Байгал

Байгал далай

Байгал далай – дэлхэйн эгээл гүнзэгы нуур. Далайн гүнзэгы 1637 метр, утань 636 км, үргэниинь 25-hаа 79,4 км хүрэтэр, дунда зэргынь үргэн 48 км болоно. Далайн уhан тон сэбэр, тунгалаг. 40 метр уhанай гүнзэгыдэ хэбтэhэн шулуун элихэнээр харагдажа байдаг. Байгалда 336 гол горхонууд шудхадаг, харин гансал Ангар мүрэн урдан гарадаг. Зоной дунда үргэнөөр тараhан үгэ бии: «Жэлдэ хэды үдэр бииб, тэды гол горход Байгалда шудхадаг». Эгээл үргэн голнуудыень нэрлэбэл: Сэлэнгэ, Баргажан, Эрхүү, Дээдэ Ангар, Турка. Январь hарын янгинама хүйтэндэ далай хүрэжэ, май hарын hүүлээр мүльhэнhөө сүлөөрдэг.

25-30 миллион жэлэй саана Байгал далай бии болоо гэжэ эрдэмтэд тоолодог. Мүн 15-20 миллион жэлэй урда гэжэ хэлэдэг эрдэмтэд бии. Энэ хугасаа соо Байгалай эрье тойрон олон тоото арадууд ажаhууhан юм. Эдэ арадууд далайда өөhэдынгөө тусхай нэрэ үгэдэг байгаа. Жэшээлхэдэ, эвенк арад Байгалые – Ламу, яхадууд – Туха гү, али ондоогоор Байхал, хитад аяншад – Бэйхай ('Хойто далай'), монголнууд – Тэнгис далай ('Дотоодын далай'), харин буряадууд – Байгал далай гэжэ нэрлэнэ. Буряад зоной нэрлэhэн нэрээр Байкал гэжэ ородууд нэрлээ юм.

Ольхон – Байгалай олтирог

Ургамал болон амитадаар Байгал далай тон баян. Жэшээнь, 1800 гаран янза бүриин ургамал болон амитан үзэгдэдэг. Иимэ баян нуур дэлхэй дээрэ ондоо үгы юм. Жэл бyри эрдэмтэд шэнэ шэнэ түхэлнyyдые нээдэг. Эгээл мэдээжэ Байгалай амитад суута омоли ба хаб загаhан (Phoca sibirica) гээшэ. Дабhатай далайн уhанда амидардаг эдэнэр ямар аргаар дабhагүй нуурта үдэбэ гээшэб гэhэн асуудалда мүнөөшье болотор эрдэмтэд харюу бэдэрhээр лэ байна. Байгал далайда тоhон жараахай загаhан ажамидардаг.

1996 ондо ЮНЕСКО-гэй конвенциин шиидхэбэреэр алдарта манай Байгал далай бүхэдэлхэйн нөөсэ баялиг гэжэ соносхогдоо. Бүхэдэлхэйн нөөсэ баялигта 300 гаран соёлой ба байгаалиин хүшөөнyyд оронхой. Жэшээнь, Египедэй пирамиданууд, Йеллостоунска парк, Энэдхэг гүрэнэй Тадж-Махал, Версалиин ордон, Росси гүрэнэй Коми Республикын экологическа арюун ой тайга г.м. Тэдэнэй тоодо манай Байгал далай оронхой. «Дэлхэйн соёлой ба байгаалиин нөөсэ баялиг хамгаалха тухай» гэhэн ЮНЕСКО-гэй конвенци 1972 ондо ООН-ой Генеральна Ассамблейн зарлигаар баталан абтаhан юм. Энэ документдэ 136 гүрэн гараа табиhан байдаг.

Байгалай олтирог

Байгал далай дээрэ 20 гаран олтирогууд бии. Тэдэнэй тоодо Ехэ Тойн, Бага Тойн, Букачан, Борогчин, Баргодоган, Шаргодоран, Изохой, Едор, Хэлтэгэй г.м. олтирогууд ороно. Эгээл бага олтирог гэхэдэ - Модотой. Томо олтирог хадаа Ольхон болоно. Нютагай зон тэрэниие Ойхон гэжэ нэрлэдэг.

Байгалай hалхинууд

Байгал суута hалхинуудаар олон. Далай дээрэ бултадаа 30 гаран янзын хүсэтэй hалхинууд хүдэлдэг. Иимэ олон hалхитай нуур дэлхэй дээрэ ондоо үгы юм. Дэмы энэ нуурые далай гэжэ нэрлээгyй бэзэ. Эгээ мэдээжэ hалхинай нэгэниинь «баргажан» юм. Энэ hалхин тухай «Алдарта Байгал, арюухан далай» гэhэн дуун соо хэлэгдэдэг. Энэ hалхин Баргажанай гол талаhаа үлеэжэ эхилээд, Ойхон олтирог хүрэдэг. Баргажан hалхин жэгдээр үлеэдэг, сэлмэг наратай үдэрнyyдые асардаг.