бусад хойто зүгэй элдэб уласуудһаа хамгаалха зорилготойгоор Хэрэм Сагаан Ханые бариһан юм. Тэрээнһээ урда МЭҮ VII зуун жэлдэ мүнөө үеын Монгол ба Манжуурһаа ерэһэн обогуудай эсэргүү баригдаһан хананууд байгаа, эдэ хэһэгүүдые һүүлдэнь Хитадай түрүүшын эзэн хаан Цинь Шихуанди (МЭҮ 220—206) дахин нэгэдхэбэ. Эртын Хитадай Хэрэм Сагаан Ханаһаа үсөөн хэһэг үлэһэн байна.[4] Хожом удаадахи олон династинууд хилын хэрэмэй олон хэһэгые барижа, заһабарилһан байна. Хэрэм Сагаан Ханын эгээн мэдээжэ хэһэгүүдые Мин улас (1368—1644) бариһан байна.

Хамгаалхаһаа гадна, Сагаан Хэрэмэй ондоо зорилго хадаа хилые хинаха, Торгон замаар абаашаһан бараанһаа алба олзо татаха, худалдаа наймаае зохисуулха, нүүдэлшэдые хинаха бэлэй.[5] Харуулай башни, сэрэгэй казарма, хаалга, утаар дохёо үгэхэ үртөөнүүд Сагаан Хэрэмэй хамгаалалтын онсо шэнжэнүүдые һайжаруулһан болоод, Сагаан Хэрэм зам тээбэриин коридор боложо байһан юм.

Түүхэ

[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]
Хэрэм Сагаан Хана харуулһан газарай зураг
Мин эзэнтэ гүрэнэй нютаг дэбисхэр ба Мингэй Хэрэм Сагаан Хана
  • Хитадай Хэрэм Сагаан Хана дүрбэн гол шатаһаа бүридэһэн:
  1. МЭҮ 208 (Цинь улас).
  2. МЭҮ I зуун жэл (Хань улас).
  3. 1138 онһоо — 1198 он хүрэтэр (Табан улас ба арбан ванлигай үе).
  4. 1368 онһоо — 1620 он (Мин уласай Хунъу хаанһаа Ваньли хаан болотор).

Тус тустань һалангид хэрэмүүд байһаниие Хитадай анханай нэгэдэһэн түрэтэй уласые үндэһэлэгшэ Цинь Шихуанди, Хүннү уласай добтолгоонһоо хамгаалхаар МЭҮ 220-206 оной хоорондо зай забһарые бүглэжэ, утадхаба.[6] Эдэ анханай шабар хэрэмүүдһээ үлдэжэ хосорһониинь үсөөхэн. Хитадай нютаг Ехэ Монгол Уласай ноёрхолдо байһан 150 гарамгай жэл уг хэрэмые заһаха ажал зогсожо харин Мин уласай үедэ умарада зүгэй Монголшууд, зүүн хойто зүгэй Жүршэдһөө хамгаалхаар байгуулһан шулуун хэрэмынь мүнөө болотор һайтар хадагалагдажа үлдэһэн юм. Манжын Цин гүрэнэй Энхэ Амгалан хаан Хэрэм Сагаан Ханые хамгаалалтын гаргаша үнэ сэн ехэтэй, мүн найдабаригүй бэхилэлтэ гэж үзэн саашада заһажа һэлгэхэ ажалые зогсооһон байна.

1980-аад оноос эхилэн уг хэрэмые дахин шэнэшлэн заһажа, һэргээн бодхожо байна. Хитадай Мин уласай үедэ уг хэрэмые хахад сая гаргамай сэрэг хамгаалжа байба.[7] Уг хэрэмые бариха ябасада 2-3 сая хүн наһа бараһан гэжэ тоосодог байна.[8]

1987 ондо Хитадай Хэрэм Сагаан Ханые ЮНЕСКО Дэлхэйн үб гэжэ ангилһан байна. Сагаан хэрэмынь олониитын һанал асуулгаар хүн түрэлхитэнэй бүтээн байгуулһан уран барилгын шэнэ дэлхэйн долоон гайхамшагта багтаһан юм.[9]

Боомто

[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]
Цзиньшаньлингта Мин гүрэнэй Сагаан Хэрэм
Молтош хаалгын хажуугаархи Мин гүрэнэй Сагаан Хэрэм
Шуулалта хаалга (Хаалган хото)

Сагаан Хэрэмэй газаахи боомтонууд: (Баруунһаа зүүн тиишэ)

  1. Цзяюгуань (嘉峪关)
  2. Юймэнгуань (玉门关)
  3. Жумэньбао (拒门堡)
  4. Бадалин (八达岭)
  5. Хуанхуачэн (黄花城)
  6. Цзянькоу (箭扣长城 （北京结）)
  7. Мутяньюй (慕田峪长城)
  8. Баймагуань (白马关堡)
  9. Пяньтогуань (偏頭關)
  10. Үрөөһэн шулуута хаалга (獨石口)
  11. Шүрхы хаалга (殺虎口關)
  12. Шуулалта хаалга (张家口)
  13. Молтош хаалга (古北口镇)
  14. Баясхалан хадата хаалга (喜峰口)
  15. Цзиньшаньлин (金山岭长城)
  16. Сыматай (司马台长城)
  17. Хуаньягуань (黄崖关)
  18. Шанага боомт (山海关)
  19. Хушань (虎山长城)

Хэрэм Сагаан Ханын досоохи боомтууд: (Баруунһаа зүүн тиишэ)

  1. Гуан у (广武长城)
  2. Яньмэнгуань (雁门关)
  3. Пиншингуань (平型关)
  4. Зижингуань (紫荆关)
  5. Даомагуань (倒马关)
  6. Гугуань
  7. Лончуаньгуань (龙泉关)
  8. Сабшаал боомт (居庸关)
  9. Няньцзы гуань (娘子关)
  10. Мяоцзян (苗疆长城)

Зүүлтэ

[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]
  1. ↑ Савинова Т.Б. (2013). «Буряад пьесэнүүдые ород хэлэндэ оршуулхада (хори-буряадай түүхэ тухай драматическа зохёолнуудай текстнүүд дээрэ үндэһэлэн) лексическэ хубилалтанууд тухай». Буряадай Гүрэнэй Ехэ Һургуулиин Мэдээлэл (Bloomberg.com). 2025-03-11 хандаһан..
  2. ↑ China’s Great Wall Found to Measure More Than 20,000 Kilometers. Bloomberg.com (2012 оной 06 һарын 05). 2023-03-14 үдэртэ хандаһан.
  3. ↑ Great Wall of China 'even longer'. BBC (2009 оной 4 һарын 20). 2009 оной 4 һарын 20 үдэртэ хандаһан.
  4. ↑ "Great Wall of China".. “Large parts of the fortification system date from the 7th through the 4th century BC. In the 3rd century BC Shihuangdi (Qin Shi Huang), the first emperor of a united China (under the Qin dynasty), connected a number of existing defensive walls into a single system. Traditionally, the eastern terminus of the wall was considered to be Shanhai Pass (Shanhaiguan) on the coast of the Bohai (Gulf of Zhili), and the wall's length—without its branches and other secondary sections—was thought to extend for some 6,690 km (4,160 mi).”
  5. ↑ Shelach-Lavi, Gideon; Wachtel, Ido; Golan, Dan; Batzorig, Otgonjargal; Amartuvshin, Chunag; Ellenblum, Ronnie; Honeychurch, William (June 2020). «Medieval long-wall construction on the Mongolian Steppe during the eleventh to thirteenth centuries AD». Antiquity 94 (375): 724–741. doi:10.15184/aqy.2020.51. ISSN 0003-598X ISSN 0003-598X. 2020-06-25 хандаһан..
  6. ↑ Construction of the Great Wall. the original on 2008-12-02 үдэрһөө архивлагдаһан. 2025-03-11 үдэртэ хандаһан.
  7. ↑ Waldron, Arthur (1990). The Great Wall of China: From History to Myth. Cambridge University Press, 82. ISBN 9781316264539. “In the north, by the beginning of the fifteenth century, some 107 guards had been established, with a listed complement of 531,000 men.” 
  8. ↑ Damian Zimmerman, The Great Wall of China, ICE Case Studies, December, 1997
  9. ↑ Dwoskin, Elizabeth. "Vote for Christ" 
"https://bxr.wikipedia.org/w/index.php?title=Хитадай_Хэрэм_Сагаан_Хана&oldid=73517" хуудаһанһаа абтаһан