Кофе хуудаһанай эхэ кодые хаража байна

[[Файл:A small cup of coffee.JPG|thumb|right|Кофе]]
'''Кофе''' (мүн ''кофи'', {{lang-en|coffee}}) гү, али '''боргол'''<ref>{{cite web|url=http://toli.query.mn/search?q=%D0%B1%D0%BE%D1%80%D0%B3%D0%BE%D0%BB|access_year=2012|access_date=5 сарын 27|title=Я.Цэвэл, "Монгол хэлний тайлбар толь"}}</ref> гэдэгынь [[кофиин үрэ]]нүүдые (кофе модоной үрэ) хууржа нюдэһэн нюнтагтайгаар бусалһан уһан, [[уһан]] хэжэ найруулһан хара хүрэн үнгын [[ундан]]иие хэлэнэ. Кофе гэдэг үгэнь [[араб хэлэн]]эй ''каffa'' гэхэ үгэһөө гаралтай. Кофиин [[ургамал]]ынь буталиг модон байха болоод [[Этиоп]]иһоо гаралтай. Голдуу [[Африка]]да, мүн [[Урда Америкэ]], [[Түб Америкэ]] болон [[Урда Ази]]да ургадаг байна. Хүн түрэлхитэнэй түүхэдэ кофе гаража ерэһэниинь [[архи]], [[сай]]тай харисуулхада һүүлдэ болобошье дэлхэй даяар эгээн олон орондо хүнүүдэй талархан уудае ундан болобо. Ехэбшэлэн халуунаар ууха ба кофедэ [[кофеин]] гэһэн зөөлэн сэргээгшэ (стимулянт) бодос агуулагдана. Мүнөө үедэ кофе [[экспорт]]ын шухал бараа болон 2004 оной байдалаар 12 ороной хубида экспортын топ бүтээгдэхүүниинь боложо байна.

== Кофиин ургамал ба түрэлнүүд ==
[[File:Coffee berries (1).jpg|thumb|Кофиин жэмэс]]
Кофень '''кофиин бүһэ''' гэжэ нэрлэгдэхэ 70 оршом оронд үйлэбэрилэгдэхэ болоод кофиин модые дэлхэй дээрэ ниитэ 10 сая гектар газарта таряалжа байгаа гэһэн тоосоо бии. 2 гол түрэл байхаһаа нэгэниинь хамагай ехэ тархаһан Арабика кофе ''Coffea Arabica'', нүгөөнь тарижа ургуулхада арай хилбари Робуста кофе ''Coffea Robusta'' ха юм. Арабикань үндэрлиг газар ургадаг болоод 9 һарын дараа сэсэглэдэг, харин Робустань нама газар ургадаг ба 11 һарын дараа сэсэглэдэг байна.

Ниитэ хураан абажа бай кофиин 60-70%-нь Арабика, 30-40%-нь Робуста байдаг. Робуста түрэлынь харисангы хямда болоод Арабикаһаа 40-50 % үлүү кофеин агуулна. Һайн шанарай Робустые зарим [[эспрессо]]до холидог ажа. Дээрэ үедэ хүнүүд Арабика кофедэ али боомтоһоо ерэжэ байгаагаарынь нэрэ үгэжэ байба. Эгээн хуушанай 2 кофень ''Mocha'' болон ''Java'' юм байна.

== Кофиие болбосоруулха ябаса ==
=== Үрэ болбосоруулха ===
[[Файл:Roasted coffee beans.jpg|thumb|Шараһан кофиин буурсаг]]
Хураан абаһан кофиин үрэһээ кофиин буурсаг гаргажа абахые үрэ болбосоруулалта гэнэ. Хуурай болон угааха гэһэн 2 түрэлэй арга байна. Болбосоруулһан кофиин үрые «түүхэй буурсаг» гэхэ ба хөгцөрч муудахаһаа хамгаалжа шиигэй хэмжээе 10-12 % болотор хатаагаад экспортдо гаргадаг ажа.
* Хуурай гү, али хатааха арга. Хурааһан үрэеэ тараан дэлгээд, наранда ээж хатааһаны дараа гадуурха халһан яһанһаань һалгажа сэбэрлэнэ. [[Бразил]]да ехэбшэлэн энэ аргые хэрэглэдэг.
* Угааха арга. Үрые гадуурха халһан, яһанһаа һалгаһанай дараа уһатай һабада хэжэ 1-2 хонуулан эһэгээд буурсаг гаргажа абаха арга юм. [[Колумби]] зэргэ Бразилһаа бусад оронууд голшолон хэрэглэдэг.

=== Шаралга ===
Түүхэй буурсагые шараһанаар та бидэнэй уудаг кофиин амта, үнэр түрэдэг байна. Ехэнхи тохёолдолдо хэрэглэгшэ орондо томохон үйлэдбэрилэгшэнэр шараха ябасые харюусажа хэхэ ба болобол жаахан дэлгүүр, [[кафе]] зэргэ газарнууд өөрһэдөө шарана. Онсын [[технологи]] шаардалгагүй болоод гэртээ хайруулын табганда шараһаншье болохоор тула ойрын жэлнүүдтэ түүхэй буурсагые жаахалан зарахань нилээд ажаглагдаха болоһон.

== Кофе ба эрүүл мэндэ ==
Үдхэн шэнгэлхэ, шээд хөөхэ, эршэм хүсэн һэргээхэ, шаардалгатай үедэ нойромоглохоһоо абраха гэхэ мэтэ ажа холбогдолтой зүйл энэ унданда бии. Гэбэш ехэ хэмжээгээр хэрэглэһэн тохёолдолдо зүрхэн һудаһанай үбшэн тусаха, шуһандахи холестеринэй хэмжээ нэмэгдэхэ, толгой үбдэхэ, яһанай һиирэгжэлтэ боложо болзошогүй гэдэг. Харин бүдүүн гэдэһэнэй хорото хабдарһаа һэргылхэ нүлөө үзүүлдэг гэдэгые шудалгаагаар баталжа шадаһан гэнэ.

== Зүүлтэ ==
{{зүүлтэ}}

== Холбооһон ==
{{commonscat|coffee}}
* [http://goodkofe.ru Портал о кофе: история, производство, видео и изображения кофе] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141217102249/http://goodkofe.ru/ |date=2014-12-17 }} {{ref-ru}}
* {{YouTube|3lktevmSIqg|Чудесный кофе (документальный фильм)}}

== Ном зохёол ==
* {{книга
|автор = Абатуров П. В., Цыпленков Н. П., Митюрин Ф. С.
|заглавие = Сладкие блюда и напитки
|место = М.
|издательство = «Экономика»
|год = 1972
}}
* {{книга
|автор = Завистовска З.
|заглавие = Домашние напитки
|издание = Пер. с польского
|место = М.
|издательство = «Пищевая промышленность»
|год = 1969
}}
* {{книга
|автор = Ворд М.
|заглавие = 100 рецептов приготовления кофе
|издание = Пер. с англ
|место = М.
|издательство = «Крон-пресс»
|год = 1995
}}
* {{книга
|заглавие = [[Книга о вкусной и здоровой пище]]
|место = М.
|издательство = «Пищевая промышленность»
|год = 1963
}}
* {{книга
|автор = Плужников И. И.
|заглавие = Чашка кофе
|место = М.
|издательство = «Пищевая промышленность»
|год = 1967
}}
* {{статья
|ссылка = http://ec-dejavu.ru/c-2/Coffee.html
|автор = Богданов А. К.
|заглавие = Кофе в русской традиции
|издание = О Крокодилах в России. Очерки из истории заимствований и экзотизмов
|место = М.
|издательство = НЛО
|год = 2006
|страницы = 56—67
}}
* {{книга
|ссылка = 
|автор = Кортес Р.
|заглавие = Тайная история кофе, коки и колы
|место = М.
|издательство = Синдбад
|год = 2014
|страницы = 56
}}

{{1000 үгүүлэл}}

[[Категори:Ундан]]