Түнхэнэй аймаг хуудаһанай эхэ кодые хаража байна

{{Нютаг
|албан_нэрэ                    = Түнхэнэй аймаг
|type       = Бүгдэ Найрамдаг Буряад Уласай аймаг
|анхаарха_нэрэ           = {{lang-ru|Тункинский район}}
|image_flag             = 
|flag_size              = 140px
|image_seal             = Coat of Arms of Tunka rayon (Buryatia).png
|seal_size              = 140px
|image_map              = Location Of Tunkinsky District (Buryatia).svg
|map_caption            = Буряад Уластахи Түнхэнэй аймаг
|улас_эсбэл                 = Улас орон
|али_улас_эсбэл             = {{flagicon|RUS}} [[Оросой холбоото улас|ОХУ]]
|нэгэдүгээр_зэрэгэй_нэгэжэ    = Уласай аймаг
|нэгэдүгээр_зэрэгэй_нютаг   = [[Файл:Flag of Buryatia.svg|22px]] [[Буряад Улас]]
|хоёрдугаар_зэргээй_нэгэжэ   = Аймаг
|хоёрдугаар_зэргээй_нютаг  = '''Түнхэнэй аймаг'''
|гурбадугаар_зэргээй_нэгэжэ  = 
|гурбадугаар_зэргээй_нютаг = 
|нютагай_түбые_юу_гэхэ     = 
|нютагай_түб               = 
|газар_нютаг            = 11 800 км²
|газарай_байса            = 
|хүн_ама                 = 2017 ондо {{decrease}} 20 795 хүн 
|хүн_ама_үмэнэхэ           = 
|хүн_ама_тоол            = 
|хүн_ама_тоос            = 
|хүн_ама_бүүгэнэрэл       = 
|нягтрал            = 1,76 хүн/км²
|арад_түмэн              = [[буряадууд]] — 61,4 %, [[ородууд]] — 37,0 %
|сугаараа               = Түнхэнэйхид
|даргые_юу_гэхэ          = Аймагай толгойлогшо
|даргын_нэрэ             = Маншеев Чингис Баирович 
|түүхын_он              = 
|түүхын_үйлэ             = 
|түүхын_он1             =
|түүхын_үйлэ1            = 
|түүхын_он2             = 
|түүхын_үйлэ2            = 
|байгуулагша            = 
|сагай_бүһэ             = MSK+5 (UTC+8)
|телефоной_код          = +7 30147
|шууданай_индекс      = 
|utc_offset             = +8
|автомашин_дугаар       = 03
|website                = [https://tunheney.ru/ tunheney.ru] (ородоор)
|тэмдэглэл              = 
}}

'''Түнхэнэй аймаг''' ({{lang-ru|Тунки́нский райо́н}}; {{lang-bua|Түнхэнэй аймаг}}, ''Tünkhenei aimag'') — [[Буряад Улас]]ай [[аймаг]]. Аймагай түб — [[Хэрэн]] ({{lang-ru|Кыре́н}}) һуурин. Талмай: {{модо²|{{fnОХУАйталмай}}}}<ref>{{ОХУАйталмайRef}}</ref>. Хүн зон: {{fnОХУАйхүнама}}<ref>{{ОХУАйхүнамаRef}}</ref>.

== Газар зүй ==
Түнхэнэй аймагай харьяата газар Зүүн Саяанай ба Хамар-Дабаанай шэлэнүүдэй хоорондо Эрхүү мүрэнэй хоёр эрьеэр  байдаг юм. Уулануудайнь эгээл үндэр [[Мүнхэ-Һарьдаг]] 3 491 метр үндэр юм.

Түнхэнэй тала Туран-Мон (үгышье һаа Могойтын гэдэг), Түнхэнэй, Хойморой, Тоорын гээд хэдэн газар хубаардаг байха юм. Ганса Тоорын талада 210 шахуу нуур тоологдодог. Эрхүү мүрэнэй утань 586 км., Түнхэнэй газар дайдаар 375 километртэ урдадаг. [[Ехэ-Уһан гол|Ехэ-Уһан]], [[Зангисан гол|Зангисан]], [[Ингарга гол|Ингарга]], [[Жэмһэг гол|Жэмһэг]], [[Түнхэн гол|Түнхэн]], [[Хэнгэргэ гол|Хэнгэргэ]], [[Зүүн-Мүрэн гол|Зүүн-Мүрэн]], [[Үргэдэй гол|Үргэдэй]], [[Марасхан гол|Марасхан]], [[Сагаан-Уһан гол|Сагаан-Уһан]] болон бусад гол горход [[Эрхүү мүрэн]]дэ шудхан ородог юм.

Аймагые һэтэ 179 км. утатай харгы гарадаг. Урдандаа энэ зам Монголһоо Сибирь руу мал туудаг гол харгы байһан юм. Жэшээнь, 1915 ондо энэ замаар 98 922 толгой мал гараа гэһэн баримта бии. Загта тосхон багаар энэ харгыһаа Аршаан ошоһон (33 км.) һалаа бии.

Монһоо Ахын аймаг руу ошоһон харгы хэгдэнхэй. Зүүн-Мүрэн багаар хадануудые дабажа [[Зэдэ гол]]ой эхин руу, Санага ошоһон морин харгы байдаг. Мүнөө Түнхэнэй дайдаар Мондын метеостанци гараһан харгы Орос Монгол хоёрой аралжаа наймаанай гол харгынуудай нэгэн болонхой.

Түнхэнэй аймаг ашагта малтамалнуудаар баян. [[Никель]], [[туулган]], [[хром]], [[молибден]], [[зэд]], [[мүнгэн]], [[алтан]], [[асбест]], [[хризотил]], [[номин]], [[лазурит]], [[хас эрдэни]] болон бусад, тиихэдэ барилгада хэрэглэгдэхэ малтамалнууд бии гээд шэнжэлгэнүүд элирүүлһэн байдаг.

== Хүн зон ==
Аймагта гол түлэб [[буряадууд]], [[ородууд]] ажаһуудаг. Бүри урдандаа Эрхүүгэй эхин багаар [[эвенкнүүд]]эй, [[уряанхай]]шуулай нүүдэл бүлэгүүд дайралдадаг байһан, тэрэ үеэр Мон шадарай буряадууд мүн лэ нүүдэл байдалтай байһан юм. 1931 оноор лэ тогтонижонги байдалда ороһон байдаг.

[[Файл:InhabitedLocalityNearTheRiverKyngarga.jpg|thumb|300px|[[Аршаан тосхон|Аршаан]], Түнхэнэй аймаг]]
; Арад түмэн
[[буряадууд]] — 61,4 %, [[ородууд]] — 37,0 %, [[татарнууд]] — 0,4 %, [[һоёд]] — 0,3 %, [[украиншууд]] — 0,3 %, [[белорусууд]] — 0,1 %, [[чувашууд]] — 0,1 %, [[мордва]] — 0,2 %, [[армянууд]] — 0,11 %.

== Түүхэ ==
Инженер-поручик Чертков 1809-1810 онуу-даар Аршаан шадарай урданай «барилганууд» дээрэ түрүүшын археологийн шэнжэлгэнүүдые хэһэн юм. ХIХ зуун жэлэй мэдээжэ зоолог, археолог И.С. Поляков нютагай хасагуудһаа гарбалтай юм. Тэрэ [[Мон]], [[Хуурай-Һубаг]] тосхонууд шадар [[шулуун зэбсэгэй үе]]ын, [[Жэмһэг]], [[Тооро]], [[Түнхэн]] багаар [[Шэнэ шулуун зэбсэгэй хубисхал|шэнэ шулуун зэбсэгэй үеын]] хүнүүдай ажабайдалай үлэгдэлнүүдые олоһон байгаа. Дундада зуун жэлнүүдэй үеын хүүрнүүд бии.

Монголой хаашуулай Байгал шадар дайгаар орохо тухай мэдээ абаһан Эрхүүгэй 20 хасагууд И.М. Перфильев түрүүтэй Түнхэн голой Эрхүүдэ шудхадаг адаг багаар Түнхэнэй острог бариһан байгаа. Түнхэн тосхоной 1816 оной һургуули Буряадай эгээл түрүүшын һургуулинуудай нэгэн юм.

ХIХ зуун жэлдэ Түнхэнэй аймаг сүлэлгын газар болоһон, Түнхэн тосхондо декабристнууд В.С. Толстой (1827-1829 онууд), Ю.К. Люблинский (1829-1844 онууд) гэгшэд ажаһуугаа. Хубисхалшуудай һуудал, байдалда хабаатай газарнууд аймагта олон, тэдэнэй хүүрнүүд бии.

[[Оросой эрхэтэнэй дайн|Эрхэтэнэй дайнай]] үедэ хабаатай хүшөөнүүд, хүүрнүүд мүн лэ элбэг.

Эмтэй, домтой халууншье, хүйтэншье аршаанууд аймагай дэбисхэр дээрэ тон элбэг. Ганса курортнуудые нэрлэбэл, Аршаан, Ниловэ Пустынь, Шумааг, тиихэдэ нютагай хэмжээнэй амаралтын, эмнэлгын удхатай аршаанууд олон юм.

Түнхэнэй аймагай үндэр һуудалтай обоонуудые нэрлэбэл олон юм. Тэдэнэй үсөөхэн тэдыень тоолобол: Шаргай ноён Бурхан-Баабай, Буха-Ноён, Улаан-Горхон, Үндэр Бүрин хаан, Хаан-Уула, Тоёо-Баабай, Хонгор-Уула, Хэрэнэй Тэбхэр Сагаан ноён, Шойжол-Хаан болон бусад. 

== Ажаглалата ==
<references/>

== Холбооһон ==
* {{egov-buryatia.ru аймаг}}
* {{ИпРБ}}
* {{Ук}}
* {{ТпБ}}

{{Буряад Улас}}

<!-- Categories -->
[[Категори:Түнхэнэй аймаг| ]]