Амитан хуудаһанай эхэ кодые хаража байна

{{Таксон
| color = pink
| name = Амитад (''Animalia'')
| image = Animal_diversity_October_2007.jpg
| image_width = 250px
| image_caption = Зурагай зүүн, дээдэ талаһаа: [[Австрали]]ин модоной ногоон [[мэлхэй]], [[Шара шубуу]], [[Шэбэрэй бар]], [[Европо|Европын]] сэсэрлэгэй [[абаахай]], [[Эмгэн хюмһан]], [[Тэнгис]]эй [[яһата мэлхэй]], [[Зүгы]], Сэнгэг уһанай [[загаһан]], [[Берберэй һармагшан]], [[Мяхашан загаһан]], [[Эрбээхэй]].
| domain = [[Эукариот]]
| regnum = '''Амитанай аймаг'''
| regnum_authority = ([[Карл Линней]], 1758)
}}

'''Амитад''' ({{lang-la|''Animalia''}} гү, али ''Metazoa'') гэдэгынь Амитанай [[Биологиин классификаци|аймагта]] хамаарха [[махабад|махабадай]] үндэһэн бүлэгые хэлэнэ. Амитаниинь олон [[эс|эстэй]], оршонтойгоо зохёоһон амидарха шадабаритай ба бусад [[махабад]], эсэбэл тэдыгээрэй зарим хэһэгээр хоололно. 

[[Мөөгэ]] шэнги амитад гетеротроф махабадууд, тодолон хэлэбэл автотроф махабадууд ([[фотосинтез]]дэ өөрөө органик бодос бүтээдэг) — [[ургамал|ургамалһаа]] ондоо юумэнь гэхэдэ бэлэн органик бодос эдеэдэг.

Жиирэй яряанай хэлэндэ "Амитан" гэдэгтэ хүниие хамааруулдаггүй болобош, [[биологи|биологиин]] нэрэ томьёоной хубида [[Биологиин классификаци|Амитанай аймагай]] бүхэ түрэл, зүйл багтаха ушар [[хүн]] баһа багтана.

== Хүгжэлэй түхэл ==
Үнэншэмөөр амитад 1—1,5 [[тэрбүм]] жэлэй саада тээ юрэ бусын заахан [[хлорофил]]гүй амёбоид мушхалаатай ({{lang-la|''flagellate''}}) эсээр гаралгаһан. Газарай амитад тэнгисэй, сэбэр уһанай амитадһаа эхи табигдаһаншье, зарим зүйлүүд уһанай аймагта бусажа ерээ. Амитад [[Дэлхэй]]дэ [[прокариот]] ({{lang-la|''Procaryota''}}), [[замаг]] ({{lang-la|''Algae''}}), [[мөөгэ]] ({{lang-la|''Algae''}}) һүүлдэ бии болоһон. Олон эстэй амитадай шарил (гэдэһэнэй хүндытэн - ''[[coelenterata]]'', [[хорхой]] - ''vermes'', тулюур [[хуби бэетэн]]дэ дүтын зүйлүүд) анхан хуушан кембриин  эдиакариин үеын тунасада дайралдана (690—570 [[сая]] жэлэй саада тээ). 

[[Кембриин үе]]ын эхиндээ (570—490 [[сая]] жэлэй саада тээ) тэнгисэй минерализировагдаһан ([[ёбуун]]тай гү, али [[хитин]]тэй) гадаада яһатай [[нюргата]] болон [[нюргагүй]] олон бүлгэм — трилобидүүд ({{lang-la|''Trilobita''}}), брахиоподууд ({{lang-la|''Brachiopoda''}}), зөөлэн бэетэн ({{lang-la|''Mollusca''}}), археоциадууд ({{lang-la|''Archaeocyatha''}}) бии болобо. Кембриин эсэсдээ гадаада яһатай [[нюргата]] амитад (Cyclostomata — түхэреэн аматанай уг) мэдээжэ. 

[[Палеозой]]н [[силур үе]]дээ (445—400 [[сая]] жэлэй саада тээ) газарай [[ургамал]] бии бололго нэгэ сагта газарай элдэжэ эхилһэн: орой [[силур үе]]ын [[скорпион]]уудай түрүүшын зүйлүүд мэдээжэ, [[девон үе]]ын (400— 345 [[сая]] жэлэй саада тээ) эсэстэ түрүүшын газарай [[нюргата]] амитад — [[газар уһанай амитад]] — бии болобо. [[Карбон үе]]дээ (345—280  [[сая]] жэлэй саада тээ) газарда [[нюргагүй]] амитадай [[хорхой шумуул]] болон [[нюргата]] амитадай тулюур [[мүлхигшэд]] ба [[газар уһанай амитад]] булюу байба. 

[[Мезозой]]да ([[триасай үе|триас]], [[юрын үе|юра]] ба [[шохойн үе|шохой]]; 230—66 сая жэлэй саада тээ) мүлхигшэд булюу байба. [[Триасай үе]]ын (230— 195 сая жэлэй саада тээ) дунда хэһэгтэ [[үлэг гүрбэл]]үүд бии болоһон, эсэстээ — [[һүн тэжээлтэн|һүн тэжээлтэд]] бии болобо. [[Шубуун|Шубууд]] [[юрын үе|юрын]] эсэсэй (195—136 сая жэлэй саада тээ) үеһээ хойшо мэдэдэг. [[Шохойн үе]]ын (136—66 сая жэлэй саада тээ) эсэстээ [[нюргагүй]] амитадай, [[үлэг гүрбэл]]үүд оруулалсаад газарай болон тэнгисэй мүлхигшэдэй олон бүлгэмүүд үхэжэ дууһаба.

== Биологиин ангилал ==
{{main|Биологиин классификаци}}

[[Файл:AnimalsRelativeNumbers.png|мини|300px|Амитад аймагай зүйлнүүдэй дугаар]]
Энэ классификацида амитадай 35 түхэлүүд байна.

* [[Eumetazoa|Эуметазойн дэд аймаг]] ''гү, али'' ёһотой олон эстэй, ''Eumetazoa''
** [[Coelenterata|Гэдэһэнэй хүндытэн]] ''гү, али'' радиата, ''Coelenterata'' гү, али ''Radiata''
*** [[Cnidaria|Книдариа]] ''гү, али'' хадхатан, ''Cnidaria'' (11 000 зүйлнүүд бэшэжэ харуулһан)
*** [[Ctenophora|Һамтан]], ''Ctenophora'' (100 — 150 зүйлнүүд мэдэгдэһэн)
** ''[[Bilateria]]''
*** [[Protostomia|Эхин аматан]] (''Protostomia'')
**** ''[[Acoelomorpha]]''
**** [[Ортонектида]], ''Orthonectida'' (30 зүйлнүүд оршом)
**** [[Дициемида]], ''Dicyemida'' гү, али ''Rhombozoa''
**** [[Хабтагай хорхой]], ''Plathelmintes'' (25 000 зүйлнүүд оршом)
**** [[Немертина]], ''Nemertina'' гү, али ''Nemertini'' (1000 зүйлнүүд оршом)
**** [[Гастротриха|Гүзэн үрхигэр үһэтэй хорхой]] ''гү, али'' гастротриха, ''Gastrotricha'' (600 зүйлнүүд оршом)
**** [[Гнатостомулида]], ''Gnathostomulida'' (100 зүйлнүүд оршом)
**** ''[[Micrognathozoa]]'' (ганса зүйлтэй — ''[[Limnognathia maerski]]'')
**** [[Ротифера]], ''Rotatoria'' гү, али ''Rotifera'' (1500 зүйлнүүд оршом)
**** [[Акантоцефала|Хатуурта толгойтон]] ''гү, али'' акантоцефала, ''Acanthocephala'' (750 зүйлнүүд оршом)
**** [[Цефалоринха|Хоншоор толгойтон]], ''Cephalorhyncha''
**** [[Энтопрокта|Дотордо хоргооһотон]], ''Entoprocta'' (150 зүйлнүүд оршом)
**** [[Хилгааһан хорхой]] ''гү, али'' бодото түхэреэн хорхой, ''Nematoda'' (80 000 зүйлнүүд оршом бэшэгдэһэн, тухайламжаар нэгэ сая зүйлнүүд оршом байна)
**** [[Нематоморфа|Үһэхэтэн]], ''Gordiacea'' гү, али ''Nematomorpha'' (320 зүйлнүүд оршом)
**** [[Циклиофора]], ''Cycliophora'' (гурбан зүйлнүүд мэдэгдэһэн)
**** [[Зөөлэн бэетэн]] ''гү, али'' моллюска, ''Mollusca'' (150 000 үлүү зүйлнүүд)
**** [[Сипункулиды]], ''Sipunculida'' (144—320 зүйлнүүд оршом)
**** [[Сахариг хорхой]], ''гү, али'' сахаригтан, ''гү, али'' аннелида, ''Annelida'' (12 000 үлүү зүйлнүүд)
**** [[Эхиура]], ''Echiura'' (150 зүйлнүүд оршом)
**** [[Тардиграда|Аргаар ябагтан]], ''Tardigrada'' (900 үлүү зүйлнүүд)
**** [[Онихофора]] ''гү, али'' эхин амин һүбэтэн, ''Onichophora'' (100 зүйлнүүд оршом)
**** [[Хуби бэетэн]], ''Arthropoda'': [[хорхой шумуул]]нууд (тухайламжаар 3 — 30 сая зүйлнүүд), [[аалза хэлбэритэн]] (100 000 зүйлнүүд оршом), [[хабшаахай хэлбэритэн]] (52 000 зүйлнүүд оршом) г. м.
**** [[Форонида]], ''Phoronida'' (12 мэдэгдэһэн)
**** [[Хүбхэтэн]], ''Bryozoa'' гү, али ''Ectoprocta'' (5000 зүйлнүүд оршом)
**** [[Брахиопода|Хүл адхаалтан]] ''гү, али'' брахиопода, ''Brachiopoda'' (мүнөөнэй 280 зүйлнүүд оршом ба 30 000 үхэлһэн)
*** [[Deuterostomia|Дахин аматан]] (''Deuterostomia'')
**** [[Үүргэһэтэй арһатан]], ''Echinodermata'' (7000 зүйлнүүд оршом): [[далайн одон]]ууд (1600 зүйлнүүд оршом), [[далайн заряа]]нууд (940 зүйлнүүд оршом) г. м.
**** [[Шэрхэлиг үргэтэн]], ''Chaetognatha'' (120 зүйлнүүд оршом)
**** [[Хахад хүбшэтэн]], ''Hemichordata'' (около 100 видов)
**** [[Хүбшэтэн]], ''Chordata'' (51 000 зүйлнүүд оршом): оролсуугаар [[һээр нюруутан]] (40 000 зүйлнүүд оршом; [[һүн тэжээлтэн]] (5400 зүйлнүүд оршом), [[шубуун|шубууд]] (9800 зүйлнүүд үлүү) г. м.))
* [[Prometazoa|Прометазойн дэд аймаг]] (''Prometazoa'')
** [[Хүбэн бэетэн]], ''Porifera'' гү, али ''Spongia'' (8000 зүйлнүүд оршом)
** [[Placozoa|Зуруул бэетэн]], ''Placozoa'' гү, али ''Mesenchymia'' (нэгэ зүйлтэй)

[[File:Carolus Linnaeus (cleaned up version).jpg|thumb|upright|[[Карл Линней]], мүнөөнэй [[таксономи]]ин эсэгэ]]

== Ангилалай түүхэ ==
[[Аристотель]] амиды дэлхэйе амитадта ба ургамалда хубаагдаһан ушар [[Карл Линней]] (Carl von Linné) тэрэнэй нэгэдэхи ангилалда мүр абаһан.<ref name=Linn1758>{{cite book |last=Linnaeus |first=Carolus |authorlink=Carl Linnaeus |title=Systema naturae per regna tria naturae :secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis. |edition=[[10th edition of Systema Naturae|10th]] |publisher=Holmiae (Laurentii Salvii) |year=1758 |url=http://www.biodiversitylibrary.org/bibliography/542 |accessdate=22 September 2008 |language=Latin | archiveurl=http://web.archive.org/web/20081010032456/http://www.biodiversitylibrary.org/bibliography/542 |archivedate=10 October 2008 |deadurl=no}}</ref> Түүнһээ хойшо биологишад хубиһалай харилсаае онсолон тэмдэглэжэ эхилээд байна, гэхэ эдэгээр бүлэгүүд шэг хизгаарлагдамал байна. Тухайлбал, микроскопична [[protozoa]] тэдэ шэлжэхэд ушарынь анха амитан гэжэ үзэдэг байһан, харин одоо тус тустань абажа үзэнэ. 

[[Карл Линней|Линнейн]] анханай хүтэлбэриин хубида мал [[хорхой]] (Vermes), [[хорхой шумуул]] (Insecta), [[загаһан]] (Pisces), [[газар уһанай амитан]] (Amphibia), шубуун (Aves), болон [[хүхэтэн]] (Һүн тэмжээлтэн, Mammalia) анги хубаагдадаг гурбан аймагуудай нэгэнь байһан юм. Бусад түрэл бүриин хэлбэринь илгажа байна байхад хойшо һүүлын дүрбэн бүхы нэгэ бүлэ, [[Хүбшэтэн]] (Chordata) орожо үзэнэ байна. Эхэ һурбалжаһаа эхэ үүдэбэриһээ өөр өөр байдаг хэдышье дээрэ дурдаһан жагсаалта, бүлэгэй одоогой бидэнэй ойлголтые илэрхийлдэг.

== Зурагай сомог ==
=== Гэрэй амитад ===
<center>
<gallery>
Lamb 09807-a.jpg|[[Хонин]]
Goat family.jpg|[[Ямаан]]
Koe in weiland bij Gorssel.JPG|[[Үхэр]]
Pernod Al Ariba 0046b.jpg|[[Морин]]
Bactrian Camel.jpg|[[Тэмээн]]
</gallery>
</center>

=== Зэрлиг амитад ===
<center>
<gallery>
File:Howlsnow.jpg|[[Шоно]]
File:Vulpes vulpes sitting.jpg|[[Үнэгэн]]
File:Medved mzoo.jpg|[[Баабгай]]
File:Lion waiting in Namibia.jpg|[[Арсалан]]
File:Elgportraet han (Alces alces).jpg|[[Хандагай]]
File:Tigress_at_Jim_Corbett_National_Park.jpg|[[Бар]] ([[эреэн гүрөөhэн]])
File:Paozikun530.jpg|[[Гүрөөhэн]]
File:Arctic Hare.jpg|[[Шандаган]]
File:Elephas maximus (Bandipur).jpg|[[Заан]]
</gallery>
</center>

== Холбооһон ==
{{commonscat|Animalia}}
* [http://tolweb.org/ Tree of Life Project]
* [http://animaldiversity.ummz.umich.edu/site/index.html Animal Diversity Web] - [[University of Michigan]]'s database of animals, showing taxonomic classification, images, and other information.
* [http://www.arkive.org ARKive] {{Webarchive|url=https://archive.ph/20160426231847/http://www.arkive.org/ |date=2016-04-26 }} - multimedia database of worldwide endangered/protected species and common species of UK.
* [http://www.sciam.com/article.cfm?chanID=sa006&articleID=000DC8B8-EA15-137C-AA1583414B7F0000 Scientific American Magazine (December 2005 Issue) - Getting a Leg Up on Land] About the evolution of four-limbed animals from fish.

== Ном зохёол ==
* Биологический энциклопедический словарь под редакцией М. С. Гилярова и др., {{М.}}, изд. Советская Энциклопедия, 1989.
* Klaus Nielsen. ''Animal Evolution: Interrelationships of the Living Phyla'' (2nd edition). [[Oxford University Press]], 2001.
* Knut Schmidt-Nielsen. ''Animal Physiology: Adaptation and Environment''. (5th edition). [[Cambridge University Press]], 1997.

== Зүүлтэ ==
{{зүүлтэ}}

{{1000 үгүүлэл}}


[[Категори:Амитад| ]]