Буряадууд хуудаһанай эхэ кодые хаража байна

{{Инфобокс үндэһэтэн
|group=&nbsp;&nbsp;&nbsp;<br>Буряад зон
|image= 
|image_caption = 
|poptime   = 540 мянга гаран
|region1   = {{flagicon|RUS}} [[ОХУ]] (2010 он)<ref name="ОХУ-2010">[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/perepis_itogi1612.htm 2010 оной Бүхыорос хүн зоной  тоосоогой албан ёһоной сахим газар. Бүхыорос хүн зоной тоосоогой үрэ дүн тухай мэдээсэгэй зүйл]</ref> &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;461,389
* {{flagicon|Буряад}} [[Бүгэдэ Найрамдаха Буряад Улас|БНБурУ]]&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; &nbsp; &nbsp; &nbsp; 286,839
* [[Эрхүү можо]] &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; &nbsp; 77,667
* [[Забайкалиин хизаар]]&nbsp; &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; 73,941
|region2   = {{flagicon|Монгол}}  (2010 он)<ref name="Mongol">[http://www.toollogo2010.mn/doc/Main%20results_20110615_to%20EZBH_for%20print.pdf Монгол улсын 2010 оны хүн амын тооллого]</ref>&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;45,087
|region3   = {{flagicon|Хитад}} [[БНХАУ]] (тоосоо) &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; &nbsp; 10,000
|rels=диилэнх олонхонь [[Буддын шажан|Буддын]], тодруулбал [[Шарын шажан|Шарын]] шажанай шүтлэгтэй, сүүн гэбшье [[Бөө мүргэл|Бөө]]дэ даатгалтай
|langs=түрэлхи [[Буряад хэлэн]] (магадгүй Буряад-Монгол хэлэн, [[Монгол хэлэн]]эй Хойто аялгуу)-нһээ гадана бүри үлүүгөөр [[Ород хэлэн|ородоор]] хэлэлсэжэ байна
|related=бусад [[Монголшууд]], тэрэ дотороо [[Барга]]
}}
{{Хадмал
|монгол_бэшэг = [[Файл:Buriyad.PNG|22px]]
|кирилл_буряад = буряад
|кирилл_монгол = буриад
|кирилл_хальмаг = буряд
}}
'''Буряад зон''' али '''Буряад арад''' ({{lang-ru|буряты}}) - 

Мүнөө сагай буряад Ара, Үбэр Байгалаар нютагтай изагуурай буряад хэлэтэй зонууд. [[Оросой холбоото улас]]ай [[Буряад Улас]]та, [[Эрхүү можо]]до ([[Усть-Ордагай Буряадай тойрог]]) болон [[Забайкалиин хизаар]]та ([[Агын Буряадай тойрог]]) оршон һуужа байдаг. Мүн дээрэхи можонуудай зарим дүүргүүдэдэ амидардаг <ref name="Михайлов">[Михайлов Т. М. Буряты // Народы и религии мира. Энциклопедия. Главный редактор В. А. Тишков. Научное издательство «Большая Российская энциклопедия», 1998]</ref>. ОХУ-һаа гадна Хасаг, Тусгаар уласуудай Хамтын Нүхэрлэлэй оронуудай зэргэсээ Монгол уласай хойто хэһэг болон БНХАУ-ай зүүн хойто нютагта үсөөн тоогоор оршон һуужа байдаг.

== Нэрэ ==
[[File:Buryatdress.jpg|thumb|left|250px|Буряад үндэһэнэй хубсаһан]]
Буряад гэһэн нэрэнь анхалан «Монголой Нюуса Тобшо» һорболжо бэшэгтэ дурдагдаһан гэжэ үзэдэг. Гэбэшье энэхүү нэрэнь оршон сагай буряад монголшуудта хамаатай эсэхэнь этигэшэгүй. Дээрэхи нэрын гарал үүсэлэй талаар янза бүриин хубилбари байгааһаа хамагай боломжотойень абажа үзэбэл:

# Бүри/бури + д — Шоно гэһэн удхатай эртэнэй монгол, эсэбэл түрэг хэлэнһээ гаралтай нангин амитанай нэрэ + олоной тоогой аафикс. ([[чонос]]/чинос/шонос/шинос/шонод обогтой адли, Бүртэ-шоно холбоотой). Бүри гэһэн үгэнь монгол хэлэндэ сээрлэгдэжэ, орондонь шоно (чоно, чино, чон) гэһэн үгые хэрэглэхэ болоһон байха магадлалтай. Хамагай боломжотой хубилбари.

Бури + а(р?, к?) + д — ар/эр/ир (‘эрэ’ гэһэн түрэг үгэ) гү, али -ак/-эк/-ык/-ик/-ук (түрэг хэлэнэй үгэ бүридүүлдэг аафикс) + д (олоной тоогой аафикс).

Бури + ата ‘эсэгэ’ гэһэн түрэг үгэ.

Бури + йа (тайрамал Айа – хуушан буряад, тэрэнэй түрэг угай  байгуулагша, сахилгаан эзэлшэ тэнгэри). (Дугаров Д. С. О происхождении этнонима “бурят” // Аборигены Сибири: проблемы изучения исчезающих языков и культур. Новосибирск, 1995. Т. 1 С. 94-96)
# Монгол хэлэнэй ''буриха'' гэдэг үгэһөө үүдэлтэй<ref>Санжеев Г. Д. Некоторые вопросы этнонимики и древней истории монгольских народов // Этнические и историко-культурные связи монгольских народов. Улан-Удэ, 1983. С. 47-49</ref>.  
# Буруу-д — буруу, үнэн бэшэ, зарим тохёолдолдо урбагша гэһэн удхатай монгол үгэһээ гаралтай. Бурнууд гэжэ монголшууд ислам шажанта хиргисүүдые нэрлэдэг байһан. Иимэдэ бусад монголшуудтай адли бөөгэй, шарын шажанай шүтэлгэтэй хойто монголшуудые иимэ нэрлэдэг байха магадлал бага юм.
# Бургут — бургут-бурут нэрын дуудалгын нэгэ хубилбари<ref>Банзаров Д. Собрание сочинений. Улан-Удэ, 1997. С. 102</ref>. Бургуд — хальмаг хэлэнэй бүргэд, шонхор гэһэн үгэ. Гэбэшье бусад монгол хэлэндээ энэ үгэ байгаа гү, али байгаагүй гү мэдэгдээгүй тула түүрэг хэлэнһээ зээлидэһэн байха магадлалтай. Энэнь үмэнэ дуридаһан Бүри гэһэн хубилбаритай адли нангин амитанай нэрын шэнжэтэй. Гэбэшье бургуд — бурут-...- бурийад болон хубирхань этигэшэгүй. 
# Бураа + д — Ойн эргэд гэһэн үгэһөө гаралтай<ref>Зориктуев Б. Р. О происхождении и семантике этнонима бурят // Монголо-бурятские этнонимы. Улан-Удэ, 1996. С. 26</ref> (ойрод — ‘ойн арад’-тай адли). Эдэгээрһээ гадна дараахи хубилбаринууд баһа тааралдадаг. 
# «Брат» — ‘дүү хүбүүн’ гэһэн ород үгэ. Ехэхэн магадлал багатай хубилбари. Ородой он тоололой һорболжо бэшэгые буруу тайлбарлаһан алдууһаа һүүдэлтэй болобо уу. 
# Баряад (алайр, аха, түнхэн, захайн-аман, бөөхэн нютаг хэлэнэй мэдээн дээрэ үндэһэлһэн хубилбари) — «барга», «а-вар» нэрэ гаралгатай, ‘бар’, ‘баруун’ гэдэг үүдэлтэй<ref>Шадаева А. Т. Некоторые проблемы этнокультурной истории бурят. — Улан-Удэ, 1998 — С. 124-128</ref>. 
# «[[Курыкан]]» нэрэһээ удхатай<ref>[Бертагаев Т. А. Об этнонимах бурят и курыкан. // Этнонимы. М., 1970</ref>
# Бури-йа ‘циноовко, маат, хулһан’ гэһэн парсиг үгэ гаралтай<ref>[Митрошкина А. Г. К этимологии этнонима бурят // Проблемы бурятской филологии и культуры. - Иркутск, 1995. С. 30]</ref>.
# Сельхүп ‘эрэ амитан, буха’ үгэһөө.<ref>Жамсаранова Р. Г.</ref>

Иигэжэ олон янзын хубилбари байгааһаа үзэхэдэ буряад нэрын жэнхэни удха оршон сагай монгол хэлэндээ гээгдэһэн бололтой.

== Буряадуудай тоо ==
[[Image:Забайкальские буряты.jpg|thumb|right|Үбэр Байгалын Буряад айла<br />(1840 оной номой зураг)]]
Ород гурэнэй 2010 оной тоогоор Буряад яhатан 461389 хун зон болоно. Теэд 2010 оной тоогоор Монголой буряадууд 100000 тоо болотор байхын багсаагдана. Хитадта 10000 болотор буряадууд ажа hууна. Тиихэдээ Бухы дэлхэйдээрэ буряяадууд 600000 хун аман зон болохынь харагдана. 1989 оной мэдээгээр Ородто 417400 хүн байгааһаа Буряадта 249500, Эрхүү можодо 77300, үүнэһээ Ордын-Адаг Буряад өөртөө засаха тойрогто 49300, Шэтэ можодо 66600, үүнэһээ Ага Буряад өөртөө засаха тойрогто 42300, ОХУ-ай бусад нютагуудта 24000, үүнэдэ [[Москва]] хотоноо 1 500, Питэр хотоноо 1000 хүн оршон һуужа байна<ref name="ICAPE">{{Cite web |title=Interdisciplinary Center for Advanced Professional Education |url=http://www.ethnos.nw.ru/cgi-bin/el.exe?etnoscod=126 |accessdate=2007-08-29 |archivedate=2004-09-02 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20040902203723/http://www.ethnos.nw.ru/cgi-bin/el.exe?etnoscod=126 }}</ref>. 2002 оной тооллогоор 445 000 гэжэ ОХУ-ай Шэнжэлхэ ухаанай Акадеэмиин Улас арадай ажахын багсаалга һудалгаанай Хүреэлэнэй Хүнэй демограафи, эколоогиин түбэй "Население и общество" гэжэ мэдээсэлдэ дүриджээ.

Хаһагта 1989 оной байдалаар 1 200 хүн<ref name="ICAPE" />.

Бусад уласуудта 1989 оной мэдээгээр 2 500 хүн<ref name="ICAPE" />.

1989 оной байдалаар Монгол уласта 34 700 хүн<ref name="ICAPE" />.

БНХАУ-та 25 000<ref name="Михайлов" />.

== Хэлэ бэшэг ==
Буряадууд [[Алтайн хэлэнэй изагуур]]ай [[монгол хэлэнэй бүлэг]]эй [[Буряад-монгол хэлэн|Буряад хэлээр]] ярилсадаг. Эртэ үеһөө бусад монголшуудтай адляар [[уйгар бэшэг]]тэ үндэһэлэһэн [[монгол бэшэг]] ашагладаг байһан болобошье [[1931]] онһоо [[Лата үзэг|лата]], [[1939]] онһоо [[Кирилл үзэг|кирилл бэшэг]] хэрэглэхэ болоһон.

== Шажан шүтэлгэ ==
Уламжалалта шажан шүтэлэг [[хара шажан]] <small>(самаан шажан)</small>гү, али [[бөө мүргэл]], [[тэнгэри]] болоод [[ⅩⅥ зуун жэл]]эй һүүлшэһээ түбэдэй [[Буддын шажан]] гү, али [[шара шажан]] (Ехэ хүлгэнэй урасхал)-да ороһон ([[Гэлүгбаа]], һүүлдэ [[Нинмаба]], [[Хажи]]). Буряадта [[Христосой шажан]] анханай ородуудтай хамта нэбтэржэ, [[ⅩⅩ зуун жэл]]эй һүүлэй хагаста үргэн тархаһан.

[[1741]] ондо Буддын шажан Ородой тоогдоһон шажануудай нэгэ болоһон болоод Буряадай анханай Буддын [[һүмэ]] [[Тамчын дасан|Тамчын]] (Хүлүүн-Нуурай, Галуута-Нуурай) [[дасан]] тэрэ үедэ байгуулагдаһан байна. Буддын шажан Буряад орондо дэлгэрхэдээ Зүүн зүгэй оронуудай ([[Энэдхэг]], [[Түбэд]], [[Монгол]], [[Хитад]]) заншалнуудай, соёлой, эрдэмэй, удха зохёолой, эмнэлгын, хэлэ бэшэгэй дэлгэрхэ ябадалда горитой нүлөө үзүүлһэн байха юм. [[1914]] оной байдалаар Буряадта 48 дасанда 16000 лама шабилан һуужа байһан гэдэг баримта бии. [[1930]]-аад ондо Буряадай Буддын һүмэ [[хиид]]үүд бараг бүгэдэ хаагдажа, сүйдхэгдэһэн байгаа. 1946 ондо Эбилгын Агын хоёр дасан шэнээр баригдаһан байгаа. 1980 гаран онуудһаа Буряадай Буддын шажан, бөө мүргэл һэргээжэ эхилбэ.

== Түүхэ ==
[[File:Buryat-Mongol ASSR in 1925.jpg|right|thumb|250px]]
Буряадууд [[Чингиc хаан|Чингисэй]] байлдан дахуулалтада үритэн эзэлэгдээд монголой феодалнарай дарлал доромжололые амтажа байһанаа ород арад түмэнэй ашаар эрхэ сүлөөгөө олон 1727 ондо [[Оросой эзэнтэ гүрэн|Оросой хаанта уласай]] һайн дураараа дахан ороһоноор мүхэлэй аюулһаа зайлаһан мэтээр түүхын үнэниие хуурмаглажа түүхэлнэ.

Мүнөөнэй буряадууд Алтан хаанай уласай ара захада монгол хэлэтэй обогтонһоо бии болоо ([[ⅩⅥ-дугаар зуун жэл]]эй һүүл — [[ⅩⅦ-дугаар зуун жэл]]эй эхин). [[ⅩⅦ-дугаар зуун жэл]]эй дундада Буряад орон Ород уласта оробо. [[ⅩⅨ-дүгээр зуун жэл]]эй һүүл болотор буряад-монгол (монгол-буряад) зон тогтоо. Тэрэнэй зайда кэрэмүчин ([[эхирэд|икирэс]]), [[булгад]], [[хори-түмэд]], [[халха-монгол|халха]], [[ойрод-монгол]], [[түрэг]], [[түнгүүс]], [[саамояд]], [[хути]] ([[хид]]), [[арьяа]] уг гарбалтай арад зон оробо.
[[Файл:Буряад аймаг обогуудай байдал.jpg|мини|450px|17-р зуунда]]
Хаанай үедэ Буряад газар нютаг Эрхүү гүбеэр, Забайкалиин можодо зайда ородог. 1917-дохи оной Ниигэм журамта хубисхал хойно хоёр [[Буряад-Монгол автономито можо]] (1921), [[Буряад-Монгол АССР|Буряад-Монголой Автономито Зүблэлтэ Социалис Улас]] байгуулагдаба (1923). 1937 ондо Зүүн Сибириин хизаарай захиргаанай байгуулалтые хубилгажа, хэдэ хэдэн аймагуудые уласай мэдэлһээ хуули бусаар гаргаад, тэдэниие Буряад хоёр өөртөө засаха тойрог болгон таһалба. Тэдэ хадаа [[Шэтэ можын]] мэдэлэй [[Ага тойрог]], [[Эрхүү можо|Эрхүү можын]] мэдэлэй [[Ордын-Адаг тойрог]] болоно. Хоёр аймаг ([[Ойхон аймаг|Ойхон]], [[Оно аймаг|Онон]]) эдэ тойрогой зайда ороогүй.

Тэрэ үедэ [[панмонголиизм]] хүсэтэй дэлгэршэ байһанһаа боложо [[Иосиф Сталин]]ай дэглэм 10 гаран мянган буряадууд хэлмэгдэжэ, уласай нэрэ Буряад-Монголые Буряад болгон өөршэлһэн гэдэг.

== Мүн үзэхэ ==
*[[Хори]]

== Ажаглалта ==
{{Reflist}}

==Зураг==
<gallery>
Файл:Mongol Empire c.1207.png|[[Ехэ Монгол Улас]], 1207 он
Файл:Mongolia XVI.png|Монгол орон 14-17-р зуунда: Монгол Улас, [[Дүрбэн Ойрад]], [[Моголистан]]
Файл:Mongolia XVII.png|Монгол Улас, [[Зүүнгар]], [[Хошуудай ханта улас]], [[Хотгойд]]ой ханта улас, [[Хальмагай ханта улас]], Моголистан
</gallery>

== Холбооhон ==
* [http://www.buryatia.org/ Буряад арадай сайт]
* [http://www.hamagmongol.narod.ru/ Хамаг Монгол]

[[Категори:Буряадууд| ]]
[[Категори:Монгол]]
[[Категори:Оросой арадууд]]
[[Категори:Хитадай арадууд]]