Энэдхэгэй шажан хуудаһанай эхэ кодые хаража байна

{{Multiple image|align=right|direction=vertical|width=100
|image1=Om symbol.svg
|alt1=refer to caption
|caption1=
|image2=HinduSwastika.svg
|alt2=refer to caption
|caption2=Энэдхэгэй шажантануудай гол тэмдэг
|image3=
|alt3=refer to caption
|caption3=
}}
'''Индуизм''', '''энэдхэгэй шажан''' гү, али '''хиндү шажан''' [[Энэдхэг]]тэ зонхилхо шажан юм<ref name="trad">Hinduism is variously defined as a «religion», «set of religious beliefs and practices», «religious tradition» etc. For a discussion on the topic, see: «Establishing the boundaries» in Gavin Flood (2003), pp. 1-17. [[René Guénon]] in his'' Introduction to the Study of the Hindu Doctrines'' (1921 ed.), Sophia Perennis, ISBN 0-900588-74-8, proposes a definition of the term «religion» and a discussion of its relevance (or lack of) to Hindu doctrines (part II, chapter 4, p. 58).</ref>. Хиндү шажаные шүтэгшэдынь '''Санатана Дарма''' ([[санскрит]] хэлээр «мүнхын хуули» гэһэн үгэ) гэдэг.<ref name="san">The Concise Oxford Dictionary of World Religions. Ed. John Bowker. Oxford University Press, 2000; The modern use of the term can be traced to late 19th century [[Hindu reform movements]] (J. Zavos, ''Defending Hindu Tradition: Sanatana Dharma as a Symbol of Orthodoxy in Colonial India'', Religion (Academic Press), Volume 31, Number 2, April 2001, pp. 109—123; see also R. D. Baird, «[[Swami Bhaktivedant|Swami Bhaktivedanta]] and the Encounter with Religions», ''Modern Indian Responses to Religious Pluralism'', edited by Harold Coward, State University of New York Press, 1987); less literally also rendered «eternal way» (so {{cite book|author=Harvey, Andrew|title=Teachings of the Hindu Mystics|publisher=Shambhala|location=Boulder|year=2001|pages=xiii|isbn=1-57062-449-6|nopp=true}}). See also [[René Guénon]], ''Introduction to the Study of the Hindu Doctrines'' (1921 ed.), Sophia Perennis, ISBN 0-900588-74-8, part III, chapter 5 «The Law of Manu», p. 146. On the meaning of the word «Dharma», see also [[René Guénon]], ''Studies in Hinduism'', Sophia Perennis, ISBN 0-900588-69-3, chapter 5, p. 45</ref>

Гурбан мянган тухай жэлэй үмэнэ бии болоһон Энэдхэгэй шажан мүнөөдэр дэлхэй даяар тархаһан гурбадагша шажан, тэрэниие Зүүн болон Баруун зүгтэ 1 [[тэрбүм]] үлүү хүн баримталжа байна, энэ тоодо 950 [[сая]] тухай [[Энэдхэг]] болон [[Балба]] оронуудта ажа һуудаг.<ref>{{cite web|url=http://www.adherents.com/Religions_By_Adherents.html|title=Major Religions of the World Ranked by Number of Adherents|accessdate=2007-07-10|work=|publisher=Adherents.com|archiveurl=https://web.archive.org/web/20070707044255/http://www.adherents.com/Religions_By_Adherents.html|archivedate=2007-07-07}}</ref> Гэхыдээ «энэдхэгэй шажан» гэһэн үгэ янза бүриин шажанай тодорхой бурхан, үндэһэлэгшэ, сүм хиид, гэгээн ном сударгүй, тиимэ шүтлгые дахагшадта хамаарагдаха олоной удхатай нэрэ томьёо юм.

Персүүд [[Инд мүрэн|Инд]] «хиндү» (индус) мүрэнэй эрьеын оршон һуугшадые энэ нэрлэбэ.

Шажанай этигэл үнэмшэл: хүн ба юртэмсын һанаанай нэгэдэл (хүн ба байгаалиин нэгэдэл), тэрэхүү һанаанай шэлжэлтэ, бурхадай сүм болон сүм хиидэй шүтэлгэ.
Шухала бэшэбэринүүд: [[Веда]] болон [[Махабхарата|Бхагавад-гитын]] сударууд.
[[Энэдхэг]]эй [[ниигэм]]эй шухала тодорхойлолгонь ниигэмэй дабхаргата бүтэсын («[[кастын системэ]]») уламжалалта ябасуу хүрээнэй тогтолсоо юм.

Энэдхэгэй шажанай үндэһэнүүд манай эрын үмэнэхи хоёрдогшо мянган жэлһээ эхитэй.
Энэдхэгтэ һуурижаһан арьяшууд Ведын шажаные эндэ асараа.
[[Брахманизм]]да гэгээнтэн ламанарые бурхад болон хүмүүнэй хоорондын зуушалаггшад гэжэ үзэдэг.

Ведын галын бурхан Агни брахманизмын гол бурхан. Тэрэндэ зорюулан янза бүриин ёһололоор үргэл үйлэддэг байгаа

== Сэсэн мэргэнэй тухай энэдхэгэй шажанай һургаал ==

[[Файл:Kathakali BNC.jpg|мини|[[Катхакали]] бүжэгынь эртэнэй энэдхэгэй туули найраглалай түүхэһээ үгүүлдэг бүжэг, зүжэглэл, хүгжэм болон ёһололой бүжэгын согсолбори]]
Энэдхэгэй шажаниинь маша олон талатай хэдышье, энэдхэгэй шажаные дахан баримталагшадай хубаан үзэдэг хэд хэдэн түһэтэй этигэл үнэмшэлнүүд байдаг. Энэ һуури этигэл үнэмшэлнүүдынь абаралаар дамжаһан сэдьхэл һанаа бэеһээ бэедэ шэлжэхэ, сэдьхэл һанаан ондоо бэеын бүрхэбшэнд шэлжэхэ һууха байдалһаа сүлөөлэгдэхэ, [[карма|кармын]] болон [[дхарма|дхармын]] хуулинуудые багтаадаг. Амидаралай Энэдхэг хэб маягынь эдэгээр ойлголтонуудай үндэһэн дээрэ бүрилдэдэг.

Юртэмсые энэдхэгэй шажанай үүдэнһээ үзэхэнь дахин түрэхэ тойрог, [[сансара|сансарын]] (сэдьхэл һанаа ондоо бэеын бүрхэбшэндэ шэлжэхэ — орожл) ойлголто дээрэ үндэһэлэгдэдэг. Сансарын хуулиин ёһoop хүн бүритэ бурханлиг дотоодо үнэн гү, али сэдьхэл гэгшэ [[атман]] (энэдхэгэй философи дахи юртэмсын оюун һанаанай эхилэл — орожо) байдаг. Тэрэ юртэмсэ дэхи бүхыл зүйлые хамарһан сансрын оюуной эхилэл болохо Брахмантай түһэтэй. Атман боло майагай (санскритһээ оршуулбал «хии үзэгдэл», «далдын хүсэн» гэһэн удхатай) бүхыл оршолон, юртэмсые хүнэй хүртэхые уридшалан тодорхойлогшо хии үзэгдэлэй хүсэндэ захирагдадаг. Хии үзэгдэлдэ абтагдаһан атман сансарын байдалһаа гараха боломжогүйгээр оршон амидархын янза бүриин шатуудые тууладаг. Тэрэ үедэ лэ атман зүн билгынхээ туһаламжатайгаар үнэн мүн шанарые ойлгожо, шухамдаа үхэшэгүй Брахмантай нэгэдэн ниилһэнээр сая абаралда ([[мокша]]) хүрэдэг. Үүгээр атманай дахин түрэлтын тойрогһоо гаража, кармын хуулиһаа сүлөөлэгдэһэные тэмдэглэдэг. [[Йогин]], даяншалал, бисалгал, бурханда мүргэхэ зэргэнь абаралда хүрэхэ замууд юм.

=== Карма болон дхарма ===
Энэдхэгшүүд кармын «үйлын үрын» сансарын хуулида этигэдэг. Зан суртахуунай үйлэдэлнүүдэй үрэ дахабаринууд үхэһэнэйхинь дараа дараагай оршохыдо шэлжэн тухайн хүнэй дараагай түрэлтын хэлбэритэ эерэгээр юм уу һүрэгөөр нүлөө үзүүлдэг. Атманай хубиа бодоһон үйлэдэл бүритэ тэрэнэй түрэхын, үхэлэй, дахин түрэхын тойрогтой холбоотой тодорхой үрэ дахабаринууд байдаг. Энэдхэгэй шажаные хатуу баримталагшад дхармын хуулиие дахажа мүрдэхые хэшээдэг. Дхармые (санскритээр «зүб зан түлэб») туйлын үнэн гэжэ үзээд энэдхэгшүүд тэрэниие үдэр тутамын амидралдаа хадгалжа байхые эрмэлзэдэг. Мүнөөдэр [[дхарма]]нь хүн бүритэ зан түлэбэй хуули зүйе һануулан, энэдхэгшүүдэй ёһо зүйн баримжаа болоһоор байна. Хэрэб һанатан дхарма энэдхэг хүн бүритэ байбал зохихо энэрэл ниигүүлсэл, болон сэбэр сэмсэгэр байдалые һайн үйлэдтэн гэжэ үзэдэг бол свадхармань дхармагай хуби хүнэй ойлголтые абажа үзэдэг.

=== Энэдхэгэй шажанай гаралга ===
Энэдхэгэй шажанай изагуур үндэһэн [[Инд мүрэн]]эй хүнды дэхи [[Хараппа|Хараппын]] соёл эргэншэлһээ үүдэлтэй. Энэ соёл эргэншэл үндэр хүгжэһэн, хотожоһон соёл эргэншэл {{МЭҮ}} 2-3 дахи мянган жэлэй тэртээ мүнөөнэй [[Пакистан]]ай нютаг дэбисхэр дээрэ сэсэглэжэ байба. Хараппын шажанай тухай тодорхой зүйл бага хэдышье, үлэжэ хосорһон хэблэлэй мэдээлэлэй ёһoop [[дагина]] бурхан, Шивагай эбэртэ үбгэ дээдэһэтэ мүргэн шүтэдэг байһан талаар нотлон харуулдаг. Мододо болон амитадые дүрсэлдэгынь баһа лэ шажанай ажа холбогдолтой.

[[Брахманизм]]ынь энэдхэгэй шажанай эртэнэй хэлбэри агаад үндэһэ изагуураараа {{МЭҮ}} 2000 жэлэй тэртээ Энэдхэгтэ [[Түб Ази]]ин нүүдэлшэдһээ орожо ерэһэн, [[арьяшууд]]ай Ведын шажантай холбогдодог. Арьяшуудай соёлые олон тооной ёһололнууд, санскрит бэшэг үдхын ашаглалта, Брахманые болон Индра, Агни, Вайя зэргэ бурхадые хүндэлэн дээдэлдэг байһанаар тодорхойлдог.

== Удха зохёол ба бурхад ==
[[Файл:Shiva as the Lord of Dance LACMA edit.jpg|мини|Катараджа (Бүжэгэй хаан) — Шива бурханай нэгэн нэрэ. Энэ галай тойрогтохи сансарын бүжэг тэрэнэй шажанай зан үйлын онсолигуудай нэгэн. Тэрэниие гүйсэдхэхэ ябасадаа тэрэ юртэмсые нураажа, баһа дахин бүтээдэг]]
Энэдхэгэй шажанай гол шэнжэнь олон зуунай туршада хүгжэһэн бурхадай абарга томо сүмэтэй, тэрэ өөртөө ведын бурхад, янза бүриин газарай болон түгээмэл бурхадые багтааһан байдаг.

Энэдхэгэй шажанда йога, санкхья, ньяя, вайшешина, пурва миманса болон веданта гэһэн 6 һургуули байдаг. Энэдхэгэй шажанай бурхадай мүн шанарые тайлбарлаха хэд хэдэн арга байдаг. Зарим энэдхэгшүүд бурхадые юртэмсын һанаа болохо Брахманай бэелэл гэжэ үзэдэг. Заримынь [[Шива]] болон [[Кришна]] бэелэл гэдэг. Эдэгээр бүхы һалаалалуудта ниитэлгэ шүтэлгэ оршодог. Орон нютагай уламжалалта түгээмэл бурхад энэдхэгэй шажанда орожо, олон бэшэрэгшэдые олобо. Эдэгээр бурхадай гурбань болохо Вишна — үгөөмэр сэдьхэлтэй хамгаалагша, Шива — һүйтгэгшэ хүсэн, харин Брахма — бүтээгшэ, гурбуулаа ниилээд [[Тримурта|Тримуртын]] гурбалые бүрилдүүлнэ. Хэрбээ Брахма мүнөөдэр үсөөхэн бэшэрэгшэдтэй бол, Шива эсэргээр олон дүрэнүүдтэ бэелэлээ олоо, жэшээнь, Катараджа (хатарай хаан), бар унаһан, нюураа хөөдэһэн даяанша. Энэдхэгэй олон бурхадые хүдэлөөнэй хэрэгсэлэй бэлэг тэмдэгэй журамаар амитанаар түлөөлүүлдэг, иимэ ушарһаа Шивые гурбан шүдэтэйгээр Нанди зэрлиг үхэр унаһан байдалаар дүрсэлдэг. Юртэмсын хамгаалагша Вишнуе хүмүүндэ янза бүриин дүрээр, амитанайшье, хүнэйшье дүрээр харуулдаг. Вишнуе дахагсад болохо Вишнуидууд Будда болон Кришнань удалгүй өөр дүрэдэ бэелхэ Вишнагай хубилал гэдэгтэ этигэдэг. Нага хэмээхэ могойн дэргэд хэбтэжэ байгаа амгалан Вишнагай дүр маша ехэ тархаба. Тэрэниие ехэбшэлэн дун, зээрэнсэг, [[бадма сэсэг|бадма лёнхобо]], [[ошор]]той холбон дүрсэлдэг. Тэрэ домогой баатар болохо хахад хүн, хахад бүргэд [[Гаруда|Гарудые]] унан ниидэжэ ябадаг.

=== Шажанай бэшэбэринүүд ===
[[Файл:Bhagavad Gita, a 19th century manuscript.jpg|мини|слева|«Бхагавад-гита» — «[[Махабхарата|Махабхаратын]]» түгээмэл тархаһан бүлэг. Тэрэ Арджуна дайшан эрдэ Кришнэй үгэһэн захиһаа һургаалые үгүүлдэг]]
Энэдхэгэй шажанай арюун гэгээн бэшэбэринүүд арюун хэлэн болохо [[санскрит хэлэн|санскрит]] дээрэ бэшэгдэһэн байдаг. Тэрэ шрути, смрути гэһэн хоёр хэлбэритэй. Шрутиие (санскритһээ оршуулбал «һунһаһан зүйл») бурханһаа мэдэлэг болон мүнхын үнэные хэндэ дамжуулһан, тэрэ хүн бэшэдэг. Тиимэ маягаар бэшэгдэһэн бэшэбэринүүд [[Веда]] (санскритһээ оршуулбал «мэдлгэ») хэмээхэ юрэнхы нэрээр алдартай, золёоһын хэлбэринүүд, арюун тарнинууд, һүлдэ дуунуудые багтаадаг. Смрити (санскритһээ оршуулбал «тогтооһон зүйл») бэшэбэринүүд үеһээ үедэ дамжан тархадаг. Тэдэгээрынь «[[Махабхарата]]», «[[Рамаяна]]» зэргэ баатарлиг найраглалнууд, хуули тогтоомжын бэшэбэринүүд, домог үльгэрнүүдые багтаадаг.

=== Дангина бурхад ===
[[Файл:Kali_Statue_01.jpg|мини|Кали дангина бурханай һүйтгэл тариг уурал хилэн үхэлынхэндэ шэглэгдээгүй: тэрээр шулмаста шэглэгдээ. Энэдхэгэй шажанда тэрэниие [[хүн түрэлхитэн]]ые эбээгшэ — эхэ гэжэ нэрлэдэг]]
[[Шактизм]]ынь [[Бенгали]], [[Ассам]], [[Кашгар]]та үндэр ажа холбогдолоо хадгалһаар байна. Энэ уламжалал бүхыл жэнхэни, ёһотой юмые эмэгтэй хүнэй бүтээн согсолуулагша эхилэл болохо Шактида хамааруулдаг. Шактиие хүндэлэн дээдэлхэнь онгоной бэшэрэл шүтэлгээр дүрсэлэгдэдэг; шактизмай янза бүриин түрэлүүдые [[Лакшми]], [[Дурга]], [[Кали]] зэргэ дангина бурхадые шүтэлгээр үзүүлдэг. Оршон үеын энэдхэгэй шажанда Калинь олон тооной бэшрэгһэдтэй. Тэрэниие ехэбшэлэн найман гартай, хүзүүндээ шулмаһын габалаар хэһэн гэнжэтэй, һүйдхэгшын дүрээр харуулдаг. Кали болон Парвати, Шактигиин нэлээд тайбан хубилһан дүрүүдые юрынь Шивэ бурхантай дүрсэлдэг. Ондоо нэгэн дангина бурхан [[Янжима|Сарасвати]] эхин үедээ ведын дангина бурхан байһанаа, дараань энэдхэгэй шажанай бурхадай ехэ сүмэдэ оробо. Ведын эринэй үедэ тэрээр [[гол мүрэн]]эй бурхан гэгдэжэ байһанаа, харин мүнөөдэр [[шэнжэлхэ ухаан]]ай, [[хүгжэм]]эй дангина бурхан боложо, ехэбшэлэн дүрбэн гарынхаа хоёроорынь [[хүгжэмэй зэбсэг]] тогложо буйгаар дүрсэлэгдэхэ болоо.

=== Ганешэ ===
[[Файл:Ganesh statue, Ahmedabad, Gujarat, India.jpg|мини|[[Ганешэ]]нь ехэбшэлэн өөрынгөө амитан болохо харахан дээрэ һууһан, сэсэгэй ваар, [[бадма сэсэг|бадма лянхуа]] сэсэгтэйгээр дүрсэлэгдэдэг. Тэрэ бүхыл [[Энэдхэг]] даяар шүтэгдэдэг, гэхыдээ түүниин шүтэлгэ [[Мумбай]]да (Бомбей) онсогой ажа холбогдолтой]]
Заан түрэхтэй бурханиинь, магадшье үгы, энэдхэгэй хамагай түгээмэл бурхадай нэгэн болодог. Домогой ехэд дэлгэрһэн хубилбариһаа үзэхэд Ганешын заанай толгойнь түүниин эсэгэ Шивын уурал хилэнтэй холбоотой ажа. Шивэ өөрын эхэнэр Парватиие хаяһанай дараа даяншалалай гоё һайханые эрэн бэдэржэ ябахадаа бурханай хүсөөр Ганешые бүтээһэн гэлсэдэг. Хожомынь Шивэ тэрэниие толгойгүй болгоһониинь Парватиие сүхэрэнгөө барахад хүргэбэ. Шива өөрын тэнэг үйлэдэлээ ойлгоод, Ганешын толгойе аян замынь тааралдаһан анханай амитан болохо заанай толгойгоор һолибо. Ганешые азын бурхан, амидаралай бэрхэшээлые дабан туулахад тусалдаг гэдэгтэ этигэсгээдэг. Түүниин амитан болохо Вахан харха ямаршье амида, жэжэ амитандашье байдаг, хүсэн шадалай бэлэг тэмдэг ажа һэн.

== Зүүлтэ ==
{{зүүлтэ}}

{{1000 үгүүлэл}}

[[Категори:Энэдхэгэй шажан| ]]
[[Категори:Шажан мүргэл]]