Ураал уула
| Ураал шэлэ нюруу | |
|---|---|
| ород: Ура́л | |
 | |
 | |
| Эгээн үндэр сэг | |
| Орьёл |
Народной уула ( ХМАО) |
| Үндэршил | 1895 |
| Хэмжээ | |
| Ута | 2000 м |
| Үргэн | 40—150 км |
| Газар зүй | |
| Оронууд |
 Оросой холбоото улас and  Казахстан |
Ураалай шэлэ нюруу (орос. Ура́льские го́ры) Оросой холбоото улас, Казахстанай дэбисхэр нютагта хойтоһоо урда тиишэ нэмжын тогтоһон шэлэ нюруу юм. Евразиин эхэ газарые Европо, Ази түбиие хубаадаг хилын хойто хэһэгынь тус шэлэ нюруугай дахан оршоно.
Ураалай шэлэ нюруу палеозойн шулуун нүүрһэнэй галабай һүүл үедэ бии болоһон, мүнөө дэлхэй дээрэ үлэһэн уулануудһаа эгээн эртын шэлэ нюруу юм.
Ураал уулын хажуугаархи бүһэ нютаг, илангаяа Урда Ураалые, заримдаа Ураал нютаг гэжэ хэлэнэ.
Газар зүй
[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]
Ураалай шэлэ нюруу зэргэсэн оршохо хэдэ хэдэн шэлэ нюрууһаа тогтоһон уулын системэ болоод дурна утаригай 60 градусай шугамай дахан оршоно. Казахстанай хойто хэһэгэй тала нютагһаа Хойто мүльһэн далайн эрьеын тундра хүрэтэр 2 498 км шахуу нютагта нэмжын тогтоһон байдаг. Дундажа үндэрынь далайн түбшэнһээ дээшэ 900-1200 м болно. Эгээн үндэр сэгынь далайн түбшэнһээ дээшэ 1 895 м үргэгдэһэн Народной орьёл юм. Вайгач арал, Шэнэ Газар Ураалай нюруугай үргэлжэлгэ болоно.
Газар эдигдэжэ эхилһэн тула хүрьһэн дорохи байгаалиин дан ехэ баялигынь эли гаража байна. Илангаяа берилл, молор зэргэ «гэрэлтэдэг», үнэтэ, хахад үнэтэ ба гоёл шэмэглэлэй эрдэниин шулуу элбэгтэй. Мүн Ураалай шэлэ нюруугай баруун хойто хэһэгтэ оршохо Комиин эртын ой ургамал амитанаар баялиг ушар Дэлхэйн үбэй жагсаалтада бүридхэгдэһэн байдагшье тус нютагһаа алта олзоборилго онгон зэрлиг байгалиие усадхажа байна.
Уһанай системэ
[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]Уралай нюруугай баруун талаар Эжэл мүрэнэй ай һабада багтаха Кама, Белой зэргэ томохон гол мүрэнүүд урдажа, эхэ газарай уларил бүхы ой үргэлжэлнэ.
Харин зүүн талань Обь, Эрчис мүрэнэй ай һабада багтаха болоод урда талада тала хээрэ, түб хэһэгээр Баруун Сибириин тэгшэ газарай тайга, намагтай нютаг нэмжын хэбтэнэ.
Ураалай нюруугай урда хэһэгһээ Ураал мүрэн Каспиин тэнгисые шэглэн урдажа, Ази-Европын хилын шугам болно.
Бүлэглэн хубаарилга
[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]Ураалай нюруугай 68% Оросой холбоото улас, 32% Казахстан уласай нютагта оршоно[1][2]. Геологнар Ураалай нюрууе Урда Ураал, Дунда Ураал, Хойто Ураал, Туйл шадар Ураал, Туйлай Ураал гэжэ табан бүһэ нютаг хубаажа үзэдэг.
- Туйлай Ураал (Полярный Урал): Хойто үргэригэй 69-66 градус, дурна утаригай 67-62 градусай хоорондо оршохо хэһэг гү, али эгээн үндэр орьёл Народной орьёлһоо хойдохо хэһэг.
- Туйл шадар Урал (Приполярный Урал): Хойто үргэригэй 66-64 градус, дурна утаригай 62-59 градус.
- Хойто Ураал (Северный Урал): Хойто үргэригэй 64-59 градус, дурна утаригай 59 градус.
- Дунда Ураал (Средный Урал): Хойто үргэригэй 59-56 градус, дурна утаригай 58-61 градус. Серовоһоо Челябинск хүрэтэр
- Урда Ураал (Южний Урал): Хойто үргэригэй 56-52 градус, дурна утаригай 60-57 градус.
Хойто, Урда Ураал 1 500 метрһээ үндэртэй харисангы үндэр ууланууд олонтойшье, Дунда Ураал 600-800 м үндэртэй, харисангы намхан уулаһаа бүрилдэнэ[3].
Түүхэ
[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]
Ураал гэдэгынь тюрк хэлэнүүдтэ Бүһэ гэһэн удха агуулна[3]. Сул шулуунууд бүхы тус нюруу бүһэ шэнги ута үргэлжэлһэн байдагһаа иимэ нэрэтэй болоһон гэжэ үзэдэг.
Уралай нюруунь эртын грек Геродотын үедэ мэдэгдэжэ байһан болоод Евразяар аялһан араб аялагшад Ураалай нюруугай тухай тэмдэглэжэ үлэһэн байдаг[3]. Ородууд Ураалай нюрууе шудалжа эхилһэниинь Новгородой ханлигай худалдаашад ангай арһанай түлөө Ураалай нюрууе дабһан XI зуунһаа эхэтэй болон тэдэ Ураалай нюруугай баруун хойто хэһэгһээ эхэ абаг урдаха Вычегда гол зэргые өөдэлжэ угро-финн угсаанай үндэһэтэнүүдтэй наймаа хэжэ байгаа[3].
Дунда Ураалай баруун талада оршожо байһан Казаниин ханлиг, зүүн талада оршожо байһан Сибириин ханлиг хоёр түрэг, монгол угсаанай уласуудые XV зуун жэлэй үеһөө ородууд эзэлжэ, эрхэшээлдээ оруулаа.
Зурагууд
[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]-
Камада шудхадаг Чусовая гол Ураалай нюруу дундуур урдадаг. -
Хойто туйлай Ураал. Коми уласай Воркутагай оршон -
Ураалай шэлэ нюруудахи уурхай. 1910 он
Зүүлтэ
[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]- ↑ Ural Mountains - Peakbagger.com
- ↑ Ural Mountains - MSN Encarta. the original on 2009-02-13 үдэрһөө архивлагдаһан. 2016-10-09 үдэртэ хандаһан.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 The Urals and Western Siberia in the Bronze and Iron Ages - Cambridge University Press