Алтан хуудаһанай эхэ кодые хаража байна

{{Химиин элемент
|Нэрэ = Алтан (Au)
|Атомай дугаар = 79
|Атомай масса = 196.966569 
|Үнгэ = Алтан шара 
|Электроной бүридэл = &#91;[[ксенон|Xe]]&#93; 4f<sup>14</sup> 5d<sup>10</sup> 6s<sup>1</sup>
|Электроной тоо = 2, 8, 18, 32, 18, 1
|Түлэб = [[Хатуу бодос|Хатуу]]
|Нягта = 19.3
|Хайлаха Т = (1064.18&nbsp;°C, 1947.52&nbsp;°F), 1337.33 
|Бусалха Т = (2856&nbsp;°C, 5173&nbsp;°F), 3129
|Хайлалтын дулаан = 12.55   
|Ууралталгын дулаан = 324
|Дулаан багтаамжа = (25&nbsp;°C) 25.418   
|Сингони = Таладаа түбтэй куб
|Эһэлдэлтэ = −1, 1, 2, '''3''', 4, 5
|Ионизациин энерги = 890.1
|Атомай радиус = 135
|Ковалентай радиус = 144
}}

{| style="text-align: left; background-color: pink; width: 100px; height: 100px;" border="0" cellpadding="4" cellspacing="0"
| style="width: 50%; color: rgb(255, 255, 255);" | <big><big><big><big>Au</big></big></big></big>
| style="width: 50%; text-align: right; color: rgb(255, 255, 255);" | <big><big>79</big></big>
|- style="color: rgb(255, 255, 255);" align="right"
| colspan="2" | '''196,96654'''
|- style="color: rgb(255, 255, 255);"
| colspan="2" | '''[Xe]4f<sup>14</sup>5d<sup>10</sup>6s<sup>1</sup>'''
|- style="color: rgb(255, 255, 255);" align="center"
| colspan="2" | <big>'''Алтан'''</big>
|}

{{Хадамал
|монгол_бэшэг =[[Файл:Алтан.png|30px]]
|кирилл_буряад = Алтан
|кирилл_монгол = Алт
|кирилл_хальмаг = Алтн
}}

'''Алтан''' ([[латин хэлэн|лат.]] ''Аurum'' үгэһээ '''''Au''''' гэжэ тэмдэглэгдэдэг), 79 [[атомай дугаар]]тай, нэгэн түрэлэй [[химиин элемент]] юм. Шара үнгэтэй, хүндэ шанартай эрдэниин түмэрлиг зүйл. Алтаар ехэнхидээ бэһэлиг хэдэг байһан юм. Буряадуудай тон үгытэй зонһоо бэшэниинь басагаяа заһахадаа, алта зүүлдэг байһан гээшэ.

''Аurum'' гү, али ''[[Үүрэй туяа]]'' гэһэн удхатай [[лата хэлэн|лата]] үгэһөө гаралтай. Алтаниинь байгаали дээрэ сэбэрээр (дангаараа) оршохо ба хубиин шэгнүүр ехэтэй (хүндэ), зөөлэн, гилалзаһан шара үнгэтэй [[металл]] юм.

== Бодос зүйн шанар ==
[[Файл:Or Venezuela.jpg|слева|мини|Байгаалиин алтан]]
Байгаалида маша хобор тохёолдолдо 6; 8;12; ханатай кристалл хэлбэреэр оршодог. Ехэнхидээ байгаалида нунтаг тооһон, үйрмэг, нимгэн хуудаһан, нарин үзэлгэ түрэхэтэйгээр газарай дабхаргада һудал, бусад металл болон шулуулигтай холимог хадан тогтосын хэлбэритэйгээр 1,1•10³ ppm нягтаралтайгаар оршодог. Сула хадан болон хабтан хэлбэреэр хэзээшье оршодоггүй гэжэ үзэдэг. Алтаниинь уян хатан, дабтагдаха, сунгагдаха, сутагагдаха үбэрмэсэ шанартай болоод дулаан сахилгаанай маша һайн дамжуулдаг. Атмосферын нүлөөндэ тэсбэртэй, бараг бүхы түрэлэй хүсэлэй үйлэслэлдэ тэсбэритэй онсогой шэнжэ шанартай металл юм. Алтан озонтой дабаһанай хүсэлдэ урбалда орон Au<sub>2</sub> нэгэдэлые үүдгэхэ ба цианай уусмалда задарша Au<sub>4</sub> нэгэдэлые үүдгэдэг ушар алтые илган абахад цианай хүсэлые хэрэглэхэ тохёолдол байдаг. Алтанай хамагай онсогой шанар — уһан болоод агаарай нүлөөндэ абтаггүй ябадал юм.

2009 он хүрэтэр хүн түрэлхитэниинь алтанай үндэһэн ба шороон ордоһоо 161,000 тонно алтан олборлоод байна. Голдуу үрэл, ялтас, утаһан, мүн талст хэлбэритэй олдодог.

Алтан голдуу үрэл, ялтас, утаһан, хааяа кристалл хэлбэритэй, шара үнгэтэй байдаг болоод мүнгэтэй алтан үлүү тунгалаг үнгэтэй байна. Харин зэдтэй алтан улаабтар туяатай байдаг. Тэрээр химиин хубида тэсбэртэй, хаанай дарсаһаа бусад хүсэлдэ уудахагүй. Алтан металл ялгатай, хатуулаг 2 −3 , нягтарал холисоосоо хамаарха ба сэбэр алтаных нь 19,3 байна. Мүнгэнэй 20-иос дээшэ хубиин агуулгатай алтаниие электрум гэнэ. Сэбэр алтанай агуулгые хорисо гэнэ. Жэшээнь 900 гэжэ байбал тэрэнь тэрэнэй найрлаганда сэбэр алтан 90%-ые эзлэнэ гэһэн үгэ юм. Харин шороон ордон алтандахи хорисонь үндэһэн ордоһоо холдохо тусам сэбэршэжэ нэмэгдэнэ. Алтан зөөлэн, түргэн элэгдэдэг ушар тэрэндэ [[зэд]], [[мүнгэн]] болон бусад металл холидог . Алтанай үндэһэн ордын 1 тонно хүдэртэ 3 грамм, 1 шоо метр шороондо 0.1 грамм алтан байбал тэрэниие механизм хэрэглэжэ олборилхонь ашагтай гэжэ үзэдэг.

== Хэрэглэлгэ ==
[[Файл:Tajikistan gold teeth.jpg|150px|слева|мини|Алтан шүдэтэй [[Тажик]] эхэнэр]]

Алтан хүн түрэлхитэнэй [[түүхэ|түүхын]] туршад, [[үнэтэ металл]] гэжэ тоосогдон арилшаанай хэрэгсэл, хадгаламжа, гоёл шэмэглэлдэ үргэн хэрэглэгдэсээр ерэһэн ба оршон үедэ [[шүдэн]]эй [[эмнэлгэ]], [[электроник]]ын салбарида ехэ хэмжээгээр ашаглагдажа байна. [[Нян]]гай эсэрэг үйлшылгээ үзүүлдэг ушар эмнэлгэдэ үргэн хэрэглэһээр ерэһэн. Алтаниинь янза бүриин металлтай холилдохо шадбаха маша үндэр болоод энэ шанарыень ашаглан түрэл бүриин үнэтэ хайлшын үндэһэн эд болгон хэрэглэдэг юм.

== Малтан абалга ==
[[Файл:Bernhard Otto Holtermann with 630lb gold from Hill End.jpg|мини|Холтерман ба тэрэнэй олдобор (илгажа абаһан алтан 57 кг).]]

2007 ондо дэлхэйдэ алтан 2.38 тонно малтан абаһан болоод 2008 ондо 2.33 тонно малтан абаһан байна. Алтан малтан абалгын ударидагшад боложо байна:<ref>[http://minerals.usgs.gov/minerals/pubs/mcs/2009/mcs2009.pdf Mineral commodity summaries 2009]</ref>:
* {{Flagicon|PRC}} [[Хитад Улас|БНХАУ]] (добыл в 2007 году 275 т, а в 2008 г. — 295 т).
* {{Flagicon|South Africa}} [[Урда Африкын Улас|УАБНУ]] (252/250).
* {{Flagicon|United States}} [[АНУ]] (238/230).
* {{Flagicon|Australia}} [[Австрали]] (246/225).
* {{Flagicon|Peru}} [[Перу]] (170/175).
* {{Flagicon|Ород}} [[ОХУ]] (157/165).
* {{Flagicon|Canada}} [[Канада]] (101/100).
* {{Flagicon|Indonesia}} [[Индонези]] (118/90).
* {{Flagicon|Uzbekistan}} [[Узбекистан]] (85/85).
* {{Flagicon|Ghana}} [[Гана]] (84/84).
* {{Flagicon|Papua New Guinea}} [[Папуа Шэнэ Гвиней]] (65/65).
* {{Flagicon|Chile}} [[Чили]] (42/42).
* {{Flagicon|Mexico}} [[Мексика]] (39/41).
* {{Flagicon|Brazil}} [[Бразил]]и (40/40).

Одоо үедэ алтанай 2 түрэлэй ордониие түшэглэн олборлолто хэдэг:
# Үндэһэн ордо
# Шороон ордо

Алтанай ордо газарнууд түби бүрт харилсан адлигүй тархаа. Алтан ехэтэй уласта [[Урда Африкын Бүгэдэ Найрамдаха Улас|Урда Африка]], [[Австрали]], [[Ород]], [[АНУ]], [[Узбекстан]], [[Канада]], [[Перу]], [[Индонези]], [[Хитад Улас|Хитад]] зэргэ ороно.

Алтанай нөөсэ ехэтэй, дэлхэйн томохон ордо газарууд, тэрэдэ түшэглэһэн уурхайнууд:
# Йоханнесбургай уурхай (УАБНУ)
# Алган, Уралын ордо, уурхай (ОХУ)
# Калигоорлын ордо, уурхай (Австрали)
# Гуажу (Хитад)
# Грасбергын, Эрцбергын ордо уурхай (Индонези)

Байгаали дээрэ тохёолдохо сул алтанай жэн хэдэн милиграммһаа хэдэн арбан килограмм хүрэтэр байха ажа. Одоогоор мэдэгдэжэ байгаа хамагай томо сула алтаниинь 1872 ондо [[Австрали]]һаа олдоһон ''Холтерманай хабтан'' гэгдэхэ олдобор болоод барисалдаһан шулууныхаа хамта 1.5 м урта, 286 кг оршом юм.

Мүн ''Хүсэлые үл мэдэгшэ'' нэрэтэй 66.6 кг, ''Хүсэлэй сула'' нэрэтэй 68.2 кг, ''Гайхамшагта Барклей'' гэхэ 52.2 кг, ''Канадын тала'' нэрэтэй 41 кг алтан олдоо.

1842 ондо Уралһаа олдоһон ''Томо гурбалжан'' нэрэтэй 36.22 кг алтанай олдобор [[Ород]]ой алмазай фондто хадгалагдадаг байна. Монголой хамагай томо алтанда 1995 ондо Заамарын Хайлаастын ордоһоо олдоһон 808 гр, мүн Шарын голын шороон ордоһоо олдоһон 351.3 гр жэнтэй алтан тус тус ородог.

== Олон улсын зах зээл ==
2017 оны байдлаар алт нь олон улсын хамгийн их арилжаалагддаг 8 дахь бараа байсан бөгөөд нийт худалдааны хэмжээ 331 тэрбум ам.доллараар хэмжигдэж байна<ref>{{Cite web |title=Алтны зах зээлийн шинжилгээ, үнийн урьдчилсан мэдээ |url=https://forexsite.info/analiz-rynka-zolota-i-prognozy-po-czenam/ |accessdate=2021-06-10 |archivedate=2021-06-10 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20210610121714/https://forexsite.info/analiz-rynka-zolota-i-prognozy-po-czenam/ }}</ref>.

Хамгийн том алт экспортлогчид байсан (дэлхийн бараа эргэлтийн 50 % )

* Швейцарь 21 % (70,3 тэрбум. АНУ.) 
* Австрали 8.8% (29.1 тэрбум доллар. АНУ.) 
* Хонг Конг 7,7% (25.6 тэрбум хүртэл. АНУ.) 
* АНУ-ай 6.7% (22 тэрбум. АНУ.) 
* Арабын Нэгдсэн Эмират улс 6.1 хувь (20.2 тэрбум ам.доллар. АНУ.). 

Алтны хамгийн том импортлогчид байсан (дэлхийн бараа эргэлтийн тодорхой % )

* Швейцарь 21% (70.9 тэрбум ам. доллар)
* Хятад 12% (40.3 тэрбум ам. доллар))
* Энэтхэг 12% ($39 тэрбум. АНУ.) 
* Хонг Конг 11% ($35 тэрбум. АНУ.) 
* Их Британи 10 % ($34.3 тэрбум доллар. АНУ.) 

Дэлхийн экспортод ОХУ-ын эзлэх хувь 1% (ойролцоогоор $ 3.3 тэрбум. АНУ), мөн импортод 0.01% - иас бага (ойролцоогоор.  4.3 сая ам.доллар. АНУ).

== Түүхэ ==

== Мүн үзэхэ ==
* [[Платина]]
* [[Мүнгэн (металл)|Мүнгэн]]
* [[Үнэтэ металл]]
* [[Сагаан туулган]]

== Зүүлтэ ==
{{зүүлтэ}}

== Холбооһон ==
{{Commonscat|Gold}}
* [http://n-t.ru/ri/ps/pb079.htm Золото в Популярной библиотеке химических элементов] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070512104833/http://n-t.ru/ri/ps/pb079.htm |date=2007-05-12 }}
* [http://www.mining-enc.ru/z/zoloto/ Золото] на сайте «[[Горная энциклопедия|Горной энциклопедии]]»
* [http://samlib.ru/t/tonina_o_i/fe_zoloto.shtml Статья «Золото» из Финансовой энциклопедии 1927 г.]
* [http://vojnik.org/ussr/docs/2 Из доклада невозвращенца П. Янишевского об операциях Госбанка СССР с золотом (Газета «Возрождение» от 9.01.1933 г.)]
* [http://www.hist.msu.ru/Labs/Ecohist/OB12/sapagovskaya.pdf Экономика золота и золотодобывающая промышленность СССР в материалах аналитики ЦРУ США]
* [http://www.citizensbankdelphos.com/courses/graph.php?metall=1 Динамика цена на золото в рублях за грамм]

{{Үелхэ системэ}}
{{1000 үгүүлэл}}

[[Категори:Химиин элемент]]
[[Категори:Металл]]