Химиин элемент: хубилбаринуудай хоорондохи илгаа

Сүлөөтэ Нэбтэрхы Толи — Википеэдиһээ
Зосоохинь усадхагдаа Зосоохинь нэмэгдээ
Elvonudinium (зүбшэн хэлсэлгэ | Хубита)
Заһабариин тодорхойлон бэшэлгэ үгы
Elvonudinium (зүбшэн хэлсэлгэ | Хубита)
Заһабариин тодорхойлон бэшэлгэ үгы
9 мүр: 9 мүр:
33 химиин элементтэй оршон үеын түрүүшын жагсаалтые [[Антуан Лавуазье]]гэй 1789 оной «Химиин элементнүүд» (''Elements of Chemistry'') номһоо хаража болоно. 1869 ондо [[Дмитрий Менделеев]] алдарта [[үелхэ системэ|үелхэ системэеэ]] нээһэн байна.
33 химиин элементтэй оршон үеын түрүүшын жагсаалтые [[Антуан Лавуазье]]гэй 1789 оной «Химиин элементнүүд» (''Elements of Chemistry'') номһоо хаража болоно. 1869 ондо [[Дмитрий Менделеев]] алдарта [[үелхэ системэ|үелхэ системэеэ]] нээһэн байна.


XX зуун жэлэй эхин хүрэтэр химиин элементые саашада дахин заахан хэһэгүүдтэ задархагүй гэжэ тодорхойложо байгаа.<ref name="boyle">{{cite book | first=Robert | last=Boyle | authorlink=Robert Boyle | year=1661 | title=The Sceptical Chymist | location=London }}</ref> 1913 ондо [[Һенри Мозли]] химиин элементын [[атомой дугаар]] тухайн [[атом|атомойнгоо]] протоной тоогоор тодорхойлогдохо зүй тогтолые нээһэн байна. 1919 ондо ниитэ 72 химиин элемент нээгдээд байһан ба <ref>{{cite book | last=Carey | first=George, W. | year=1914 | title=The Chemistry of Human Life | location=Los Angeles|}}</ref>, 1955 ондо нээгдэһэн [[менделевий|101-дэхи элементые]] алдарта химик Менделеевэй нэрээр нэрлэбэ.
XX зуун жэлэй эхин хүрэтэр химиин элементые саашада дахин заахан хэһэгүүдтэ задархагүй гэжэ тодорхойложо байгаа.<ref name="boyle">{{cite book | first=Robert | last=Boyle | authorlink=Robert Boyle | year=1661 | title=The Sceptical Chymist | location=London }}</ref> 1913 ондо [[Һенри Мозли]] химиин элементын [[атомой дугаар]] тухайн [[атом|атомойнгоо]] протоной тоогоор тодорхойлогдохо зүй тогтолые нээһэн байна. 1919 ондо ниитэ 72 химиин элемент нээгдээд байһан ба <ref>{{cite book | last=Carey | first=George, W. | year=1914 | title=The Chemistry of Human Life | location=Los Angeles|}}</ref>, 1955 ондо нээгдэһэн [[менделеви|101-дэхи элементые]] алдарта химик Менделеевэй нэрээр нэрлэбэ.

== Тодорхойлолго ==
=== Атомой дугаар ===
{{Гол|Атомой дугаар}}
Атомой дугаар хадаа тухайн элементын үелхэ системэдэ эзэлжэ байдаг дэс дугаар болоод тухайн [[атомой сүмэ]]дэхи [[протон]]ой тоотой эжэл удхатай байдаг.

=== Атомой масса ===
{{Гол|Атомой масса}}
Атомой масса (A гэжэ тэмдэглэгдэнэ) гээшэ атомой сүмэдэхи [[протон]] ба [[нейтрон]]ой тооной ниилбэри юм.

=== Изотопи ===
{{Гол|Изотопи}}
Изотопи гээшэнь [[атомой сүмэ|сүмэдэ]] [[протон]]ой тоогоороо эжэл, харин [[нейтрон]]ой тоогоороо илгаатай тухайн химиин элементын түрэлнүүдые хэлэнэ.

=== Аллотропи ===
{{Гол|Аллотропи}}
Аллотропи гээшэнь тухайн нэгэ химиин элементын үүдхэдэг хоорондоо илгаатай хоёр болон тэрэнһээ олон түрэлэй дан бодосууд юм. Ондоогоор хэлэбэл, эдэ аллотропинуудые бүридүүлэгшэ [[атом]]ууд эжэл болобошье, эдэ атомуудай хоорондоо холбогдохо байдалынь ондоо байна. Ондоогоор хэлэбэл, бүтэсын байгууламжань илгаатай байна.

== Тэмдэглэлгэ ==
[[Лата үзэг]]ээр тэмдэглэгдэдэг, оршон үеын химиин тэмдэглэлгые [[Швеци|швед]] [[хими|химик]] [[Йенс Якоб Берцелиус]] болбосоруулһан болоод тухайн үедэ [[лата хэлэн]]иинь [[эрдэм ухаан]]ай хэлэн байгаа.


== Зүүлтэ ==
== Зүүлтэ ==

05:13, 25 арбан хоёр һара 2017-нэй һанал

Химиин элемент гээшэ атомой сүмэдэхи протоной тоо гү, али атомой дугаараар тодорхойлогдодог нэгэ түрэлэй атом юм[1]. Химиин элемент юрын химиин урбалай үрэ дүндэ үлүү энгын бодосто задаржа болохогүй[2]. Бүхы эд юумэн химиин элементнүүдһээ бүридэнэ.

2016 оной байдалаар 118 химиин элемент нээгдээд байна. 82-һоо дээшэ (бисмут, тэрэнһээ дээшэ), мүн 43-61 хоорондохи атомой дугаартай элементнүүд тогтоборигүй, ондоогоор хэлэбэл сасараг эдэбхитэ шанартай. Хэды сасараг эдэбхитэ шэнжэтэй болобошье 94 хүрэтэрхи атомой дугаартай элементнүүд байгаали дээрэ тааралдана.[3] Лабораториин нүхэсэлдэ сүмэй урбалаар шэнэ химиин элементнүүдые нээгдэһээр байна.

Түүхэ

1869 оной Мендлеевэй үелхэ систем

Элемент гэжэ нэрэ томьёо МЭҮ 360 оной үедэ грек философ Платон түрүүшынхеэ хэрэглэжэ байгаа[4].

33 химиин элементтэй оршон үеын түрүүшын жагсаалтые Антуан Лавуазьегэй 1789 оной «Химиин элементнүүд» (Elements of Chemistry) номһоо хаража болоно. 1869 ондо Дмитрий Менделеев алдарта үелхэ системэеэ нээһэн байна.

XX зуун жэлэй эхин хүрэтэр химиин элементые саашада дахин заахан хэһэгүүдтэ задархагүй гэжэ тодорхойложо байгаа.[5] 1913 ондо Һенри Мозли химиин элементын атомой дугаар тухайн атомойнгоо протоной тоогоор тодорхойлогдохо зүй тогтолые нээһэн байна. 1919 ондо ниитэ 72 химиин элемент нээгдээд байһан ба [6], 1955 ондо нээгдэһэн 101-дэхи элементые алдарта химик Менделеевэй нэрээр нэрлэбэ.

Тодорхойлолго

Атомой дугаар

Загбар:Гол Атомой дугаар хадаа тухайн элементын үелхэ системэдэ эзэлжэ байдаг дэс дугаар болоод тухайн атомой сүмэдэхи протоной тоотой эжэл удхатай байдаг.

Атомой масса

Загбар:Гол Атомой масса (A гэжэ тэмдэглэгдэнэ) гээшэ атомой сүмэдэхи протон ба нейтроной тооной ниилбэри юм.

Изотопи

Загбар:Гол Изотопи гээшэнь сүмэдэ протоной тоогоороо эжэл, харин нейтроной тоогоороо илгаатай тухайн химиин элементын түрэлнүүдые хэлэнэ.

Аллотропи

Загбар:Гол Аллотропи гээшэнь тухайн нэгэ химиин элементын үүдхэдэг хоорондоо илгаатай хоёр болон тэрэнһээ олон түрэлэй дан бодосууд юм. Ондоогоор хэлэбэл, эдэ аллотропинуудые бүридүүлэгшэ атомууд эжэл болобошье, эдэ атомуудай хоорондоо холбогдохо байдалынь ондоо байна. Ондоогоор хэлэбэл, бүтэсын байгууламжань илгаатай байна.

Тэмдэглэлгэ

Лата үзэгээр тэмдэглэгдэдэг, оршон үеын химиин тэмдэглэлгые швед химик Йенс Якоб Берцелиус болбосоруулһан болоод тухайн үедэ лата хэлэниинь эрдэм ухаанай хэлэн байгаа.

Зүүлтэ

  1. Compendium of Chemical Terminology, chemical element
  2. Brian H. Mason Roger John Tayler J.J. Lagowski. Британника нэбтэрхэй толи, chemical element
  3. A. Earnshaw, Norman Greenwood. Chemistry of the Elements, Second Edition. Butterworth-Heinemann, 1997
  4. Hillar, Marian (2004). The Problem of the Soul in Aristotle's De anima. NASA WMAP. 2006-08-10 үдэртэ хандаһан.
  5. Boyle, Robert (1661). The Sceptical Chymist. 
  6. Carey, George, W. (1914). The Chemistry of Human Life.