Монгол хуудаһанай эхэ кодые хаража байна

{{Улас
|буряад_нэрэ         = '''Монгол Улас'''
|уугуул_нэрэ  =  '''Монгол Улс'''<br />[[Файл:Monggol ulus.svg|50px]]
|богони_нэрэ = Монгол
|һүлдын_зураг                    = Coat of Arms of Mongolia.svg
|тугай_зураг                     = Flag_of_Mongolia.svg
|түрын_уряа           = 
|түрын_дуулал        = «[[Монгол уласай түрын дуулал]]»<br /><center> </center>
<!-- |Аудио=-->
|засаглалай_хэлбэри       = [[Бүгэдэ найрамдаха улас]]
|газарай_зураг                   = Mongolia on the globe (Asia centered).svg
|албан_ёһоной_хэлэн                    = [[Монгол хэлэн]]
|үндэһэ_язгуур                  =95.1% - [[Монгол үндэһэтэн]]<br />&nbsp;&nbsp;3.9% - [[Казак үндэһэтэн]]<br>&nbsp;&nbsp;1.0% - бусад арад түмэн
|тогтоносон_үйл_ябадал1                = 1911 12 һара 29 үдэр
|Сүвэрэнитэт = Сүвэрэнитэт
|ниислэл_хото            = [[File:Mn coa ulaanbaatar.png|14px]] [[Улаан Баатар]]
|тэргүүнэй_класс1          = [[Юрэнхылэгшэ]]
|тэргүүнэй_класс2          = [[Юрэнхы сайд]]
|тэргүүнэй_нэрэ1                = [[Халтмаагийн Баттулга]] ([[Арадшалһан Нам|АН]])
|тэргүүнэй_нэрэ2                = [[Лувсаннамсрайн Оюун-Эрдэнэ]] ([[Монголын Арадай Нам|МАН]])
|хуули_тогтоогшо               =[[Монгол Уласай Ехэ Хурал]]
|газар_нютаг_км2             = 1,566,600
|уһанай_процент            = 0.43 %
|хүн_амай_тоосоо              = 3,000,000
|хүн_ам_тооцоолсон_он = 2015
|хүн_амай_нягтрал_нэгжэ_км2 = 1.76
|хүн_амын_тоогоор_эрэмбэ_дэс   =
|хүн_амын_тооллого             = 2,754,685
|хүн_ам_тоолсон_он             = 2010
|хүн_амын_тооллого_эрэмбэ_тоологдсоноор  = 140
|хүн_амын_нягтрал_нэгж_км2     =491
|хүн_амын нягтрал_эрэмбэ_дэс   =21
|ДНБ_ХАЧ                       =$13.264 тэрбум<ref name=imf2>{{cite web|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2012/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=83&pr.y=19&sy=2009&ey=2012&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=948&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC%2CLP&grp=0&a= |title=Mongolia|publisher=International Monetary Fund|accessdate=2012-04-19}}</ref>
|ДНБ_ХАЧ_он                    =2011
|ДНБ_ХАЧ_эрэмбэ                =
|ДНБ_ХАЧ_Нэг_хүнд              =$4,743<ref name=imf2/>
|ДНБ_ХАЧ_Нэг_хүнд_эрэмбэ       =
|ДНБ_нэрлэсэн                  =$8.506 тэрбум<ref name=imf2/>
|ДНБ_нэрлэсэн_он               =2011 
|ДНБ_нэрлэсэн_эрэмбэ           = 
|ДНБ_нэрлэсэн_нэг_хүнд         =$3,042<ref name=imf2/>
|ДНБ_нэрлэсэн_нэг_хүнд_эрэмбэ  =
|ХТББИ                         =33.0<ref name="wb-gini">{{cite web |url=http://data.worldbank.org/indicator/SI.POV.GINI/ |title=Gini Index |publisher=World Bank |accessdate=2 March 2011}}</ref>
|Илтгэлцүүр_он                 =2005
|Илтгэлцүүр_ангилал            =<span style="color:#fc0;">дундаж</span>
|Илтгэлцүүр_эрэмбэ             =
|ХХИ                           ={{increase}} 0.653<ref name="HDI-2011">{{cite web|url=http://hdr.undp.org/en/media/HDR_2011_EN_Tables.pdf|title=Human Development Report 2011|year=2011|publisher=United Nations|accessdate=27 January 2012}}</ref>
|ХХИ_он                        =2011
|ХХИ_ангилал                   =<span style="color:#fc0;">дунд</span>
|ХХИ_эрэмбэ                    =100
|мүнгэн_тэмдэгтэ                   = [[Дүхэриг]] (₮)
|мүнгэн_тэмдэгтэ_код    = MNT
|интернет_домэйн                   = [[.mn]]
|телефоной_код            = +976
|сагай_бүһэ               = +7 … +8
|зүүлтэ                   = 
}}
'''Монгол Улас''' болбол [[Зүүн Ази|Зүүн]] болон [[Түб Ази|Түб]] [[Ази]]да байрладаг улас юм. Хойто талаараа [[Оросой холбоото улас|ОХУ]], бусад талаараа [[Бүгэдэ Найрамдаха Хитад Арад Улас|БНХАУ]]-тай хиллэдэг, баруун зүгтэ [[Казахстан]]тай ойро (хилын сэгүүд 38 километр зайтай) байрладаг. [[Ниислэл]] болон эгээн томо хотонь ниитэ хүн зоной 40 хуби шахуу оршон һуудаг [[Улаан Баатар]] хото юм. Улас түрын засаглалай хэлбэрын хубида нэгэ танхимда парламенттай [[бүгэдэ найрамдаха улас]] болоно.

Монгол үндэһэтэн (95 %), [[Хасагууд|хасаг]] (3.9 %), [[уряанхай]] арад түмэнһөө бүридхэжэ 3 сая (миллион) хүн зонтой. Монгол улас [[далайда гаралгагүй улас|далайда гарсагүй]] бүгэдэ [[Буддын шажан|Бурханай шажан]] диилэнхэй хүн зоной шүтэлэг юм. Газар нютагай хэмжээгээр дэлхэйн 19-дэхи һуурида байна, 1,564,116 дүрбэлжэн километр нютагынь дунджаар далайн хэмжээнһээ дээшэ 1,580 метр үндэртэ үргэгдэһэн байдаг. Нютагай ехэнхинь [[тала]], [[хээрэ]] бүгэдэ хойто болон баруун талаар [[Алтайн нуруу|Алтай]], [[Хангайн нуруу|Хангай]], [[Хэнтэйн нуруу|Хэнтэй]] нюруунууд, бусад һалбари ууланууд һунан тогтоһон, урда талада [[Гоби]] зонхилно. [[Хүдөө ажахы]]н һалбарида бэлшээриин [[мал ажахы]] эрхэлдэг, мүн гол мүрэнүүдэй ай һаба газарнуудаар [[улаан буудай]], [[хүнэһэнэй ногоо]] голшолон таряалдаг. [[Нүүрһэн]], [[түмэр|түмэрэй хүдэр]], [[зэд]] зэргын ашагта малтамал баялиг.

Монгол оронһоо [[Палеонтологи|эртын шэмэ шудалалай]] олдобори баян олдодог. Евразиин нүүдэлшэдэй анханай түрэтэ улас гэжэ алдаршаһан [[Хүннү]] {{МЭҮ}} 209 ондо Монгол орондо түблэн байгуулагдажа байба. Тэрэнһээ хойшо [[Түрэг]] болон үбгэ Монгол хэлэтэй олон улас ээлжэлэн оршон байһан болоод 13-р зуунай эхеэр тархай Монгол аймагуудые [[Чингис хаан]] нэгэдхэжэ [[Ехэ Монгол Улас]] байгуулагдаһан. 1234 ондо [[Үгэдэй хаан]] залгамжалжа, хожомынь 1279 ондо Чингис хаанай аша [[Хубилай хаан]] [[Юань улас]]ые Хитадта түблэн байгуулһан байна. Юань улас унаһанай дараа XIV зуунай үеһөө Монголшууд [[Сагаан хэрэм]]һээ хойшохи орондоо дотоодоо дайн самуунтай бага хаадай үе туулаа. 1604—1634 ондо хаан һууһан [[Лигдэн хаан]] [[Манжа үндэһэтэн|манжуудта]] эсэргүү Монголшуудые дахин нэгэдхэхые оролдоһон болобошье тэрэнэй наһа бараһанай дараагаар [[Манжын Чин гүрэн|Чин уласай]] эрхэшээлдэ субаран орсогооһон. 1911 ондо [[Манжын Чин гүрэн|Чин гүрэн]] нурахань тодорхой болоһоноор Монголшууд тусгаар тогтонолоо зарлан тунхаглажа [[Богдо хаан]]та Монгол улас байгуулагдаһаншье [[Арадай хубисхал|1921]] он хүрэтэр бүринээр тусгаар тогтоножо шадаагүй. 1945 ондо [[Зүблэлтэ Холбоо|СССР]]-һээ бусад гадаадын уласуудаар хүлеэн зүбшөөрэгдэжэ, 1961 ондо [[Нэгэдэһэн Үндэһэтэнэй Байгуулга|НҮБ]]-ын гэшүүн, [[бүрин эрхэтэ улас]] болоһон. 1924 оной үндэһэн хууляар [[Бүгд Найрамдах Монгол Арад Улас]] нэрэтэй боложо, [[Зүблэлтэ Холбоо|СССР]]-эй нүлөөгөөр [[коммунизм|коммунис]] улас түрын дэглэм, [[социализм|ниигэм журамай]] эдэй засагаар замнаһан. 1990 ондо бусад [[социализм|социалис]] уласуудын адли [[арадшалал|арадшалһан]] дэглэм, [[заха зээлиин эдэй засаг]]та шэлжэһэн.

== Түүхэ ==
{{main|Монголой түүхэ}}

=== Эртэ үе ===
Эртэ дээр үеһөө мүнөөнэй Монгол уласта бэлшээриин нүүдэлшэд амидаржа байһан ба хааяа нэгэдэжэ томо улас гүрэнүүдые байгуулжа бэлэй. Эдэһээ анханайхинь болохо [[Хүннү гүрэн]] {{МЭҮ}} 209 ондо [[Модун шаньюй]]гаар ударидуулан түрэтэ улас үүсхэһэн юм. Энэ гүрэн богони хугасаанай дотор [[Цинь улас]]та аюул ушаруулһан эгээн гол хүсэн боложо, уламаар [[Сагаан хэрэм]] баригдаха шалтагааниинь болоһон. Сагаан хэрэм өөрөө [[жанжан]] [[Мэнь Тиан]]ай үедэ 300,000 сэрэгээр хамгаалагдажа байба. Хүннүгэй дараа [[Сяньби]], [[Жужан улас]], [[Муюн]], [[Тоба]] зэргэ эртын Монголшуудай байгуулһан уласууд оршожо ябаһаар 6-р зуунда [[Түрэгэй эзэнтэ гүрэн|Түрэгүүдтэ дарагдаж]], 8-р зуунай үедэ [[уйгурнууд]] залгамжалан улас байгуулжа, тэрэнэй дараа [[Кидан]]ууд залгамжалһан байна. 10-р зуунһаа эхилэн зэргэсэһэн олон аймагууд байгуулагдаһан болоод, 1182—1206 онуудта Чингис хаанай [[Хамаг Монгол]]ой ханлигта бүгэдэ нэгэдхэгдэжэ, Ехэ Монгол Улас байгуулагдаһан.

=== Эзэнтэ гүрэн ===
{{main|Ехэ Монгол Улас}}
[[Файл:Mongol Empire map.gif|thumbnail|right|175px|Монголой эзэнтэ гүрэн]]
Монгол Уласай түүхэдэхи эгээн хүсэрхэг байһан үе болбол [[Чингис хаан]] [[1206]] ондо Монголой обог, аймагуудые нэгэдхэн [[Ехэ Монгол Улас]]ые байгуулжа, [[Ази]], [[Европ]]ын оронуудые сэрэгэй хүсөөр байлдан дахуулһан ябадал юм. Чингис хаанай залгамжалагша хаад үргэлжлүүлэн аян дайн үүсхэжэ, нютагаа тэлһэнээр дэлхэйн түүхэдэ эгээн уудам газар нютагта (33,000,000 ам дүрбэлжэн километр) [[Монголой эзэнтэ гүрэн]] гэжэ тодоор тэмдэглэгдэһэн. Монголшуудай аян дайн баруун зүгтэ [[Адриатын тэнгис]], [[Мамлук]], зүүндэ [[Япон]], урдада Филиппинэй [[Ява арал]] хүрэбэ.<ref name="EarthRule">{{Cite web |title=Archive copy |url=http://www.hostkingdom.net/earthrul.html |accessdate=2012-04-03 |archivedate=2012-10-11 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20121011090918/http://www.hostkingdom.net/earthrul.html }}</ref> Монголой эзэнтэ гүрэнэй Сагаадай [[Алтан ордон]]ой уласынь [[торгоной зам]] утаашань оршожо дэлхэйн худалдаанай гол түб боложо тухайн үедэ оршон тогтоножо байһан газар нютагтаа олон хото һуурин бии болгоһон. Тэрэ үедэ хитадай [[луужан]] [[шаажан]] зэргэ томо нээлтэнүүд бии болоһон. Иимэһээ Монголшууд дэлхэйн хүгжэлдэ маша томо хуби нэмэри оруулһан Гэвч [[14-р зуун]]ай дунда үеһөө дотоодын зүршэл тэмсэл, гадна бодолго, ябуулга Монголой эзэнтэ гүрэн, Юань уласые задалан бутаргажа, бусадай эрхэшээлдэ ороходо хүргэһэн.

=== Манжын эрхэшээлдэ ===
[[Файл:BogdKhan.jpg|thumbnail|right|200px|Наймадугаар Жабзандамба Хутагта]]
[[17-р зуун]]ай үеһөө [[Манжа угсаатан|Манжууд]] зүүн Азида хүсэрхэгжэжэ эхилһэн юм. [[1636]] ондо [[Алтан ураг]]ай һүүлшын хаан [[Лигдэн хаан|Лигдэн]] өөд болоһоноор [[Үбэр Монгол]]ые эрхэндээ оруулжа, [[1691]] ондо [[халха]]нууд дагаар ороһон юм. Иигэһэнээр [[Ойрад]]һаа бусад Монголшууд [[Манжа Чин улас|Манжа Чин Уласай]] бүрэлдэхүүндэ оробо. 1696 ондо Манжын түримхэйлэлдэ [[Галдан]] хаан илагдан наһа бараһаншье 1755 он хүрэтэр [[Зүүнгарай хаанта улас]] тусгаар байһан. Ехэнхи түүхэшэд Монголшууд 1691 ондо Манжын даралалда ороһон гэжэ үзэдэг болобошье энэнь этигэшэгүй ойлголто юм. Ушарынь одоогой баруун Монгол гү, али Ойрадууд тэрэ үедэ тусгаар уласай шэнжээ хадагалжа оршон байһан болоод 1758 ондо хүрэтэр энэ байдалаа хадагалжа байһан гэжэ үзэжэ үндэһэтэй юм. 1636 ондо Үбэр Монгол, 1691 ондо Ара Монгол, 1755 ондо Баруун Монгол Манжада эзэлэгдэһэн гэжэ үзэбэл үлүү зохистой мэтэ. Манжын үеын Монголдо хамжалгата ёһо тогтожо, алибаа эргэншэл бии болохонь хаалтатай байһан. 20-р зуунай эхинэй Манжын «Шэнэ засагай бодолго» монголшуудые шууд усадхаха бодолго байһан тула монголшууд тусгаар уласаа дахин байгуулхаар тэмсэн эхилээ һэн. Энэ үедэ Манжа улас нуража унахань нэгэнтэ тодорхой болоһон байһан болоод Да лам Цэрэнчимэд, Богдо гэгээн зэргэ хүнүүд тэмсэлые ударидажа байба.

=== Тусгаар тогтониһон ===
[[20-р зуун]]ы эхээр [[Манжа Чин улас]] доройтож мөхөх болоһон завшаанаар [[Богд Гэгээн]] тэргүүтэй [[Ар Монгол]]ын ба бусад Монгол ноёд ударидан Манжын засаглалыг халж, [[1911]] оной [[12 һарын 29]]-нд тусгаар тогтоносон [[Богд Хаант Монгол Улас]]ые зарлав. [[Нийслэл Хүрээ]], [[Улиастай]], [[Ховд]] дахь амбан болон дарангуй цэргүүдийг 1911—1912 онуудад Монгол цэргүүд хөөж, [[Үбэр Монгол]]ые чөлөөлөх аян мордож [[Хаалган хот|Хаалган]] хүрэтэр давшсан ч, [[Хаант Орос улс|Хаант Орос]], Хитад хоёр орны шахалтаас боложо, бусад Монголшуудаа нэгэдхэжэ чадаагүй.
[[1915]] оной Хиагтын гэрээгээр Хаант Орос ба Хитадын шахалтаар Монгол уласые Хитадын бүрэлдэхүүн дэх автономит (өөртөө засах эрхт) улас болголоо. [[1919]] ондо Хитадын цэргийн эрхтэн Ар Монголой нийслэл Өргөөг эзэлж, өөртөө засах эрхийг устгав. Энэ хүнд нөхцөлд Монголой хубисхалшад [[Оросын улаан арми]]йн дэмжлэгтэйгээр [[1921]] ондо эх орноо гадаадын дарангуйллаас чөлөөлж, тусгаар тогтонолоо сэргээн зарлалаа. Үүний дараа [[1924]] оной [[11 һарын 26]]-нд анханай [[Монгол Уласай Үндэһэн Хуули|Үндэһэн хуулиа]] баталж тусгаар тогтонолоо тунхагласан юм. Монголой тусгаар тогтониһон хэд хэдэн удаагийн шалгалт туулһан юм. [[1939]] ондо [[Япон]]ы түримхэйлэгчид [[Халхын гол]]оор нэвтрэн орж ирж дайн өдөөсөн болоод [[ЗХУ]]-тай [[1936]] ондо байгуулһан [[Харилцан туслалцах протоколын]] ёһоор ЗХУ тусламж үзүүлж [[Георгий Константинович Жуков|Г. К. Жуковоор]] ударидуулһан [[Сибирь|Шэбэр]], Үбэр Байгал, Уралын цэргийн тойргийн дивизүүдээс бүрдсэн Монгол-Зөвлөлтийн арми байгуулж ялалт хийсэн.

[[дэлхэйн хоёрдугаар дайн]]ы дараа 1945 ондо болоһон [[Ялтын бага хурал|Ялтын бага хурлын]] үр дүнд Монгол уласай тусгаар тогтонолыг ЗХУ, БНХАУ-ууд албан ёсоор хүлеэн зүбшөөрч Монгол уласай тусгаар тогтониһон олон уласай хэмжээнд бүрэн баталгаажжээ.

=== Эв хамт дэглэмт ===
{{Main|Бүгэдэ Найрамдаха Монгол Арад Улас}}
[[Файл:Sukhe-bator.jpg|thumbnail|left|200px|[[Дамдины Сүхбаатар]]]]
Монгол улас хэдийгээр бүрэн тусгаар тогтоносон болобошье 1921 оной хубисхалаас хойшо 68 жилийн турш [[ЗХУ]]-ын нүлөөнд, улас төр, эдэй засагай хубид Зөвлөлтийн загварыг баримтлан хөгжиж ирсэн юм. Гэвч түүхийн энэ үедэ Монголд соёл, шинжлэх ухаан, техник технологийн томохон өөрчлөлтийг хийсэн юм. 1924 ондо Монголой сүүлчийн хаан 8-р Богд Жавзандамба хутагт наһа бараһан болоод мүн ондо Богдын дүр тодруулахыг хоригложээ. 1924 он 11-р һарын 26-ны өдөр анхдугаар Үндэһэн хуулиа баталж Бүгд найрамдах уласай зарлан тунхаглажээ. Ингэснээр хаант уласай хэлбэрээс татгалзсан юм. Түүнчлэн 1940, 1960 ондо Үндэһэн хуулийг дахин шинэчлэн баталж байжээ. Энэ нь улас орны тухайн үеийн хөгжил, улас түрын хүрээнд дэвшүүлсэн зорилтоос хамаарч байжээ. Социализмийн үедэ Соёлын довтолгоо, Нэгэдэлжэхэ хөдөлгөөн, Атрын аян зэргэ томохон хөдөлгөөн, аян улас орон даяар өргөж байба. Энэ нь манай орныг хүн зоной соёл, амьдрах хэв маяг, эдэй засагай бүтэц, тогтолцооной хубид эрс өөрчлөлтийг авч ирсэн юм.

=== Арадчилһан дэглэмт ===
[[1989]]—[[1990]] ондо [[ЗХУ]] болон [[дорнод Европ]]ын орнуудад өрнөсөн арадчиллын төлөөх тэмцэл Монгол уласта ч нүлөөлж [[1989]] оной 12 һарын 10-нд Арадчиллын төлөөх анханай цуглаан боложо [[Монголой Арадчилһан Холбоо]] байгуулагдаһанаа зарлажээ. Үүний дараа шил шилээ даран олон жагсаал, цуглаан зохиогдох боложо олон ч хөдөлгөөн холбоод байгуулагджээ.

1990 оной 3 һарын 7-нд [[Монголой Арадчилһан Холбоо|МоАХ]]-ны зарим гишүүд Монголд анх удаа улас түрын өлсгөлөн зарлан, тухайн үедэ түрын эрх барьж байһан [[МАХН]]-ын түб хорооной Улас түрын товчоог огцрохыг шаарадсан байна. Тэдний шаарадлагыг эрх баригчид хүлеэн авч 3 һарын 9-ний орой Улас түрын товчоо бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ огцорч, Монгол уласта олон намын оролцоо бүхий чөлөөт сонгууль явуулах боложоээ.

анханай чөлөөт арчилһан сонгуулиар байгуулагдаһан [[Арадай Ехэ Хурал]] 76 хоног хуралдаж [[1992]] оной 1 һарын 12-нд хүний эрх, эрх чөлөө, хувийн өмч эзэмшэхэ эрхийг баталгаажуулһан шинэ [[Монгол Уласай Yндсэн Хуули|Үндэһэн хуулийг]] баталснаар Монгол улас арадчиллын замыг эрьелт буцалтгүй сонгосон юм.

== түрын байгуулалт ==
Монголой улас түрын системийг парламентын засаглалтай арадчилал гэжэ тодорхойлох болоод энэ нь [[Монгол уласай үндэһэн хуули|Монгол уласай үндэһэн хууляар]] захирагддаг. Үндэһэн хуули нь чөлөөтэй үзэл бодлоо илэрхийлэх, хүний эрх, чөлөөтэй шашинаа шүтэх зэргэ эрхийг Монгол иргэдэд олгодог.
Монголой мэдээллийн һалбари бол телевизийн сувгууд ба компаниудын эзэмшилтэй сонин хэвлэлтэй. Монголой олон улас түрын намуудаас хоёр нь чухал үүрэгтэй. 2004 оной 7 һарын 27 хүрэтэр хуучнаар коммунист [[Монгол Арадай хубисхалт Нам]] нь зонхилох нам байжээ. эгээн чухал сөрөг хүчин нь 1996 оноос 2000 он хүрэтэр түрын эрхийг барьсан [[Арадчилһан Нам]] юм.

[[1992]] ондо шинэ [[Монгол Уласай Yндсэн Хуули|Үндсэн хуулийг]] баталснаар, [[Монгол Уласай Ехэ Хурал|Уласай Ехэ Хуралай]] сонгуулийг арадчилһан зарчмаар явуулж эхэлжээ.

[[1992]] оной сонгуульд [[МАХН]] ялалт байгуулж, [[Монгол Уласай Ехэ Хурал|УИХ-д]] 70 суудлыг авчээ. [[1996]] ондо [[Монголой Арадчилһан Холбоо]], арадчилһан намуудын эвсэл тус уласай эдэй засаг ба улас төрд шинэчлэлт, өөрчлөлтийг гүйцэтгэх шинэ хөтөлбөр боловсруулж оролцсоной дүнд сонгуульд онцгой ялалт байгуулһан. Энэ санал хураалтаар Уласай Ехэ Хуралай 76 суудлын 50-ийг нь Арадчилһан Холбоо эвсэл, 25 суудлыг МАХН авсан байна. [[2000]] оной сонгуулиар МАХН 72 бусад ([[Арадчилһан нам|АН]], [[машаСН]], [[МИЗН]]) 4 суудал авсан юм. Харин [[2004]] оной сонгуулиар МАХН 38, Эх Орон-Арадчилал эвсэл 34, МБНН 1, бие даагчид 3 суудал авсан байна. [[УИХ-ын өнөөгийн гишүүдийн жагсаалт|2008 оной парламентийн сонгуульд]] МАХН ялалт байгуулж арад түмэн булхайтай гэжэ үзэж, бослого гаргаж, энэ нь сүүлдээ үймээн самуун боложо хувирсан. Улас орондо үүссэн нөхцөл байдалын уламаас МАХН ба АН эвсэхээр шийдвэрлэж хамтарсан Засагай газар байгуулжээ. 2010 оной 10 сарад МАХН нь нэрээ сольж МАН (Монгол Арадай Нам) болоһон болоод МУ-ын 3 дахь ерөнхийлөгч асан Н.Энхбаяр шинээр нам байгуулан тэрэнэйгээ МАХН гэжэ нэрлэжээ.

=== Ерөнхийлөгч ===
[[Файл:Elbegdorj-2.JPG|thumb|Цахиагийн Элбэгдорж]]
Үндэһэн Хуулид зааснаар Ерөнхийлөгч нь Монгол Уласай түрын тэргүүн болоод арад түмний эв нэгдлийн илэрхийлэгч болно. Уласай Ехэ Хуралай сонгуулиас гадна [[Монгол Уласай Ерөнхийлөгч|тус уласай Ерөнхийлөгчийг]] 4 жил тутамд шууд сонгодог.

Ерөнхийлөгч нь [[Уласай Ехэ Хурал|Ехэ хурлын]] шийдвэрүүдийн хэрэгжилтэд хориг тавьж чадна. Энэ шийдвэрийг уласай ехэ хурал 2/3-с дээш хувийн саналаар эсэргүүцвэл ерөнхийлөгчийн хориг мүн хүчингүй болдог. Монгол уласай Үндэһэн Хуули Ерөнхийлөгч болоход 3 шаарадлага тавьдаг. Үүнд:
* Монголой иргэн ба Монголд төрсөн байх
* Доод тал нь 45 настай байх
* Ерөнхийлөгч болохоос өмнө Монголд таван жил амьдарсан байх ёстой

Одоогийн Ерөнхийлөгч бол [[Цахиагийн Элбэгдорж]] юм.

=== Уласай Ехэ Хурал ===
[[Файл:President Putin meeting deputies of the Great State Hural-1.jpg|thumb|Уласай Ехэ Хуралын танхим]]
Уласай Ехэ Хурал нь 76 суудалтай ба УИХ-ын дарга ударидана. Одоо мөрдөгдөж буй сонгуулийн хууляар 21 [[аймаг]] ба нийслэлийн 9 дүүргэ нь тус бүрдээ олон мандаттай томсгосон тойргууд болно. УИХ-ын даргыг УИХ-ын гишүүд дундаасаа сонгодог.
Одоогийн УИХ-ын дарга бол [[Дамдингийн Дэмбэрэл]] юм

=== Монгол Уласай Ерөнхий Сайд ===
[[Монгол Уласай Ерөнхий Сайд]]

Ерөнхий сайд нь парламентад эгээн олон суудал бүхий нам эвслээс Ерөнхийлөгчтэй зөвшилцөн санал болгосны ёһоор Уласай Ехэ Хурлаас томилогддог. Одоогийн ерөнхий сайд бол [[Сүхбаатарын Батболд]] юм.

=== Засагай газар ===
[[Монгол Уласай Засагай Газар]]

Засагай газар нь 11 яам, 15 сайдаас (ерөнхий сайдыг оролцуулаад) бүрдэнэ.

=== Хотонууд ===
{| class="wikitable sortable"
|+ List of Mongolian cities
|-----
! Rank
! Нэрэ
! Монгол хэлэн
! Хүн зон<br />(1979 est.<ref name="citypopulation.de">[http://www.citypopulation.de/Mongolia_d.html City Population — Historical population figures]</ref><ref>Statistisches Bundesamt: Statistik des Auslands — Mongolei, 1985</ref><ref>Encyclopedia "Cartactual, " published 01/01/85</ref>)
! Хүн зон<br />(1989 est.<ref name="citypopulation.de"/><ref>http://www.nso.mn/eng/index.php National Statistical Office of Mongolia (accessed May, 2 2007)</ref>)
! Хүн зон<br />(2000 census<ref name="citypopulation.de"/><ref>(2000) PADCO: Mongolia Urban Development and Housing Sector Strategy, Final Report, Vol. 2, published 2005.</ref>)
! Хүн зон<br />(est. 2008<ref name="citypopulation.de"/>)
! Change since 1979
! Growth Percentage
! Administrative<br />Unit
|-----
|align="right" | 1. || [[Улаан Баатар]] <sup>*</sup> || Улаанбаатар<br />{{MongolUnicode|ᠤᠯᠠᠭᠠᠨᠪᠠᠭᠠᠲᠤᠷ|h}} ||  style="text-align: center; background:LightGreen;" | 396,300 ||  style="text-align: center; background:LightGreen;" |540,600||   style="text-align: center; background:LightGreen;" |711,900||  style="text-align: center; background:LightGreen;" | 1,008,738||  style="text-align: center; background:LightGreen;" | 612,438 || style="text-align: center; background:Green;" |''+5.2 %''|| [[Ulaanbaatar]]
|-----
|align="right" | 2. || [[Эрдэнитэ хото]] || Эрдэнэт<br />{{MongolUnicode|ᠡᠷᠳᠡᠨᠢᠲᠦ|h}} ||  style="text-align: center; background:;" | 29,100 ||  style="text-align: center; background:;" |-||  style="text-align: center; background:;" | 68,310 ||   style="text-align: center; background:;" |86,866||  style="text-align: center; background:;" | 57,766 || style="text-align: center; background:Green;" |''+6.6 %''||  [[Orkhon Province|Orkhon]]
|-----
|align="right" | 3. || [[Дархан хото]] || Дархан<br />{{MongolUnicode|ᠳᠠᠷᠬᠠᠨ|h}} ||  style="text-align: center; background:;" | 49,100 ||  style="text-align: center; background:;" |-||  style="text-align: center; background:;" | 65,791 ||  style="text-align: center; background:;" |74,300||  style="text-align: center; background:;" | 25,200 || style="text-align: center; background:LightGreen;" |''+1.7 %''||  [[Darkhan-Uul Province|Darkhan-Uul]]
|-----
|align="right" | 4. || [[Шойбалсан хото]] || Чойбалсан<br />{{MongolUnicode|ᠴᠣᠶᠢᠪᠠᠯᠰᠠᠩ|h}} ||  style="text-align: center; background:;" | 28,500 ||  style="text-align: center; background:;" |37,300||  style="text-align: center; background:;" | 40,123 ||  style="text-align: center; background:Salmon;" |38,150||  style="text-align: center; background:;" | 9,650 || style="text-align: center; background:LightGreen;" |''+1.1 %'' || [[Dornod Province|Dornod]]
|-----
|align="right" | 5. || [[Мүрэн хото]] || Мөрөн<br />{{MongolUnicode|ᠮᠥᠷᠡᠨ|h}} ||  style="text-align: center; background:;" | 16,500 ||  style="text-align: center; background:;" |21,300||  style="text-align: center; background:;" | 28,903 ||  style="text-align: center; background:;" |36,082||  style="text-align: center; background:;" | 19,582 || style="text-align: center; background:Green;" |''+4.0 %''|| [[Khövsgöl Province|Khövsgöl]]
|-----
|align="right" | 6. || [[Налайх]] || Налайх<br />{{MongolUnicode||h}} ||  style="text-align: center; background:;" | — ||  style="text-align: center; background:;" |-||  style="text-align: center; background:;" | 23,600 ||  style="text-align: center; background:;" |29,115||  style="text-align: center; background:;" | 5,515 || style="text-align: center; background:LightGreen;" |''+3.0 %''|| [[Ulan Bator]]
|-----
|align="right" | 7. || [[Хобдо хото]] || Ховд<br />{{MongolUnicode|ᠬᠣᠪᠳᠤ |h}} ||  style="text-align: center; background:;" | 17,500 ||  style="text-align: center; background:;" |24,100||  style="text-align: center; background:;" | 25,765 ||  style="text-align: center; background:;" | 28,601||  style="text-align: center; background:;" | 11,101 || style="text-align: center; background:Green;" |''+2.1 %''|| [[Khovd Province|Khovd]]
|-----
|align="right" | 8. || [[Үлгы хото]] || Өлгий<br />{{MongolUnicode|ᠥᠯᠦᠭᠡᠢ|h}} ||  style="text-align: center; background:;" | 18,700 ||  style="text-align: center; background:;" |27,200||  style="text-align: center; background:Salmon;" | 25,791 ||  style="text-align: center; background:;" | 27,855||  style="text-align: center; background:;" | 9,155 ||  style="text-align: center; background:LightGreen;" |''+1.6 %''|| [[Bayan-Ölgii Province|Bayan-Ölgii]]
|-----
|align="right" | 9. || [[Баян Хонгор]] || Баянхонгор<br />{{MongolUnicode|ᠪᠠᠶ᠋ᠠᠩᠬᠣᠩᠭ᠋ᠤᠷ|h}} ||  style="text-align: center; background:;" | 16,300 ||  style="text-align: center; background:;" |21,200||  style="text-align: center; background:;" | 22,066||  style="text-align: center; background:;" | 26,252||  style="text-align: center; background:;" | 9,952 || style="text-align: center; background:Green;" |''+2.0 %''|| [[Bayankhongor Province|Bayankhongor]]
|-----
|align="right" | 10. || [[Бага Нуур]] || Багануур<br />{{MongolUnicode|ᠪᠠᠭᠠᠨᠠᠭᠤᠷ|h}} ||  style="text-align: center; background:;" | — ||  style="text-align: center; background:;" |-||  style="text-align: center; background:;" | 21,100 ||  style="text-align: center; background:;" | 25,877||  style="text-align: center; background:;" | 4,777 || style="text-align: center; background:LightGreen;" |''+1.8 %''|| [[Ulan Bator]]
|-----
|align="right" | 11. || [[Арбай Хээр]] || Арвайхээр<br />{{MongolUnicode|ᠠᠷᠪᠠᠶᠢᠬᠡᠭᠡᠷ|h}} ||  style="text-align: center; background:;" | 12,300 ||  style="text-align: center; background:;" |16,900||  style="text-align: center; background:;" | 19,058 ||  style="text-align: center; background:;" |25,622||  style="text-align: center; background:;" | 13,322 || style="text-align: center; background:Green;" |''+3.6 %''|| [[Övörkhangai Province|Övörkhangai]]
|-----
|align="right" | 12. || [[Улаан Гом]] || Улаангом<br />{{MongolUnicode|ᠤᠯᠠᠭᠠᠩᠭ᠋ᠣᠮ|h}} ||  style="text-align: center; background:;" | 17,900 ||  style="text-align: center; background:;" |22,900||  style="text-align: center; background:;" | 25,993 ||  style="text-align: center; background:Salmon;" |21,406||  style="text-align: center; background:;" | 3,506 || style="text-align: center; background:Salmon;" |''+0.67 %''|| [[Uvs Province|Uvs]]
|-----
|align="right" | 13. || [[Сүхэбаатар хото]] || Сүхбаатар<br />{{MongolUnicode|ᠰᠦᠬᠡᠪᠠᠭᠠᠲᠤᠷ|h}} ||  style="text-align: center; background:;" | 14,300 ||  style="text-align: center; background:;" |19,600||  style="text-align: center; background:;" | 22,374 ||  style="text-align: center; background:Salmon;" |19,626||  style="text-align: center; background:;" | 5,326 || style="text-align: center; background:LightGreen;" |''+1.2 %''|| [[Selenge Province|Selenge]]
|-----
|align="right" | 14. || [[Сайшанда]] || Сайншанд<br />{{MongolUnicode|ᠰᠠᠶᠢᠩᠰᠠᠩᠳᠠ|h}} ||  style="text-align: center; background:;" | 11,100 ||  style="text-align: center; background:Salmon;" |10,300||  style="text-align: center; background:;" | 18,290 ||  style="text-align: center; background:;" |25,210||  style="text-align: center; background:;" | 14,110 || style="text-align: center; background:Green;" |''+4.2 %''|| [[Dornogovi Province|Dornogovi]]
|-----
|align="right" | 15. || [[Даланзадгад]] || Даланзадгад<br />{{MongolUnicode|ᠳᠠᠯᠠᠨᠵᠠᠳᠠᠭᠠᠳ|h}} ||  style="text-align: center; background:;" | 10,000 ||  style="text-align: center; background:;" |14,300||  style="text-align: center; background:Salmon;" | 14,050 ||  style="text-align: center; background:;" |16,856||  style="text-align: center; background:;" | 6,856 || style="text-align: center; background:Green;" |''+2.3 %''|| [[Ömnögovi Province|Ömnögovi]]
|-----
|align="right" | 16. || [[Сэсэрлиг хото]] || Цэцэрлэг<br />{{MongolUnicode|ᠴᠡᠴᠡᠷᠯᠢᠭ|h}} ||  style="text-align: center; background:;" | 14,700 ||  style="text-align: center; background:;" |20,300||  style="text-align: center; background:Salmon;" | 18,519 ||  style="text-align: center; background:Salmon;" |16,300||  style="text-align: center; background:;" | 1,600 || style="text-align: center; background:Salmon;" |''+0.37 %'' || [[Arkhangai Province|Arkhangai]]
|-----
|align="right" | 17. || [[Уляаһатай]] || Улиастай<br />{{MongolUnicode|ᠤᠯᠢᠶ᠋ᠠᠰᠤᠲᠠᠢ|h}} ||  style="text-align: center; background:;" | 15,400 ||  style="text-align: center; background:;"|20,300||  style="text-align: center; background:Salmon;" | 18,154 ||  style="text-align: center; background:Salmon;" |16,240||  style="text-align: center; background:;" | 840 || style="text-align: center; background:Salmon;" |''+0.17 %''|| [[Zavkhan Province|Zavkhan]]
|-----
|align="right" | 18. || [[Алтай хото]] || Алтай<br />{{MongolUnicode|ᠠᠯᠲᠠᠢ|h}} ||  style="text-align: center; background:;" | 13,700 ||  style="text-align: center; background:;" |18,800||  style="text-align: center; background:Salmon;" | 15,741 ||  style="text-align: center; background:;" |15,800||  style="text-align: center; background:;" | 2,100 || style="text-align: center; background:Salmon;" |''+0.5 %''|| [[Govi-Altai Province|Govi-Altai]]
|-----
|align="right" | 19. || [[Зүүн Хараа]] || Зүүнхараа<br />{{MongolUnicode||h}} ||  style="text-align: center; background:;" | 11,400 ||  style="text-align: center; background:;" | — ||  style="text-align: center; background:;" | 15,000<sup>(2004)</sup> ||  style="text-align: center; background:;" | — ||  style="text-align: center; background:;" | 3,600 ||  style="text-align: center; background:LightGreen;" |''+1.1 %''|| [[Selenge Province|Selenge]]
|-----
|align="right" | 20. || [[Үндэр Хаан]] || Өндөрхаан<br />{{MongolUnicode|ᠥᠨᠳᠦᠷᠬᠠᠨ|h}} ||  style="text-align: center; background:;" | 11,100 ||  style="text-align: center; background:;" |14,400||  style="text-align: center; background:;" | 18,003 ||  style="text-align: center; background:Salmon;" |14,800||  style="text-align: center; background:;" | 3,700 || style="text-align: center; background:LightGreen;" |''+1.1 %''|| [[Khentii Province|Khentii]]
|-----
|align="right" | 21. || [[Зуунмодо]] || Зуунмод<br />{{MongolUnicode|ᠵᠠᠭᠤᠨᠮᠣᠳᠤ|h}} ||  style="text-align: center; background:;" | 9,800 ||  style="text-align: center; background:;" |15,800||  style="text-align: center; background:Salmon;" | 14,837 ||  style="text-align: center; background:Salmon;" |14,568||  style="text-align: center; background:;" | 4,768 || style="text-align: center; background:LightGreen;" |''+1.6 %''|| [[Töv Province|Töv]]
|-----
|align="right" | 22. || [[Баруун Ута]] || Баруун-Урт<br />{{MongolUnicode|ᠪᠠᠷᠠᠭᠤᠨ ᠤᠷᠲᠤ |h}} ||  style="text-align: center; background:;" | 11,600 ||  style="text-align: center; background:;" |16,100||  style="text-align: center; background:Salmon;" | 15,133 ||  style="text-align: center; background:Salmon;" |12,994||  style="text-align: center; background:;" | 1,394 || style="text-align: center; background:Salmon;" |''+0.4 %''|| [[Sükhbaatar Province|Sükhbaatar]]
|-----
|align="right" | 23. || [[Замай Үүдэн]] || Замын-Үүд<br />{{MongolUnicode|ᠵᠠᠮ ᠤᠨ ᠡᠭᠦᠳᠡ |h}} ||  style="text-align: center; background:;" | — ||  style="text-align: center; background:;" |-||  style="text-align: center; background:;" | 5,486 ||  style="text-align: center; background:;" |11,527||  style="text-align: center; background:;" | 6,041 ||  style="text-align: center; background:Green;" | ''+13.8 %'' || [[Dornogovi Province|Dornogovi]]
|-----
|align="right" | 24. || [[Булган хото]] || Булган<br />{{MongolUnicode|ᠪᠤᠯᠠᠭᠠᠨ|h}} ||  style="text-align: center; background:;" | 11,300 ||  style="text-align: center; background:;" |12,800||  style="text-align: center; background:Salmon;" | 12,681 ||  style="text-align: center; background:Salmon;" |11,198||  style="text-align: center; background:Salmon;" | −102 || style="text-align: center; background:Salmon;" |''-0.03 %''|| [[Bulgan Province|Bulgan]]
|-----
|align="right" | 25. || [[Мандал Гоби]] || Мандалговь<br />{{MongolUnicode|ᠮᠠᠨᠳᠠᠯᠭᠣᠪᠢ|h}} ||  style="text-align: center; background:;" | 10,200 ||  style="text-align: center; background:;" |16,100||  style="text-align: center; background:Salmon;" | 14,517 ||  style="text-align: center; background:Salmon;" |10,299||  style="text-align: center; background:;" | 99 || style="text-align: center; background:Salmon;" |''+0.03 %''|| [[Dundgovi Province|Dundgovi]]
|-----
|align="right" | 26. || [[Хара Хорин]] || Хархорин<br />{{MongolUnicode|ᠬᠠᠷᠠ ᠬᠣᠷᠢᠨ|h}} ||  style="text-align: center; background:;" | — ||  style="text-align: center; background:;" |-||  style="text-align: center; background:;" | 8,977<sup>(2003)</sup> ||  style="text-align: center; background:;" | — ||  style="text-align: center; background:;" |- ||  style="text-align: center; background:LightGreen;" | ''n/a%'' || [[Övörkhangai Province|Övörkhangai]]
|-----
|align="right" | 27. || [[Боро Үндэр]] || Бор-Өндөр<br />{{MongolUnicode|ᠪᠣᠷᠤ-ᠥᠨᠳᠦᠷ|h}} ||  style="text-align: center; background:;" | — ||  style="text-align: center; background:;" |-||  style="text-align: center; background:;" | 6,406<sup>(2001)</sup> ||  style="text-align: center; background:;" |8,902||  style="text-align: center; background:;" | 2,496 ||  style="text-align: center; background:Green;" | ''+3.5 %'' || [[Khentii Province|Khentii]]
|-----
|align="right" | 28. || [[Шойр]] || Чойр<br />{{MongolUnicode|ᠴᠣᠶᠢᠷ|h}} ||  style="text-align: center; background:;" | 4,500 ||  style="text-align: center; background:;" |-||  style="text-align: center; background:;" | 8,983 ||  style="text-align: center; background:Salmon;" |7,998||  style="text-align: center; background:;" | 3,498 || style="text-align: center; background:Green;" |''+2.6 %''|| [[Govisümber Province|Govisümber]]
|-----
|align="right" | 29. || [[Шарын Гол]] || Шарынгол<br />{{MongolUnicode|ᠱᠠᠷ᠎ᠠ ᠶᠢᠨ ᠭᠣᠤᠯ|h}} ||  style="text-align: center; background:;" | — ||  style="text-align: center; background:;" | — ||  style="text-align: center; background:;" | 8,902 ||  style="text-align: center; background:Salmon;" |7,798||  style="text-align: center; background:Salmon;" | −1,104 ||  style="text-align: center; background:Salmon;" | ''-2.8 %'' || [[Darkhan-Uul Province|Darkhan-Uul]]
|-----
|align="right" | || [[Mongolia]] || Монгол улас ||  style="text-align: center; background:LightBlue;" | 1,538,980 ||  style="text-align: center; background:LightBlue;" | 1,987,274 ||  style="text-align: center; background:LightBlue;" | 2,365,269 ||  style="text-align: center; background:LightBlue;" |2,635,000||  style="text-align: center; background:LightBlue;" | 1,096,600 ||  style="text-align: center; background:Green;" | ''+2.38 %'' || [[Darkhan-Uul Province|Darkhan-Uul]]
|}

<sup>*</sup> — city proper, [[Nalaikh]], [[Baganuur]], [[Bagakhangai]] not included in this figure, they are separated in the table.

=== Монголой түмэр зам ===
{| {{Railway line header | width:300px |right}}
{{BS-header|Монголой түмэр зам}}
{{BS-Infobox
|image=Trans mongolian gobi.jpg 
|caption=Монголой түмэр зам, [[Гоби]]
|image_size=250px
|length=2215
|}}
{{BS-table/WithCollapsibles}}
{{BS3||||км|Станции&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;}}
{{BS3-startCollapsible|LSTRq|ABZq+lr|LSTRq|5650|''[[Улаан Үдэ]]һээ ТрансСибириин магистрал зам''}}
{{BS3||HST|||Үдэ саана}}
{{BS3||HST|||Саянтуй}}
{{BS3|WASSERq|hKRZWae|WASSERq||''[[Сэлэнгэ]]''}}
{{BS3||HST|||Ганзурино}}
{{BS3||HST|||Убукун}}
{{BS3||HST|||Сульфат}}
|}
{{BS3-startCollapsible||BHF||5769|Загустай}}
{{BS3||HST|||Галуута нуур}}
{{BS3||HST|||Селендума}}
{{BS3||HST||5852|Зэдэ}}
{{BS3||HST|||Хужир}}
|}
{{BS3||BHF||5895|'''[[Ошиг]]'''}}
{{BS3|GRZq|STR+GRZq|GRZq|    |'''[[Ород]]-Монгол хилэ'''}}
{{BS3-startCollapsible||BHF||5925|[[Сүхэ Баатар (хото)|Сүхэбаатар]]}}
{{BS3||HST||6023|[[Дархан]]}}
{{BS3||HST|||Зүүнхараа}}
|}
{{BS3-startCollapsible||BHF||6304|[[Улаан Батаар]]}}
{{BS3||HST|||Манит}}
{{BS3||HST|||[[Чойр]]}}
{{BS3||eHST|||Хара Айраг}}
{{BS3||HST||6778|[[Сайншанд]]}}
|}
{{BS3||BHF||7013|'''[[Замын Үүд]]'''}}
{{BS3|GRZq|STR+GRZq|GRZq||Монгол-[[Хитад Улас|Хитад]] хилэ}}
{{BS3-startCollapsible||HST||7023|[[Эренхот]]}}
{{BS3||HST|||Sonid Youqi}}
{{BS3||HST|||Qahar Youyi Houqi}}
|}
{{BS3|LSTRq|ABZqlr|LSTRq|7356|''[[Цзинин]]һаа Хитадай түмэр зам''}}
|}
|}

== Гадаад харилцаа ==
Монгол нь [[АНУ]], [[ОХУ]], [[БНХАУ]], [[Хойд Солонгос|Хойд ба]] [[Өмнөд Солонгос]], [[Япон]] зэргэ олон орнуудтай найрсаг гадаад харилцаатай болоод Засагай газар гадаад худалдаа, хөрөнгө оруулалтыг ихэд дэмждэг.

Монгол улас [[Алматы]], [[Анкара]], [[Бангкок]], [[Берлин]], [[Бээжин]], [[Брюссель]], [[Будапешт]], [[Кайр]], [[Варшав]], [[Вашингтон]], [[Венэ]], [[Вьентьян]], [[Һавана]], [[Дели]], [[Лондон]], [[Москва]], [[Оттава]], [[Парис]], [[Прага]], [[Пхеньян]], [[Сөүл]], [[Софи]], [[Токио]], [[Ханой]], [[Сингапур]]т элчин сайдын яамантай болоод [[Эрхүү]], [[Улаан-Үдэ]], [[Хүхэ Хото]], [[Эрээн]]-д албан ёсны консулын газартай юм. [[Нью-Йорк]] ба [[Женев]] хотуудад [[НҮБ]]-ын дэргэдэх төлөөлөгчид суудаг.

2005 оной арваннэгдүгээр һарын 21-нд [[Жорж Буш]] Монголд айлчилһан [[АНУ]]-ай анханай ерөнхийлөгч болоһон<ref>{{cite web
 |url=http://mongolia.usembassy.gov/potus_visit.html
 |title=President George W. Bush Visits Mongolia
 |publisher=US embassy in Mongolia, 2005
}}</ref>. 2004 ондо [[Европын аюулгүй байдал, хамтын ажиллагааны байгууллага|Европын аюулгүй байдал, хамтын ажиллагааны байгууллагыг]][[Болгар]] улас толгойлж байх үедэ Монгол тус байгууллагын [[Ази]]йн нэгэн хамтран ажиллагч болоһон.

== Зэвсэгт хүчин ==
[[Монгол Уласай Зэвсэгт хүчин]]

Монгол улас нь НҮБ-ын энхийг дэмжехэ ажиллагаанд идэвхтэй оролцдог. Үүний хүрээнд Монголой цэргийн баг [[Сьерра-Леоне]]д [[НҮБ]]-ийн тусгай шүүхийг хамгаалах үүрэг гүйцэтгэжэ байһан. 2005-аас 2006 онуудад [[Бельги]] ба [[Люксембург]]ийн цэргүүдтэй хамт [[Косово]] руу цэргийн баг илгээжээ. мүн [[Африк]]ийн [[Чад]] улас уруу [[Монгол Уласай Зэвсэгт Хүчин|зэвсэгт хүчний]] 800 гаруй албан хаагч бүхий бие бүрэлдэхүүнтэй багийг илгээхээр зэхэж байна. Монгол улас 2003 ондо [[Иракын эрх чөлөө ажиллагаа]]г дэмжиж Ирак руу, Талибан дэглэмийн эсэргүү ажиллагааг дэмжиж [[Афганистан]] руу цэргийн багуудаа илгээсэн.

Монгол Улас нь цөмийн зэвсгээс ангид бүс нютаг гэжэ [[НҮБ]]-ээр батлагдсан.

== Газарзүй, уур амьсгал ==
[[Файл:Mongolia Landscape.jpg|thumbnail|left|Монголой нютаг дэвсгэр]]
1,564,116 км²<ref>АНУ-ай ТТГ-ын дэлхэйн Мэдээллийн Ном (CIA World Factbook)
[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2147rank.html ''countries by area''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140209041128/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2147rank.html |date=2014-02-09 }}</ref> газар нютагтайгаар Монгол улас нь [[Иран]] уласай дараа дэлхийд 19-д орно. 20-д бичигдэх [[Перу]] орноос хамаагүй томо юм.

Монгол улас нь өмнөд хэсэгтээ [[Говь]] цөл, хойд ба баруун талаараа хүйтэн ба уулархаг газартай. Монголой нэлээд хэсгийг харьцангуй тэгш тал газар эзэлдэг. Монголой эгээн өндөр цэг нь [[Алтай таван богд]]ын [[Хүйтэн уул]] болоод д.т.д. 4,374 м-т оршдог. [[ОХУ]]-ын Тува уласта хэсэг нь оршехэ [[Увс нуурын хотгор]] нь байгалийн [[дэлхэйн өв газар]] юм.

Монгол улас нь эрс тэс уур амьсгалтай. Уласай ихэнх газарт зун халуун болоод өвөл маша хүйтэн. 1 һарын дунджууд −30&nbsp;°C-д<ref>{{cite web
|author=
|year=2004
|url=http://www.imcg.net/gpd/asia/mongolia.pdf
|title=Republic of Mongolia
|publisher=
|accessdate=2008-02-10
|archivedate=2006-10-02
|archiveurl=https://web.archive.org/web/20061002003846/http://www.imcg.net/gpd/asia/mongolia.pdf
}}</ref> хүрдэг. Хааяа уур амьсгалын өөрчлөлт болох зудад нэрвэгддэг. Улаанбаатар хот нь дундаж температураараа дэлхийд эгээн хүйтэн нийслэлд тооцогддог жилийн дундаж хэм нь -хэмтэй байдаг дэлхэйн цор ганц нийслэл юм. Манай орны нийслэлийн дараа Канадын Оттава хот хүйтнээрээ орно.

Өндөр газарт оршдог, хүйтэн ба салхи ихтэй орон. Өвөл нь удаан үргэлжилж маша хүйтэн болоод зун нь богонихон ба энэ л үедэ ихэнх хур тунадас нь унадаг. Уласта дунджаар 257 нартай өдөр тохиодог ба голдуу өндөр даралттай орчны дунд оршдог. Хур тунадас нь хойд талаараа эгээн ехэ (жилд дунджаар 20-35 см)зарим хур тунадас ихтэй жилдээ 600 мм гү, али 60 см хүрэтэр, өмнөд хэсэгтээ эгээн бага (жилд дунджаар 10-20 см). эгээн өмнөд хэсэгт Говь цөл оршехэ болоод энэ газарт жилд ямар ч хур тунадас унахгүй тохиолдол элбэг.

Говь бол ердийн цөл биш, харин хээр цөл юм. Энд тарвага амьдрах хэмжээний ургамал байхгүй ч тэмээ бол амьдрах боломжтой. Говийн бэлшээринь маша хэврэг болоод талхлалтын улмаас амархан устдаг. Үүнээс боложо жинхэнэ цөлийн хэмжээ ихсэх аюултай болох ба энэ нь чулуулаг болоод, тэмээ ч амидаржа чадахгүй газар байдаг.

== Байгаль орчин ==
[[Файл:TariatLandscape.jpg|thumbnail|Гол урсаж буй, тал газар]]

=== Байгалийн бүс, бүслүүр ===
Монгол уласай хойд талаас урагш явахад ойт хээр, хээр, говь, цөлийн гэсэн өргөргийн 4 бүс, өндөр уулс, ялангуяа ойт хээрийн бүсийн уулас авирахад тайгын ба тагийн бүслүүр ажиглагддаг. Монголой байгалийн бүс, бүслүүр, гадаргын байдлыг харгалзан Хангай, Хэнтийн, Алтайн уулархаг, Дорнодын талархаг, Говийн гэжэ дөрвөн ехэ мужид хуваадаг.

=== Газрын хөрс ===
Монголд хүрэн, хар хүрэн, цайвар хүрэн, хар шороон, нугын хүрэн, говийн бор, цөлийн бор саарал, нуга намгийн болон мараалаг, давсархаг зэргэ олон төрлийн хөрс байдаг. Үүний дотор үржил шимт хүрэн хөрс тавь орчим хувийг эзэлдэг. Газар таряалан эрхэлж болох газар нь газар нутгийн 0,76%-г эзэлдэг. Усжуулалттай газар 840 км² байна.

=== Ус агаар ===
Монгол уласта 67000 км урттай 3811 гол горхи, 500 м³ эзлэхүүнтэй 3500 гаруй нуур 7000 орчим булаг шанд, 540 м² талбай бүхий 190 гаруй мөсөн гол 250 гаруй Рашаантай болоод газрын доорх усны 139 орд газар байна. Улаанбаатар хот бол хот дотроо рашаантай байдаг дэлхэйн 2-хон нийслэлийн нэг юм. Монгол уласай эгээн томо мөсөн гол бол Алтай Таван богд дахь Потанни мөсөн гол болоод 20 км орчим урттай юм. /Гэхдээ дэлхэйн цаг уурын өөрчлөлтөөс шалтгаалан үүнээс богонихон болоһон байна лээ гэсэн мэдээг харамсалтайгаар дуулгаж байгааг өршөөн үү/

Монгол уласай гол мөрнийг хойд мөсөн далайн, номгон далайн болон түб азийн гадагшаа урсгалгүй һаба газрын гэжэ гурав хуваана. [[Орхон]] бол Монголой эгээн урт гол юм (Урт нь 1124 км, усаа цуглуулах талбай 133000 км²). Харин БНХАУ-д урсдаг уртыг нь оруулж тооцвол Хэрлэн гол Монголой эгээн урт гол /1200 км/ юм. Үүнээс 1090 орчим км нь Монголой нудхаар урсдаг. эгээн ус ихтэй гол нь Сэлэнгэ мүрэн юм. Жилийн дундаж урсац нь 300 мкуб/сек байдаг. эгээн томо нуур нь [[Увс нуур]] (3350 км²), эгээн гүнзгий нуур нь [[Хөвсгөл нуур]] (262.4 м) хөвсгөл нуурын тухайд түний гүнийг 268 метр, 261 метр гэсэн зөрүүтэй хэмжээ тааралддагыг дурьдах хэрэгтэй байх.

=== Ургамал, амьтан ===
Монгол уласта нэг ба олон наст, модлог, бутлаг, хагас бутлаг зэргэ 4000-аад зүйлийн ургамал, ногоо ургадаг болоод 7 баг, 24 овог, 70 гаруй төрөлд хамаарагдах 140 гаруй зүйлийн [[хөхтөн]], 390-ээд зүйлийн [[шувуу|жигүүртэн]] оршоно. тэрэнэй дотор [[тахь]], [[хавтгай]], [[мазаалай]] зэргэ [[амьтан]], [[монгол алтан хундага]], [[тарваган шийр]], [[дорогостойн вансэмбэрүү]] зэргэ дэлхийд өөр аль ч газарт байхгүй [[ургамал]] бии.

== Засаг захиргааны хуваарь ==
[[Монгол Уласай аймагууд]], [[Монгол Уласай сумд]]
Монгол уласай нютаг дэвсгэр засаг захиргааны хорин нэгэн [[аймаг]], нэг [[Улаанбаатар|нийслэл хотод]] хуваагдана. Аймаг нь сум, сум нь багт хуваагддаг ба Нийслэл хот нь дотроо дүүргэ, дүүргэ нь хороондо тус тус хуваагдана.
[[Файл:Mongolian Aimags, Mongolia.png|thumbnail|right|400px]]
<table><tr><td>
* [[Улаанбаатар хот|Улаанбаатар]]
* [[Архангай]]
* [[Баян-Өлгий]]
* [[Баянхонгор]]
* [[Булган]]
* [[Говь-Алтай]]
* [[Говьсүмбэр]]
* [[Дархан-Уул]]
* [[Дорноговь]]
* [[Дорнод]]
* [[Дундговь]]
* [[Завхан]]
</td><td>
* [[Орхон]]
* [[Үбэрхангай]]
* [[Өмнөговь]]
* [[Сүхбаатар]]
* [[Сэлэнгэ]]
* [[Төв]]
* [[Увс]]
* [[Ховд]]
* [[Хөвсгөл]]
* [[Хэнтий]]
</td></tr></table>

== эдэй засаг ==
[[Файл:1000 Tugriks - Recto.jpg|thumbnail|1,000 [[түхэриг]]]]
Монголой эдэй засаг нь [[хүдөө ажахы]] ба [[уул уурхай|уул уурхайд тулгуурладаг]]. Монголд ашагт малтамал элбэг байдаг болоод үйлдвэрлэлд [[зэс]], [[нүүрһэн]], [[молибден]], [[сагаантугалга]], [[вольфрам]], [[алт|алтны олборлолт]] ихэд ач холбогдолтой.

Одоогийн байдлаар Улаанбаатар хотод төвлөрч 30,000 гаруй хувийн бизнес үйл ажиллагаа эрхэлдэг. Харин хотоос гадуурх хүн ам нь мал ажахыг ([[хонины ажахы|хонины]], [[ямааны ажахы|ямааны]], [[үхрийн ажахы|үхрийн]], [[морины ажахы|морины]], [[тэмээний ажахы]]) голчлон эрхэлдэг. Газар таряаланд голдуу [[улаан буудай]], [[арвай]], [[хүнэһэнэй ногоо]], [[улаан лооль]], [[тарвас]], [[чацаргана]], малын тэжээл ургамал таряалдаг. 2006 ондо 1 хүнд оногдох ДНБ нь $2,100 байба<ref name="factbook-mn">CIA World Factbook: [https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/mg.html ''Mongolia''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181225034005/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/mg.html%20 |date=2018-12-25 }}</ref>. ДНБ нь 2002 оноос хойшо тогтвортой өсөж (2006 оной албан ёсны тооцоогоор жилд 7,5%-р) байгаа ч гэсэн томо хэмжээний импорт, экспортын тэнцвэргүй байдлыг нөхөж амжаагүй л байна. ОХУ-д өгөх $11 тэрбум долларын өрийг 2004 ондо $250 сая доллараар Монголой засагай газар хэлэлцээрээр төлжээ.

Монголой эдэй засаг хэдийгээр өсөж байгаа ч гэсэн 2006 оной байдлаар хүн зоной ядуурлын хэмжээ нь 32,2 %<ref name="Yearbook2007">Statistical Yearbook of Mongolia 2006, National Statistical Office, Ulaanbaatar, 2007</ref>, [[ажилгүйдэл]] ба [[инфляци]]йн түвшин нь тус тус 3,3 % ба 9,5 % байна. Монголой эгээн гол худалдааны түнш бол [[Хитад]] орон байна. 2006 оной байдлаар Монголой нийт экспортын 68,4 % нь Хитад руу явсан ба Монголой нийт импортын бүтээгдэхүүний 29,8 % нь Хитадынх байлаа.<ref>Morris Rossabi, [http://www.jamestown.org/publications_details.php?volume_id=408&issue_id=3322&article_id=2369703 ''Beijing’s growing politico-economic leverage over Ulaanbaatar''], The Jamestown Foundation, 2005-05-05, (retrieved 2007-05-29)</ref>

1991 ондо Улаанбаатар хотод байгуулагдаһан [[Монголой хөрөнгийн бирж]] нь нийт хубицааны хэмжээгээрээ дэлхийд эгээн жижигт тооцогддог байна.<ref name="Jeffs">{{cite news|url=http://www.efinancialnews.com/content/1047180747|title=Mongolia earns a sporting chance with fledgling operation |last=Jeffs |first=Luke |date=2007-02-12 |accessdate=2007-09-11 |work=Dow Jones Financial News Online}}</ref><ref name="IHT">{{cite news |url=http://www.iht.com/articles/2006/09/19/bloomberg/bxmongol.php |date=2006-09-19 |accessdate=2007-09-11 |title=Mongolian bourse seeks foreign investment |last=Cheng |first=Patricia |work=International Herald-Tribune |archiveurl=https://web.archive.org/web/20070420085805/http://www.iht.com/articles/2006/09/19/bloomberg/bxmongol.php |archivedate=2007-04-20 }}</ref>

=== Аж үйлдвэр ===
ДНБ-ий 21,4%-г аж үйлдвэр хангадаг ба хүдөө ажахын һалбаритай тэнцүүхэн байна (20.4 %). Аж үйлдвэрлэлд [[барилгын материал]], [[уул уурхай]] ([[нүүрһэн]], [[зэс]], [[молибден]], [[хайлуур жонш]], [[сагаан тугалга]], [[вольфрам]], [[алт]]), [[газрын тос]], хүнс ба ундааны бүтээгдэхүүн, малын гаралтай бүтээгдэхүүн боловсруулалт, [[ноолуур]], байгалийн нэхмэл үйлдвэрлэл зэргэ орно. Аж үйлдвэрлэлийн өсөлт нь 2002 ондо жилд 4,1 % байба. Уул уурхайн һалбари нь Монголой эгээн гол чухал аж үйлдвэрлэлийн һалбариуудын нэг боложо хөгжсөөр байна. Энэ нь Хитад, Орос, Канадын уул уурхайн компаниуд Монголд үйл ажиллагаагаа эрхлэх болоһонтойгоор харагдаж байна. Дотоодын хоол хүнэһэнэй үйлдвэрлэл гадаадын хөрөнгө оруулалтын тусламжтайгаар хурдацтайгаар өсөж байна.

=== Шинжлэх ухаан, технологи ===
1990-ээд оноос арадчилал хөгжснөөр Монгол улас нь [[технологи|технологийн һалбариаа]] хөгжүүлж эхэлжээ. Үүний үр дүнд нилээд олон тооной технологийн компаниуд үүсгэгджээ. мүн [[Өмнөд Солонгос]], [[Хитад]] зэргэ ойр орчмын орнуудын технологийн компаниуд Монголд һалбариаа нээж эхлэж байна. [[Мэдээсэл харилцаа]]ны ба [[интернет]]ийн үйлчилгээ олгогч компаниуд ихэссэнээр интернет ба утасны һалбариыг өрсөлдөөнтэй болгожээ. Үүнээс эгээн өрсөлдөөнтэй нь [[үүрэн телефон|үүрэн телефон утасны]] һалбари болоод одоо Монголой ихэнх нутгийг хамарч байна. Электроник ба механик аж үйлдвэрлэлтэй харьцуулахад [[программ хангамж]] нь Монголд үйл ажиллагаагаа эрхэлдэг Монголой ба гадаадын компаниудад түлхүү хөгжиж байна.
ыыы

== Хүн зон ==
[[Файл:Mongolia-demography.png|thumbnail|Монголой хүн ам зүй. Хүн ам нь мянгаар.]]
2007 оной 7 һарын байдлаарх Монгол уласын нийт хүн амыг [[АНУ]]-ай хүн ам тооллогын товчоо 2,951,786<ref name="US Census">[http://www.census.gov/ipc/www/idb/country/mgportal.html U.S. Census Bureau International Data Base]</ref> гэжэ үзэж байгаа болоод энэ нь дэлхийд 138-д тооцогддог. Харин НҮБ нь хүн амыг 2,629,000<ref name="UN DESA PD">[http://www.un.org/esa/population/publications/wpp2006/WPP2006_Highlights_rev.pdf World Population Prospects]
The 2006 Revision Highlights</ref> гэжэ тооцож байгаа ([[АНУ]]-ай хүн ам тооллогын товчооной тооцооноос 11%-р бага). Монголой Үндэсний Статистикийн Хороо хүн амыг 2,612,900 гэжэ тооцно.

Хоёр хөрш орон болох [[Хитад]] ба [[ОХУ]]-ын хүн зонтой харьцуулахад маша өчүүхэн юм. Монголой хүн зоной ихэнх хувийг [[Монголшууд]] эзлэх болобошье [[Казах]], [[Тува]] угсаатнууд цөөнх тоотой бии. 2000 оной тооллогоор Монголой хүн зоной өсөлтийг жилд 1,2 % гэжэ тооцож байна<ref name="World Population Prospects">[http://www.un.org/esa/population/publications/wpp2006/WPP2006_Highlights_rev.pdf World Population Prospects] The 2006 Revision Highlights</ref>. Нийт хүн зоной 59 % нь 30-аас доош насны, үүнээс 27 % нь 14-өөс доош насныхан байна. Энэ харьцангуй залуу ба хурдацтай өсөж байгаа хүн ам нь бусад хөгжиж байгаа орнуудтай адли эдэй засагт нь хүндрэл учруулах боложоээ.

хүн зоной 40 % нь [[Төвдийн Буддын шашин]]ы урсгал болох [[Шарын шашин]]г шүтдэг, 30 % нь шашингүй, 20 % нь Бөөгийн шашинтай, 6 % [[Христийн шашин|Христэд итгэгч]], 4 % нь [[исламын шашин]]тан.

[[Файл:Enfant de Mongolie.jpg|thumbnail|Хүдөөний Монгол хүүхэд гэрийн өмнө]]
Нягтшил багатай Монгол уласай хүн зоной нилээд хуби нь сүүлийн үеһөө хотод амьдрах боложоээ. Тал хуби нь Улаанбаатар ба аймгийн төвүүдэд амидаржа байна. Өрхүүд өвөл тосгонуудад, зун нь гэрт амьдрах хагас нүүдэлчин байдал нь хүдөө давамгайлж байна, гэхдээ бүтэн жилийн турш нэг газартаа байх газар таряалан эрхэлдэг өрхүүд ихэсч байгаа. хүн зоной 40 % орчим нь [[нүүдэлчин]], эсвэл хагас нүүдэлчин амьдралтай.

хүн зоной 85 % нь Монгол үндэһэтэн болоод үүн дотроос [[Халх ястан]] давамгайлна. Эдгээр ястнууд нь голдуу хэлний онцлогоороо л ялгагддаг. Монгол угсаатнуудын 90%-г Халх эзэлдэг. Үлдэх 10%-г [[Буриад]], хойд хэсэгт [[Дөрвөд]], зүүн талд Дарьганга зэргэ эзэлдэг. Түрэг угсаатнууд ([[Хасаг]], [[Тува]], [[Уйгур|Чантуу]]) Монголой хүн зоной 7%-г эзлэх болоод үлдэх хүн амд Тунгус үндэстнүүд, Хитадууд, Оросууд багтана. 1991 ондо [[ЗХУ]] бутарч Монголд үзүүлж байһан тусламж дууссанаар ихэнх Оросууд Монголоос гарчээ.

=== Хэлэн ===
Монгол уласын албан ёсны хэл нь [[Алтай хэлний язгуур|Алтай язгуурын]] [[Монгол хэлний бүлэг|Монгол хэлний бүлгийн]] [[Монгол хэл]] болоод бичгийн систем нь Халх аялгуунд тохируулһан [[Кирилл үсэг|кирилл сагаан толгой]] юм. мүн уламжлалт сагаан толгой болох [[Монгол бичиг|монгол бичгийг]] хэрэглэж буй. Нийт хүн зоной 90 % нь энэ хэлээр ярьдаг ба улас даяар олон аялгуутай. Үүнд: Буриад, Ойрад зэргэ ордог. Баруун аймагуудад [[Казах хэл|Казах]] ба Тува хэлнүүд мүн яригддаг. [[Англи хэл]] нь Монголд эгээн ехэ яригддаг гадаад хэл, үүний дараа [[Орос хэл]] орно. Энэ нь социализмын үедэ монголчууд Оростой харилцаа холбоо маша ехэ байһантай холбоотой ба харин 1990-ээд оноос хойшо англи хэл нь эгээн ехэ яригддаг гадаад хэл боложо байна. Албан ёсоор 18835, хараар 11081 монгол иргэн [[Өмнөд Солонгос]]т ажиллаж байгаа (2010 оной 9 һарын 30-ны байдлаар) тул [[солонгос хэл]]<ref>{{cite news|publisher=Office of the President, Republic of Korea|url=http://english.president.go.kr/cwd/en/archive/archive_view.php?meta_id=en_dip_2006&category=164&id=923b8c655856408486c7764f|date=[[2006]]-[[05-05]]|accessdate=2007-08-17|title=Today in Mongolia: Everyone can speak a few words of Korean|last=Han|first=Jae-hyuck}}</ref> нь бас газар авч байна. Урд хөршийн хэл болох [[хитад хэл]]ийг хүнүүд сүүлийн үедэ сонирхох боложо, залуучуудын дунд [[япон хэл]] ч бас түгөөмэл боложо байна.

=== Шашин ===

түб Азийн нүүдэлшэдэй адли бөөгийн шашин, мүнх тэнгэрийн шүтлэгийн төрлнүүд одоогийн Монгол уласай нютагт түгөөмэл байжээ. Эдгээрийг аажмаар Төвдийн Буддизм эзэмдсэн ч гэсэн бөөгийн мөргөл зэргэ нь Монголой шашны соёлд өөрийн ул мөрөө үлдээжээ. Одоо ч гэсэн үйлдэгддэг бөө мөргөлийн уламжлалуудын нэг бол овоо тахехэ ёслол юм.

20-р зуунай үеэр коммунист засагай газар нь шашны уламжлалт ёслол, үйлүүдийг зогсоож байжээ. [[Ехэ Хэлмэгдүүлэлт]]ийн үеэр [[Хорлоогийн Чойбалсан]]гийн ударидлага доор Монголой ихэнх сүм хийдүүд ба лам нарыг хэдэн мянгаар нь хороож байжээ.
 
1991 ондо коммунист засаглал унаснаар шашны эрх чөлөөтэй боложо, коммунизмын өмнө гол шашин байһан [[Төвдийн Буддизм]] дахин сэргэжэ эгээн түгөөмэл шашин боложоээ. [[Христосын шашин]], [[Ислам]]ын шашин ч гэсэн дэлгэрч эхэлжээ.
21-р зуунд зарим судлаач, түрын зүтгэлтэн нар мүнх тэнгэрийн шүтлэгийг сэргэх асуудлыг хүчтэй тавехэ боложоээ. 2006 ондо мүнх тэнгэр судлалын олон уласай хурлыг Улаанбаатарт зохион байгуулһан юм.

=== Боловсрол ===

[[Социолизм|Социализмын]] үедэ боловсролын һалбари нь эгээн амжилттай хөгжжээ. Бичиг үсэг үл мэдэх ябадал нь нүүдэлчин өрхүүдийн хүүхдүүдэд зориулагдсан дотуур байртай сургуулиудын тусламжтайгаар бараг бүтнээрээ арилгагджээ.

1911 оной үндэһэний эрх чөлөөний хубисхалын дараа хойч залуу үеээ дэлхэйн олон улас түмний адли эрдэм боловсролд сургах талаар шинэ дэвшилтэт үзэл санаа сэргэсэн юм. Улмаар 1921 оной арадай хубисхалын ялалтын үр дүнд анханай бага сургууль (одоогийн [[3 дугаар сургууль]]) байгуулагдаһан бол 1923 оной 2 һарын 16-ны өдөр шинэ Монгол уласай анханай дунд сургууль болох [[1 дүгээр сургууль]] үүсэн байгуулагджээ. Энэ сургуульд [[Монгол хэл|Монгол хэл бичиг]], [[Орос хэл|Орос]], [[Англи хэл|Англи]], [[Франц хэл|франц]], [[Герман хэл|Герман]], [[Хитад хэл]]нүүд болон [[Математик|Тооной ухаан]], [[Физик|Бодисын зүй]], [[Хими|Хувилахуй ухаан]] , [[Одон орон|Одон орныг судлахуйн ухаан]], [[Газарзүй|дэлхэйн байдал]], [[Түүх]], [[Биеийн тамир|Биеийн хөгжил]], [[Дуу хөгжим]], [[Уран зохиол|удха зохиол]], зэргэ шинжлэх ухаанай хичээлүүдийг тодорхой хуваарь, сонголттойгоор заадаг байжээ. 1 дүгээр дунд сургуулийн анханай төгсөгчид болох 57 хөвгүүд охид 1926 ондо [[Франц улс|Франц]], [[Герман]], [[Оросын Холбооной Улс|Орос]] уласта боловсрол эзэмшихээр 30 хүүхэд явсанаас 6 хүүхэд нь эмэгтэй байһан. Тэд бол шинэ Монголой анханай өндөр боловсролтой сэхээтнүүд болоһон түүхтэй. 1929 он хүрэтэр ганцхан 1 дүгээр дунд сургууль байһан болоод тэрэнһээ хойшо хот, хүдөөд олон дунд сургуулиуд байгуулагдаһан. 1 дүгээр сургууль 1938 ондо анханай бүрэн дунд сургууль гү, али 10 жилийн сургууль боложо өргөжсөн юм.

1990-ээд оноос дотуур байртай сургуулиудад хийх хөрөнгө оруулалт багассанаар бичиг үсэг үл мэдэх ябадал арай ихэсчээ.

[[Ерөнхий боловсролын сургуулиуд|Бага дунд боловсрол]] нь нийтдээ анх арван жил үргэлжилж байһан болобошье 2008 оноос 12 жил болоһон<ref>[http://www.olloo.mn/modules.php?name=News&file=article&sid=1134602 Olloo.mn] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130525093517/http://www.olloo.mn/modules.php?name=News&file=article&sid=1134602 |date=2013-05-25 }}(Mongolian)</ref>.

Монголой үндэсний ехэ сургуулиуд нь бүгд [[Монгол Уласай Ехэ Сургууль]] ба [[Монгол Уласай Шинжлэх Ухаан Технологийн Ехэ Сургууль|Монгол Уласай Шинжлэх Ухаан, Технологийн Ехэ Сургуулиудаас]] үүссэн байна.
Монгол хүүхдүүд олон уласай чанартай математик физик зэргэ олон уралдаан тэмцээн олимпиадад эхний 3 байр эзэлж дэлхийд эх орныхоо нэрийг мандуулж яваа

=== Эрүүл мэндэ ===
Эрүүл мэнд, асрамжийн байдал Монголд хурдацтай хөгжиж байгаа<ref>http://mirror.undp.org/Mongolia/publications/NHDR-2007-Eng.pdf [[UNDP]] Mongolia National Human Development Report</ref> ба үүний үр дүнд дундаж наслалт дээшилж байгаа.

АНУ-ай Тагнуулын түб газрын дэлхэйн мэдээллийн ном (CIA World Factbook)-ынхаар төрөлтийн хуби хэмжээ (нэг эмэгтэйд ногдох төрөлтийн тоо) нь 2.25<ref name="US Census"/>-1.87<ref name="World Population Prospects"/>, хүн зоной дундаж наслалт 67<ref name="US Census"/>-68<ref name="World Population Prospects"/>, Амьд төрсөн 1000 хүүхдэд ногдох нялхсын эндэгдэл 1,9 %<ref name="NMH Yearbook 2006">{{Cite web |title=National Ministry of Health Yearbook 2006 |url=http://www.nchd.mn/pdf/uzuulelt/2006.pdf |accessdate=2012-04-03 |archivedate=2007-10-25 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20071025091501/http://www.nchd.mn/pdf/uzuulelt/2006.pdf }}</ref>-4 %<ref>{{Cite web |title=UNICEF — At a glance: Mongolia |url=http://www.unicef.org/infobycountry/mongolia.html |accessdate=2012-04-03 |archivedate=2017-10-10 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20171010141342/https://www.unicef.org/infobycountry/mongolia.html }}</ref>; таван наснаас доошехэ хүүхдийн нас баралт 4,3 %<ref>[http://ubpost.mongolnews.mn/index.php?option=com_content&task=view&id=1244&Itemid=1 UBPost: Child Mortality Rate Has Decreased, UNICEF Says]</ref> байна.

2002 оной байдлаар нийт 33273 эрүүл мэндийн ажилтантай, үүнээс 6823 нь эмч, 788 нь эм зүйч, 7802 нь сувилагч, 14091 нь дунд түвшний ажилчид байна. Одоогийн байдлаар 10.000 хүн тутамд 27.7 эмч, 75.7 эмнэлэгийн ор тус тус ноогдож байна.

== Соёл ==
[[Файл:Naadam.jpg|thumbnail|right|200px|Наадмын үеэрх Хүй долоон худгийн дэнж]]

=== Баяр ёслол ===
[[Наадам]] жил бүрийн 7 һарын 11-нд болдог. Уг баяраар түүхэн монгол спортууд болох хурдан морь уралдуулах, сур харвах, бөх барилдах зэргэ эрийн гурван наадмыг зохион байгуулдаг. мүн жил бүрийн хаврын эхэн сарад болдог Сагаан сараар монголчууд ах дүү төрөл төрөгсдөөрөө бие биенийдээ зочилж, золгон, бэлэг солилцдог уламжлалтай.

{|class="wikitable"
|-
!Огноо||Баяр||Тайлбар
|-
||[[1 һарын 1]]||[[Шэнэ жэлэй һайндэр]]||Орон даяар амарадаг.
|-
||1 һарын 25-аас 2 һарын 25-ны хооронд||[[Сагаан сар]]||Билгийн тооллын Шинэ жил. Хаврын тэргүүн һарын шинийн нэгэнд тэмдэглэдэг.
|-
||[[3 һарын 8]] ||[[Олон уласай эмэгтэйчүүдийн эрхийг хамгаалах өдөр]]||Мартын баяр.
|-
||[[6 һарын 1]]||[[Хүүхдийн эрхийг хамгаалах өдөр]]||Эх үрсийн баяр болон Хүүхдийн баяр зэргэ олон нэршилтэй.
|-
||[[7 һарын 11-13]]||[[Наадам]]||Бүх нийтээр амарч, уламжлалт баяр наадмаа тэмдэглэдэг.
|-
||[[11 һарын 26]]||[[Улас тунхагласны өдөр]]||
|-
||[[12 һарын 29]]||[[Үндэсний эрх чөлөө, тусгаар тогтонолын өдөр]]||Манжа Чин Уласай дарлалаас гарч, тусгаар тогтонолоо сэргээсэн өдөр.
|}

* Энд улас даяар амарч тэмдэглэдэг баяруудыг багтаасан болно.

=== Барилгын ур хийц ===
[[Файл:Gurvger.jpg|thumbnail|right|200px|Гурвансайханы нурууны урдах нэгэн Монгол гэр]]
Улалжлалт сууц болох [[гэр]] нь Монголой барилга урлалын суурь юм. Гэр нь мод, эсгийг ашаглан ихэвчлэн 5-6 ханатай, унь, тоонондо тулж босдог, дугуй хэлбэртэй, бөмбөгөр дээвэртэй ба угсарадаг оньст бүтээцтэй, нүүдэлчин амьдралд тохирсон эртнээс орон сууцаас гадна сүм, хийд, орд, өргөө ч болдог байба. 16-17-р зуунаас чулуу, тоосгийг ашаглаж, суурин байрлах гэр хэлбэрийн сүм, дуган баригдаж эхилһэн.

Эрдэмтэн Чүлтэм Монголой барилгын ур хийцийг Монгол, Төвөд, Хитад, эсвэл эдгээрийн хослол гэжэ ангилһан байдаг. Мэдэгдэж буй анханай дүрбэлжэн ханатай хийц бол Занабазарын 1654 ондо байгуулһан Батсагаан дуган юм. Гэр хэлбэрийн жишээ бол Улаанбаатарт байх Дашчойлин хийдэд байх гэр хэлбэрт сүм юм. Харин 1904 ондо баригдсан Чойжин ламын сүм нь Хитад хийцээр баригджээ. Гандантэгчэнлингийн Цогчин нь Хитад-Монгол хосолмол ур хийцтэй юм.

=== Дуу хөгжим ===
Монгол нь дуу хөгжмийн уламжлал ихтэй. [[Хөөмий]], [[морин хуур]], бусад утсан хөгжмийн зэмсэг, [[богони дуу|богони ба]] [[уртын дуу]] зэргэ нь бүгд эртний дуу хөгжмийн өвүүд юм.
мүн Хубилай хаанай дэргэд 1800 гаруй хүний бүрэлдэхүүнтэй оркестр байһан тухай түүхэн сурвалж байдаг ба монголчууд Ази тивдээ эгээн анх дуурийн театртай боложоээ.

20-р зуунаас [[Дэлхий дахины сонгдог хөгжим|барууны сонгодог хөгжим]] монголд орж ирсэн болоод монголын өөрийнх нь сонгодог хөгжимтэй нийлүүлсэн хувилбаруудыг хөгжмийн зохиолчид гаргаж ирж байна. Харин одоо [[Рок хөгжим|рок]], [[Поп, Р-анд Би хөгжим|поп]], [[Транс хөгжим|транс]], [[Хип хоп хөгжим|хип-хоп]] хөгжимийг залуу дуучид тоглож газар авч байна.

=== Кино урлаг ===
Социализмын үедэ МАХН нь киног ашаглаж өөрийн үзэл, санаануудыг сурталчлах хэрэгсэл болгож байһан. анханай кинонууд нь арадай ба хубисхалын баатруудын сэдэвтэй байһан бол 1950-аад оноос ажилчин ангийн баатруудын сэдэвтэй болоһон байна. 1970-аад оноос баримтат кинонууд, өдөр тутмын амьдралын тухай сэдэвтэй кинонууд гарах болов.

Арадчилал гарсны дараа кино урлаг тодорхой цаг хугасааны турш доройтсон болобошье сүүлийн үедэ сэргэжэ байна. Япон-Монголой хамтарсан «Чингис хаан» кино зэргэ гадаадын байгууллагын тусламжтайгаар кино бүтээх, мүн Доржхандын Төрмүнх, [[Даваагийн Бямбасүрэн]] зэргэ бие даасан найруулагчид гарах боложоээ. Бямбасүрэнгийн «[[Ингэн нулимс]]» кино нь 2005 ондо [[Оскарын шагнал]]ын шилдэг гадаад баримтат киноной төрөлд нэр дэвшиж байһан удаатай.

=== Хоол ===
Монголшуудын уламжлалт хоол хүнсэнд [[мах]], [[сагаан идээ]] зонхилдог байба. Хонь, үхрийн махыг эгээн түгөөмэл хэрэглэдэг болоод төрөл бүрийн сүү боловсруулж сагаан идээ хийдэг. Монголшууд эртнээс хавар, зун, намар нь сүү сагаан идээгээр зусдаг байба. 20-р зуунаас Европ хүнэһэнэй ногоо монголчуудын хоол хүнэһэнэй чухал хэсэг болоһон. Сүүлийн үедэ ногоон хоолтон хүнүүд ехэ бии боложо байгаа. Үндэсний хоол нь бууз юм.

== Спорт ==
[[Файл:WrestlingHouse.JPG|thumbnail|right|200px|[[Бөхийн Өргөө]]]]
[[Эрийн гурван наадам]] болох [[морины уралдаан]], [[сур харваа]], [[үндэсний бөх]] нь Монгол даяар эгээн ехэ тархсан, эгээн олон үзэгчтэй спортын төрлнүүд юм. Наадмын үеэр [[шагай харвах]] тэмцээнүүд ч гэсэн болдог.

эгээн ехэ дэлгэрсэн спорт бол эрийн гурван наадмын гол төрөл, [[үндэсний бөх]] юм. Монгол бөхийг анх 7000 жилийн өмнө үүссэн гэжэ түүхчид үзэдэг байна. Монгол бөхөөр элдэв маргааныг цэгцлэж шийдвэрлэх ябадал нь [[Монголой нууц товчоо]]нд ч гарадаг ажээ. Уласай бөхийн тэмцээнүүдэд уласай өнцөг булан бүрээс хэдэн зуун бөхчүүд ирж өрсөлддөг.

Сүүлийн үедэ [[ширээний теннис]], [[жудо]], [[сагсан бөмбөг]], [[хөлбөмбөг]] зэргэ спортууд нь дэлгэрч байгаа. Ширээний теннисээр олон уласай хэмжээнд монгол тамирчид оролцох боложо байна.

=== Олон уласта ===
Монгол бөхчүүд [[Япон]]ы [[сүмо]] бөхөд маша амжилт гаргах болоһон. 2003 ондо [[Долгорсүрэнгийн Дагвадорж|Асашёорюү]] нь анханай Монгол ёкозүна (сүмогийн аварга) болоһон ба 2007 ондо [[мүнхбатын Даваажаргал|Хакүхо]] хоёр дахь нь боложоээ.

Одоогоор Монгол уласай тамирчид [[зуны олимп]]оос 2 алт, 7 мүнгө, 10 хүрэл медаль хүртээд буй.

Жүдогийн 100 кг-н жинд [[Найдангийн Түвшинбаяр]] [[Бээжингийн олимп]]ийн үеэр Монголой анханай алтан медалийг авчирсан.<ref>{{cite web
| url = http://edition.cnn.com/2008/SPORT/08/15/mongolia.medal/index.html
| title =  Mongolia wins first-ever gold medal
| author = Mark Bixler
| publisher = CNN.com/world sport
| date = 2008-08-15
| retrieved = 2008-08-16
}}</ref>

[[Буудлага|Буудлагын төрөлд]] Монгол эмэгтэйчүүд амжилт үзүүлэх болоһон. [[Доржсүрэнгийн мүнхбаяр]] нь хоёр удаагийн дэлхэйн аварга, Олимпийн хүрэл медальт (одоо [[Герман]]ы иргэн болоһон), харин [[Отрядын Гүндэгмаа]] болон [[Цогбадрахын мүнхзул]] нь 25 метрийн [[гар буудлага|гар буудлагын]] төрлөөр 2007 оной 5 һарын байдлаар тус тус дэлхийд 2, 3-т эрэмбэлэгджээ.<ref>{{cite web
  | title = World ranking: 25 m Pistol Women
  | url = http://www.issf-shooting.org/update/worldranking.asp?mode=allbyevent&event=SP
  | publisher = [[International Shooting Sport Federation]]
  | date = [[2007-05-29]]
  | accessdate = 2007-06-04
  | archivedate = 2007-04-25
  | archiveurl = https://web.archive.org/web/20070425032544/http://www.issf-shooting.org/update/worldranking.asp?mode=allbyevent&event=SP
  }}</ref>

[[Бокс]]ын төрөлд сүүлийн үедэ ихээхэн амжилт гаргаж байгаа. Бээжингийн олимпод 4 боксчин оролцсоноос [[Энхбатын Бадар-Ууган]] алт, [[Пүрэвдоржийн Сэрдамба]] мүнгөн медаль авсан. Бадар-Ууган нь мүн 2007 оной дэлхэйн аваргаар мүнгөн медаль хүртжээ.

[[Байт харваа]]ны төрөлд [[Бээжингийн паралимп]]аас [[Дамбадондогийн Баатаржав]] алтан медаль авсан.

[[Хөлбөмбөг]] нь залуучууд, хүүхдүүдийн дунд түгөөмэл болоһон. 1990-ээд оноос Монголой хөлбөмбөгийн шигшээ нь дахин тоглох болоһон болобошье томо хэмжээний тэмцээнд орж чадаагүй л байна.
мүн сүүлийн жүлүүдэд марфон гүйлт гар бөмбаг сагсан бөмбөг урьдныхаасаа үлүү хагжиж байгаа болоод барагМонгол хүүхэд бүр гар бөмбөг сагсан бөмбөгийг маша чадварлагаар тоголож байна .2010 ондо Монголоос дэлхэйн шатрын аварга төрөн гарсан юм Энхэхүү шатарчин нь 10 настай Номин-Эрдэнэ хэмээх охин юм

== Нэмэри ==
* [[Монгол үндэһэтэн]]
* [[:Ангилал:Монголшууд|Ангилал: Монголшууд]]

== Зүүлтэ ==
{{зүүлтэ}}

== Мүн үзэхэ ==
* [http://www.britannica.com/nations/Mongolia ''Mongolia''], Британника нэвтэрхий толь (англи хэлээр)
* [https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/mg.html АНУ-ай ТТГ-ын дэлхэйн мэдээллийн ном] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181225034005/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/mg.html%20 |date=2018-12-25 }} (англи хэлээр)
* [http://www.state.gov/p/eap/ci/mg/ ''Монгол уласай тухай''], АНУ-ай түрын департмент (англи хэлээр)
* ''Энэхүү өгүүлэлд Конгрессийн Номын сангийн уласуудын судалгаанаас материал авсан. Энэ нь АНУ-ай засагай газрын бүтээл тул нийтэд өмчлөгдсөн.''
* «Монголшуудын түүх» Плано Карпини, орчуулһан Л. Нямаа, 2006, Интерпресс

== Холбооһон ==
* [http://www.pmis.gov.mn Монгол уласай түрын байгууллагуудын цахим сүлжээ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110612224710/http://www.pmis.gov.mn/ |date=2011-06-12 }}
* [http://www.open-government.mn/ Монголой нээлттэй засаг] — Засагай газрын албан ёсны цахим сүлжээ
* [http://www.mongolia-tour.com/ Монголой аялал жуулчлалын байгууллагуудын нэгэдэһэн цахим сүлжээ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120402102940/http://www.mongolia-tour.com/ |date=2012-04-02 }}
* [http://www.mongolia-mining.com/ Монголой уул уурхайн һалбариын талаархи олон уласай мэдээ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120618131629/http://www.mongolia-mining.com/ |date=2012-06-18 }}
* {{Commonscat|Mongolia|Монгол}}

{{Ази}}

[[Категори:Монгол]]
[[Категори:Түб Азиин оронууд]]
[[Категори:Аралай оронууд]]
[[Категори:Далайда гаралгагүй уласууд]]