Ягшаа ба рагшас: хубилбаринуудай хоорондохи илгаа

Сүлөөтэ Нэбтэрхы Толи — Википеэдиһээ
Andrijko Z. (зүбшэн хэлсэлгэ | Хубита)
Заһабариин тодорхойлон бэшэлгэ үгы
UncleMartin (зүбшэн хэлсэлгэ | Хубита)
(илгаа үгы)

15:30, 13 найма һара 2008-нэй һанал

Ягшас ба рагшас (ягшас < сам. yakṣa > паляар yakkha, сингаалаар яка; хи. 夜叉 yèchā, 乞叉 yǐchā, 藥叉yàochā, 閱叉yuèchā; японоор 夜叉 yasha; мьянмаар ba-lu; рагшас < мо.б. ragšas < сам. rakṣasa < rakṣas, ‘хорон’, ‘хоротон’ > сингаалаар ракша (с); хи. 羅刹 luóchà, 羅刹姿luóchàzī, 羅叉娑luóchàsuō, 阿落刹婆 āluòchàzī, 阿落迦婆āluòjiāzī) (заримдаа оройлсо үгэнүүд, заримдаа бэшэ) — мангад, мяхашан, ада шолмосой ниитэ нэрэ. Ондоо нэрэнүүд — хи. 速疾鬼 shùchīguǐ ‘яарагша шолмос’, 惡鬼神 èguǐshēn ‘хорото шолмос ба үхэдэл’, сам. palāda ‘харшан’ < pala ‘мяхан’, сам. нишичара ‘һүниндөө хэсэгшэ’, сам. ятудхан ‘зайгуул’, сам. итараджана ‘ондоо хүнүүд’, сам. пуньяджана ‘арюун хүнүүд’.

Ригвээдэдэ ба Атһарвавээдэдэ гардагаар энэнь эртэнэй нэгэ үндэһэтэнэй нэрэ ажа. Хожомынь харгис түрэмгиигээр муу хойхорой нэрэ боложо мангас гэһэн удхата шэлжэжээ. Энэдхэг, түбэд домогуудта хүн амитадай шуһа һородог, һэеэр хоол хэдэг, һүниин сагта амитанда хоро хүргэдэг. Эрэ рагшасые асари томо хара бэетэй, улаан үһэтэй, ногоон гү, али улаан галтай нюдэтэй, улаан хүзүүтэй, ута гартай, шуһан болоһон һоёотой, эбэртэй; эмыень (сам. якшини, rākṣasī; сингаалаар якини; хи. 羅刹私, 羅叉私, 羅刹斯, 羅刹女) һайхан зүһэтэйгээр дүрэлһэн байдаг. Мүн баһа Раавана (Rāvana) хаанай Шэрэ Ланкын харшан үндэһэн угсаатан, Энэдхэг ороной варварнууд.

Буддын шажанда ороһон найман ягшас — Намсарай гү, али Ошорваани хаанай мэдэлдэ орожо, Номой Һахюуһан байдаг.

Янза

  • Нишкантһака (niṣkaṇṭhaka), ‘хоолойгүй’ ягшас
  • Фэйсин-еча (飛行夜叉), ниидэдэг ягшас

Суута ягшас ба рагшас

Арбан рагшасииСагаан лёнхобо һударта дурсагдаһан арбан рагшасии; тэдэ бүхэн ямар нэгэ Будда гү, али Бодисадатай хүлеэтэй, энэ Будда/Бодисадын үнгэрһэн бэелэл гэдэг:

  1. Ачалаа (Acalā) — Манжашэрэтэй хүлеэтэй,
  2. Виламбаа (Vilambā) — Абидатай хүлеэтэй,
  3. Кеэщинии (Kēśinī), ‘ута үһэтэй’— Хамага Һайнтай хүлеэтэй,
  4. Кунтии — Арьяа-Баалатай хүлеэтэй,
  5. Куутадантии /Маалаакуутадантии (Kūṭadantī/Mālākūṭadantī) — Отошотой хүлеэтэй,
  6. Ламбаа (Lambā) — Шэгэмүнитэй хүлеэтэй,
  7. Маалаадһарии, ‘гүрлөөтэй’ веноктой, — Майдаритай хүлеэтэй,
  8. Макутадантии (Makuṭadantī) — Бируузанатай хүлеэтэй,
  9. Пушпадантии (Puṣpadantī), ‘сэсэгтэй, угалзатай шүдэн‘, — Прабһуутараднатай (Prabhūtaratna) холбоотой,
  10. Сарвасадаауёхаарии (Sarvasattvāujohārī), ‘хамаг амитадай һүлдын мүн шанар’ — Газарай Зүрхэнтэй хүлеэтэй.

Тэрээнһээ гадна, найман, арбан хоёр, 500 рагшасиинууд нэрлүүлэгдэдэг.

  • Аймана, Шэрэ Ланкын доро түрэлтэн ягшас. Саб сагаан нюуртай, сагаан хасарай ба өргөнэй һахалтай, сагаан хубсаһатай, алаг (сагаан-улаан) тулгууртай.
  • Алони (陀羅那), ягшас
  • Ананга, ‘бэегүй’, асуури, заримдаа ягшаста тоологдоно, Шэрэ Ланкада
  • Апараажита (Aparājita), ‘илагдашагүй’, ягшас
  • Аханьто-еча (阿難陀夜叉), Сагаан Шүдэн нэрэтэй ягшас
  • Бала-гири, Шэрэ Ланкада, үхибүүдые хорлодог эмэ шолмосууд. Тэдээндэ сагаан будаар, амтата зүйлнүүдээр, хэбэй бообоор, һүгөөр, зүгын балаар, дала модоной шэхэрээр бэлдэһэн үхибүүнэй дүрэһэ үргэдэг.
  • Варанаада (Varanāda), мөөрэгшэ ягшас
  • Гара-яка, Шэрэ Ланкада
  • Гопалаа (Gopalā), ягшас
  • Даха-ата-санния, 18 үбшэнэй шолмос, Шэрэ Ланкада
  • Ицзи-лоча-нюй (一髻羅刹女), ‘Нэгэ үһэнэй һоёотой эмэ рагшас’, ехэ далайда һуудаг ехэ рагшасай һамган. Шуһа үнэр абаад, һүниндөө 80.000 багцад ниидэхэ шадаха.
  • Каалака (Kālaka), шарин хүбүүн бисалгажа үедэ тэрээнэй толгойе ташаад абаба ягшас
  • Калу-кумара, ‘Хара хан хүбүүн’, Шэрэ Ланкада 3 дүрэһэтэй, эхэнэрнүүдые үзэн ядагша. Тэрээндэ сагаан будаа, янзын карри, талханай модоной жэмэс, далайн ба дабһагүй уһанай загаһанай долоон зүйл үргэдэг.
  • Калу-яка, ‘Хара ягшас’, сингаалай уг Виджаяын ба Кувени эмэ шолмосой хүбүүн, гарагай долоондо (бимба), муу ондо, муу һарада, һарын шэнэдэ түрэһэн. Хаб хара үнгэтэй, аймшагтай нюуртай, туйлай ехэ түхэреэн шэхэтэй, дүрбэн гартай, бэлхүүһэндээ кообронуудтай. Энэ ягшас толгойгоо үбдэлгэ, халуун, хэрхэ үбшэн, хотоодын үбшэн, хушханай ханяадан, һарынхиин цииклын эбдэлгэ, гариг үбшэн, муу зүүдэн, зохолоон хүргэдэг.
  • Кумбһиира (Kumbhīra) — ‘матар’, ‘абарга могой-луу’. Ягшасай хаан, Буддын шажанда ороод, Номой Һахюуһан болобо.
  • Мадана-яка, ‘шуналай ягшас’
  • Манибадра (Maṇibhadra), намайн амбанай нэгэн, ягшасай хаан (аяншадай, наймаашадай үмэглэгшэ, магад, Намсарайн ондоо нэрэ)
  • Матоу-лоча (馬頭羅刹), морин толгойтой рагшас
  • Матутачандии (Maṭutacaṇḍī), ‘хара шүдэн’, рагшасии
  • Махасона (Үхэһэдэй альба шүдхэр), Мала-яка, Мала-прета, Шэрэ Ланкада. 10 дүрэһэтэй, хүнэй бэетэй, шоно гү, али баабгай толгойтой, бодон гахайгаар ябадаг, ганса гараар заан гаргаха шадаха, булшан задарха тахал (холеэрэ), шуһаар уруу һуулга (дизентерии) үргэдэг. Тэрээндэ амиды эрэ тахяа, хохимойдо шанаһан сагаан будаа хүргэдэг.
  • Мохини-якини, ‘Альбан, дура буляама эмэ ягшас’, Шэрэ Ланкада
  • Ниррити (Nirṛti), рагшасай хаадай нэгэн
  • Пааньчика (Pāñcika), найман ехэ ягшасай гурбадахи, Хааритиин (Hāritī) эрэнь.
  • Праламбаа (Pralambā), рагшасии.
  • Пуурнабадра (Pūrṇabhadra), найман ягшас амбанай нэгэн
  • Пуурнака (Pūrṇaka), ‘дүүрэн’, ягшас
  • Пушпаахара (Puṣpāhara), ‘сэсэг зулгаагша’, ‘сэсэг эдигшэ’, ягшас
  • Саньжана (Sañjana), ‘түгэдөөр илаһан’, ягшасай хаан
  • Саньжая-ваьраати (Sañjaya-vairāṭi), ягшасай хаан
  • Сарвасаттваауёхаарии (Sarvasattvāujohārī), ‘хамаг амитадай һүлдын мүн шанар’, рагшасии
  • Сударщана (Sudarśana), ‘гоё һайхан’, ягшас
  • Суурья, ‘наран’, наранай засаг баригша ягшас
  • Рудһираахаара (Rudhirāhāra), ягшас
  • Тота-яка, ‘Эрье Шадарай ягшас’, Шэрэ Ланкада
  • Уяньзу (無厭足), ‘садахаа мэдэхэгүй’, рагшасии, 無厭足 Insatiable, name of a rākṣasī, v. 十羅刹女.
  • Харикеща (Harikeśa), ‘шара үһэтэй’, ягшас
  • Хааритии (Hāritī)/Арити (Ariti), , ‘дура буляаһан’, ‘сарюун’; ‘харша’; ‘хара ногоон’, ‘шара’ г. м.; рагшасай эхэ (хи. 鬼子母神 guǐzǐmǔshēn), Ражагриха хотын үхибүүд эдихэ тангаригтай рагшасии. Будда тэрээниие эхэнэрнүүдэй хиидэй һахюуһан болгобо. Тэрэ нэгэ үхибүүн баринхай, нэгэ үхибүүн хажууда байдаг. Хааритиида үхибүүд, үхибүүдэй бэеын элүүр мүргэдэг.
  • Хири-яка/Рири-яка (Шуһата ягшас), 7 дүрэһэтэй, Шэрэ Ланкада
  • Хуниян-яка/Суниян, Шэрэ Ланкада — ада шолмосой эльбэ жадхатай, холбоотой ягшас, бэридэй хаан. Тэрэ сагаан арһатай, һоёотой, найман нэрэтэй, арбан дүрэһэтэй, арбан хоёр һамгатай. Сагаан морёор ябадаг, кообронуудаар орёоһон, һэлмэ, хоёр һэрээ таяг, галтай шанагаар зэбсэглэгдэһэн. Зосоохи үбшэнүүд, бөөлжэһөө хүрэлгэ, шүрбэһөө таталга, үригүй байлга хүргэдэг, хээлитэйе хорлодог.
  • Чуулака, Чууда (Cūlaka, Cūḍa), найман ягшасай нэгэн,
  • Щатакри (Śatakri), ягшас амбанай нэгэн

Уг узуур

  • (English) Southill W. E., Hodous B. A. A dictionary of Chinese Buddhist Terms. Taipei, 1972.
  • (Русский) Краснодембская Н. Г. Будда, боги, люди и демоны. Спб., 2003
  • (Русский) Мифологический словарь, М., 1991
  • (Монгол) Монгол хэлний харь үгийн толь. УБ, 1997

Хара