Амидарал

Ургамалай набшаһанда хлоропласт — фотосинтезгүйгээр амидарал үгы боломжотой

Амидарал бол амидарал хэмээн танихань орёогүй болобошье тухайлан тодорхойлход бэрхэ. Амидаралай тухай шудалдаг ухааные биологи гэжэ нэрлэнэ. Зүйл бүриин амитанда амидарха дундажа хугасаа бии. Бүхы амидарал наранһаа шууд болон шууд буһаар эршэм хүсээ абана. Нарагүйгээр амидарал үргэлжэлхэгүй.

Дэлхэй дээрэхи бүхы мэдэгдэжэ амидарал нүүрһэнтүрэгшын нэгэдэлнүүдэй химиин шэнжэ шанартай һуурилдаг. Тухайлбал бүхы амиды бэе уураг, нуклеинай хүшэл гэхэ мэтэ ута гэнжэ молекулнуудые агуулдаг. Эсые хэлбэрижүүлэн бүридүүлэгшэ эсэй мембранын шэнжэ шанар бүридэхэд уһан, уһан оршон онсогой шухала үүргэтэй. Эдэгээр амидаралай тодорхойлолтонууд бүхы юртэмсэ дээрэ байжа болохо амидаралай хубида ниитэлгын үнэн байха боломжотой бүгөөд манай дэлхэй дээрэхи амидаралай хубида эдэгээр тодорхой шэнжэнүүд ниитэлиг байдаг.

Амиды махабад нээлтэтэй тогтолсоо юм. Нээлтэтэй тогтолсоо гэгдэхын ушарынь амиды махабад оршонтойгоо мэдээлэл, хоол тэжээлэй зүйлые һолилсон, үргэлжэ өөршэлэгдэжэ байдаг. Амиды эс бодосой һолилсоо ябуулжа, бэеын дотоодо оршоноо тодорхой удхада хадгалжа, үдэжэ үржэхэ, һэрэлдэ харюу урбал үзүүлхэ шадабаритай байдаг.

Байгаалиин шалгарлын дагуу, ута хугасаанда амидаран оршондоо дараашын үе удамаа амжалтатай даһан зохисуулжа байдаг. Нарин ниилмэл бүтэсэтэй амиды бэе олон янзын хэлбэригээр холбоо тогтоожо шададаг. Амидаралай олон хэлбэри дэлхэй дээрэ байха ба тэдэгээр амиды бэетэй байха ниитэлиг шэнжэ шанар дээрэнь үндэһэлэн ургамал, амитан, мөөгэ, эгэл бэетэн, архей, нян гэжэ хубаажа үзэхэ ба эдэгээрынь бүгэдэ удамшалай мэдээлэл, нарин зохёон байгуулалта бүхы уһанда һуурилһан эстэй бүридэлтэй.

Одоогоор зүбхэн эхэ дэлхэй дээрэ амидаралай талаар тодорхой мэдээлэл байгаа бэлэй. Юртэмсын хаа нэгтээ байжа болохо амидаралай талаарха асуулта харюултагүй хэбээр байна. Юртэмсын өөр хэһэгтэ байха амидаралай талаар олон таамаг, түһөөлэл байха абажа баталагдаһаниинь нэгээхэншье үгы. Байжа болохо хамагай боломжотой баталгаа бол Мягмар дээрэ амида нян байжа болохые харуулһан хурдаһанай баталгаа юм.

Амидаралай тодорхойлолто

Шухала тайлбари тодорхойлолтын нэгэниинь эсэй онол юм. Эсэй онолынь гурбан тулгууритай. Эхинхинь бүхы амида бэе эсһээ бүтэнэ. Эс бол амидарахад шаардалгатай байгаа бүхы зүйлые хэжэ шадаха хамагай жэжэ амида нэгэжэ мүн. Һүүлшынхинь бүхы эс үмэнэ байһан эхэ эсһээ үүдэнэ. Өөрөөр хэлбэл шэнээр үүдхэгүй харин үмэнхи эсэй үргэлжэлэл юм.

Амиды гэдэгэй баталгаа болоһон зарим шэнжэ шанар:

• Үдэхэ;
• Хоол хүнэһэн, хоол хүнэһэные эршэм хүсэн бии болгохоор хэрэглэхэ, хаягдал бүтээгдэхүүные гадагшалуулха;
• Хүдэлөөн, үүндэ өөрыгөө хүдэлгэхэ хүдэлөөн болохо өөрын бэеын дотор талын хүдэлөөншье мүн хамаарна;
• Бэлгын болон бэлгын буһа замаар үржэхэ буюу өөрын хуулбариие бии болгохо;
• Гадаада оршонтой харилсан үйлэшэлхэ;

Гэбэш эдэгээр шэнжэнүүд тодорхой шалтагаанай уламһаа бүхы амиды бэедэ тохирхогүй.

• Ажалшан шоргоолжо болон лууһан үржэхэ шадабаригүй;
• Вирус болон споро (үрэнсэр) үнэн хэрэгтээ амиды бэшэ, тэдэ тохиромжотой нүхэсэлые хүрэтэр үхэмэл байдалтай байдаг;

Гэбэш эдэгээр амиды бэетэ биохимиин тодорхойлолтонуудта ниисэдэг: эдэгээрынь бусад амиды бэетэтэй эжэл химиин бүтэсэтэй.

Амидарлай тухай термодинамика тодорхойлто бол амиды бэе өөрын энтропиие бага түбшэндэ барижа байдаг. Амигүй бэеын энтропиин хэмжээ хугасаа үнгэрхэ тутам ехэдхэ хандалгатай байдаг.

Амидаралай гаралга

Дэлхэй дээрэ амидарал хэрхэн бүрилдэбэ? Магадгүй, энэ асуултанда хэзээшье үнэн бататай харюу үгэжэ байгаагүй. Олон тооной шажанай тайлбаринууд болон шэнжэлхэ ухаанай онолнууд энэ агуу ехэ нюусые тайлбарилхые оролдоһоор ерэбэ. Хамагай үнэндэ ойролсоонь нэгэн саг үедэ эс түһэтэй организмнуудай эхилэлые үгэһэн энгиин органик молекулнууд үүдэжэ, харин тэдэгээрһээ нэгэ эстэй (прокариот), хожомынь олон эстэй (эукариот) эсүүд болоо гэһэн хубилбари юм. Эдэгээр эсүүдынь оршон үеын ургамал, амитан болон ухаанта хүн зэрэг олон эстэй организмнуудай хубисалай эхилэлые табяа.

Анханай нэгэ эстэй организмнууд 3,5-4 тэрбүм жэлэй тэртээ үүдэжэ болоо.

Дэлхэй дээрэхи амидарал бии болоһониинь

Эукариотууд

Молекулануудһаа зохёон байгуулалтатай амиды амитан хүрэтэрхи туулаһан замые зүбхэн онолой хубида тодорхойлон бэшэжэ болохо абажа одоое хүрэтэр тодорхой баримтанууд үгылэгдэһээр байна. Тэдэгээр онолнуудай нэгэниинь “Оршон” онол юм.

Шэнжэлхэ ухаанай янза бүриин һалбарида ажалладаг эрдэмтэд Дэлхэй дээрэхи амидаралай нюусые тайлхые оролдоһоор ерэбэ. Тэдэ олон тооной онолые дэбшүүлбэ. “Амидарал зүбхэн уридань байһан амидаралһаа үүдэлтэй” гэһэн заршамые анха Рудольф Вирхов 1858 ондо дэбшүүлбэ. Түүнэй “эсынь зүбхэн эсһээ үүдэжэ бүрилдэдэг” гэһэн нотолгоо үл шаардагдаха үнэниинь эсэй онолой үндэһэлэлэй нэгэн боложо түүнэй бүрилдэхүүндэ оробо. XIX зуунай II хахадта Луи Пастер нэрэдэ гараһан шубарал туршилтуудынхаа үрэ дүндэ оршон үеын нүхэсэл дахи амидарал өөрөө үүдэжэ бүрилдэхэ боломжын тухай һанаае бүримүһэн нисааба. Анханай органик молекулнууд 3,4-4 тэрбүм шахам жэлэй үмэнэ амигүй материалда эршэм хүсэнэй үйлэшэлэлэй үрэ дүндэ үүдэжэ амидарал үүдэжэ бүрилдэхэд хүргэһэниинь элэрхы юм. Оршон онолынь лабораториин нүхэсэлдэ туршилтаар баталагдаба (1953 он).

“Оршон” онол

Аянга сахилгааниинь органик буса молекулнуудһаа амидарал үүдэжэ бүрилдэхэд шаардалгатай эршэм хүсэнэй эхэ булаг боложо шадаха юм

Энэ онолой дагуу энгиин органик молекулнууд органик буса молекулнуудай хоорондохо химиин урбалай үрэ дүндэ анханай далайда бүрилэджээ. Оршон гэдэгынь тухайн үедээ Дэлхэй дээрэ оршожо байһан, олон тооной уудамал бодосые агуулһан дэлхэйн далай юм. Молекулнуудынь хэтэ ягаан туяанай сасарагжалтын (тэрэ үедэ хамгаалалтын озоной дабхарга байһангүй) болон аянга сахилгаанай сэнэгэй эршэм хүсэнэй үндэр түбшэнэй үйлэшэлэлдэ үртэжэ байгаа. Энэ эршэм хүсэнэй нүлөөлэл доро тэдэгээрынь нэгэдэжэ, уламаар сахар, өөхэнэй хүсэл, тэршэлэн уургые бүрилдүүлдэг аминхүшэлнүүд зэргые багтааһан органик барилгын материалнуудые бүрилдүүлбэ. Иимэ хэлбэригээр одоогой эсүүдэй үмэнэхи үе — анханай протобионтууд (хубисалай ябасад тодорхой оршондо амидархад зохисоһон организмууд - орожо) үүдэхэ һуури табигдаба. Тэдэгээрынь бодосой һолилсоо ябагдажа болохысэ битүү, сэбэрүү хэлбэриие олобо.

Тэршэлэн амидаралынь далайн гүндэ эрдэһээр баян, уһан оргилуулжа байдаг галта уулын халуун булаг бүхы тогоонуудые тойрон үүдэһэн зэрэг өөр бусад олон онолнууд байдаг. Анханай эс түһэтэй бүтэсүүд, протобионтуудай хүгжэлэй дараа анханай жэнхэнэ эсүүд — прокариотуудай хубисалай зам сэбэрлэгдэбэ.

Амидаралай хэлбэринүүд

• 
  Модон бол ургамалай нэгэн хэлбэри
• 
  Загаһан бол далайн амидаралай нэгэн хэлбэри
• 
  Сохо бол хорхой шумуулай нэгэ хэлбэри
• 
  Salmonella typhimurium бол нянгай нэгэн түлөөл
• 
  Chromalveolate бол эгэл бэетэнэй бүлэгтэ хамаардаг
• 
  Amanita muscaria (Fly agaric) бол мөөгын нэгэн хэлбэри
• 
  The Fungold мэлхэй бол хоёр нютагтан амитанай түлөөлэл
• 
  Хүхэ жай бол нэгэн зүйлэй шубуун

Хамааралтай хуудаһанууд

• Үхэл
• Түрэлтэ
• Биологи
• Эволюци