Амидарал хуудаһанай эхэ кодые хаража байна

[[Файл:Plagiomnium affine laminazellen.jpeg|thumb|right|250px|Ургамалай набшаһанда '''[[хлоропласт]]''' — [[фотосинтез]]гүйгээр амидарал үгы боломжотой]]
[[Файл:HumanNewborn.JPG|thumb|right|250px|Амидаралай нэгэн жэшээ болоһон [[нарай үхибүүн]]]]
'''Амидарал''' бол амидарал хэмээн танихань орёогүй болобошье тухайлан тодорхойлход бэрхэ.<ref name=Koshland>{{Cite journal |title=The Seven Pillars of Life |journal=Science |date=March 22, 2002 |first=Daniel E. |last=Koshland Jr |volume=295 |issue=5563 |pages=2215–2216 |doi= 10.1126/science.1068489 |url=http://www.sciencemag.org/cgi/content/full/295/5563/2215 |accessdate=2009-05-25 |pmid=11910092}}</ref> Амидаралай тухай шудалдаг ухааные [[биологи]] гэжэ нэрлэнэ. Зүйл бүриин [[амитан]]да амидарха дундажа хугасаа бии. Бүхы амидарал наранһаа шууд болон шууд буһаар эршэм хүсээ абана. [[Наран|Нарагүйгээр]] амидарал үргэлжэлхэгүй.

Дэлхэй дээрэхи бүхы мэдэгдэжэ амидарал [[нүүрһэнтүрэгшэ|нүүрһэнтүрэгшын]] нэгэдэлнүүдэй [[хими]]ин шэнжэ шанартай һуурилдаг. Тухайлбал бүхы амиды бэе [[уураг]], [[Дезоксирибонуклеинай хүшэл|нуклеинай хүшэл]] гэхэ мэтэ ута гэнжэ молекулнуудые агуулдаг. Эсые хэлбэрижүүлэн бүридүүлэгшэ эсэй мембранын шэнжэ шанар бүридэхэд [[уһан]], уһан оршон онсогой шухала үүргэтэй. Эдэгээр амидаралай тодорхойлолтонууд бүхы [[юртэмсэ]] дээрэ байжа болохо амидаралай хубида ниитэлгын үнэн байха боломжотой болоод манай дэлхэй дээрэхи амидаралай хубида эдэгээр тодорхой шэнжэнүүд ниитэлиг байдаг.

Амиды [[махабад]] нээлтэтэй тогтолсоо юм. Нээлтэтэй тогтолсоо гэгдэхын ушарынь амиды [[махабад]] оршонтойгоо мэдээсэл, хоол тэжээлэй зүйлые солилсон, үргэлжэ өөршэлэгдэжэ байдаг. Амиды эс бодосой солилсоо ябуулжа, бэеын дотоодо оршоноо тодорхой удхада хадгалжа, үдэжэ үржэхэ, һэрэлдэ харюу урбал үзүүлхэ шадабаритай байдаг.

[[Байгаали]]ин шалгарлын дагуу, ута хугасаанда амидаран оршондоо дараашын үе удамаа амжалтатай даһан зохисуулжа байдаг. Нарин ниилмэл бүтэсэтэй амиды бэе олон янзын хэлбэреэр холбоо тогтоожо шададаг.<ref name=Koshland/><ref name=Chambers>{{cite encyclopedia |encyclopedia=Chambers 21st Century Dictionary |edition=online |year=1999 |title=organism}}</ref> Амидаралай олон хэлбэри дэлхэй дээрэ байха ба тэдэгээр амиды бэетэй байха ниитэлиг шэнжэ шанар дээрэнь үндэһэлэн [[ургамал]], [[амитан]], [[мөөгэ]], [[эгэл бэетэн]], [[архей]], [[нян]] гэжэ хубаажа үзэхэ ба эдэгээрынь бүгэдэ удамшалай мэдээсэл, нарин зохёон байгуулалта бүхы уһанда һуурилһан эстэй бүридэлтэй.

Одоогоор зүбхэн эхэ дэлхэй дээрэ амидаралай талаар тодорхой мэдээсэл байгаа бэлэй. Юртэмсын хаа нэгтээ байжа болохо амидаралай талаарха асуулта харюултагүй хэбээр байна. Юртэмсын өөр хэһэгтэ байха амидаралай талаар олон таамаг, түһөөлэл байха абажа баталагдаһаниинь нэгээхэншье үгы. Байжа болохо хамагай боломжотой баталгаа бол [[Мягмар (гараг)|Мягмар]] дээрэ амида нян байжа болохые харуулһан хурдаһанай баталгаа юм.

== Амидаралай тодорхойлолто ==
Шухала тайлбари тодорхойлолтын нэгэниинь эсэй онол юм. Эсэй онолынь гурбан тулгууритай. Эхинхинь бүхы амида бэе эсһээ бүтэнэ. Эс бол амидарахад шаардалгатай байгаа бүхы зүйлые хэжэ шадаха хамагай жэжэ амида нэгэжэ мүн. Һүүлшынхинь бүхы эс үмэнэ байһан эхэ эсһээ үүдэнэ. Өөрөөр хэлбэл шэнээр үүдхэгүй харин үмэнхи эсэй үргэлжэлэл юм.

Амиды гэдэгэй баталгаа болоһон зарим шэнжэ шанар:
* Үдэхэ;
* Хоол хүнэһэн, хоол хүнэһэные эршэм хүсэн бии болгохоор хэрэглэхэ, хаягдал бүтээгдэхүүные гадагшалуулха;
* Хүдэлөөн, үүндэ өөрыгөө хүдэлгэхэ хүдэлөөн болохо өөрын бэеын дотор талын хүдэлөөншье мүн хамаарна;
* Бэлгын болон бэлгын буһа замаар үржэхэ гү, али өөрын хуулбариие бии болгохо;
* Гадаада оршонтой харилсан үйлэшэлхэ;

Гэбэш эдэгээр шэнжэнүүд тодорхой шалтагаанай уламһаа бүхы амиды бэедэ тохирхогүй.
* Ажалшан шоргоолжо болон лууһан үржэхэ шадабаригүй;
* Вирус болон споро (үрэнсэр) үнэн хэрэгтээ амиды бэшэ, тэдэ тохиромжотой нүхэсэлые хүрэтэр үхэмэл байдалтай байдаг;

Гэбэш эдэгээр амиды бэетэ биохимиин тодорхойлолтонуудта ниисэдэг: эдэгээрынь бусад амиды бэетэтэй эжэл химиин бүтэсэтэй.
 
Амидарлай тухай термодинамика тодорхойлто бол амиды бэе өөрын энтропиие бага түбшэндэ барижа байдаг. Амигүй бэеын энтропиин хэмжээ хугасаа үнгэрхэ тутам ехэдхэ хандалгатай байдаг.

== Амидаралай гаралга ==
[[Дэлхэй]] дээрэ амидарал хэрхэн бүрилдэбэ? Магадгүй, энэ асуултанда хэзээшье үнэн бататай харюу үгэжэ байгаагүй. Олон тооной шажанай тайлбаринууд болон [[шэнжэлхэ ухаан]]ай онолнууд энэ агуу ехэ нюусые тайлбарилхые оролдоһоор ерэбэ. Хамагай үнэндэ ойролсоонь нэгэн саг үедэ эс түһэтэй организмнуудай эхилэлые үгэһэн энгиин органик молекулнууд үүдэжэ, харин тэдэгээрһээ нэгэ эстэй (прокариот), хожомынь олон эстэй (эукариот) эсүүд болоо гэһэн хубилбари юм. Эдэгээр эсүүдынь оршон үеын [[ургамал]], [[амитан]] болон [[ухаанта хүн]] зэргэ олон эстэй организмнуудай хубисалай эхилэлые табяа.

Анханай нэгэ эстэй организмнууд 3,5-4 [[тэрбүм]] жэлэй тэртээ үүдэжэ болоо.

=== Дэлхэй дээрэхи амидарал бии болоһониинь ===
[[Файл:Eukaryote tree.svg|мини|Эукариотууд]]
[[Молекула]]нуудһаа зохёон байгуулалтатай амиды амитан хүрэтэрхи туулаһан замые зүбхэн онолой хубида тодорхойлон бэшэжэ болохо абажа одоое хүрэтэр тодорхой баримтанууд үгылэгдэһээр байна. Тэдэгээр онолнуудай нэгэниинь «Оршон» онол юм.

[[Шэнжэлхэ ухаан]]ай янза бүриин һалбарида ажалладаг эрдэмтэд Дэлхэй дээрэхи амидаралай нюусые тайлхые оролдоһоор ерэбэ. Тэдэ олон тооной онолые дэбшүүлбэ. «Амидарал зүбхэн уридань байһан амидаралһаа үүдэлтэй» гэһэн заршамые анха Рудольф Вирхов 1858 ондо дэбшүүлбэ. Түүнэй «эсынь зүбхэн эсһээ үүдэжэ бүрилдэдэг» гэһэн нотолгоо үл шаардагдаха үнэниинь эсэй онолой үндэһэлэлэй нэгэн боложо түүнэй бүрилдэхүүндэ оробо. XIX зуунай II хахадта [[Луи Пастер]] нэрэдэ гараһан шубарал туршилтуудынхаа үрэ дүндэ оршон үеын нүхэсэл дахи амидарал өөрөө үүдэжэ бүрилдэхэ боломжын тухай һанаае бүримүһэн нисааба. Анханай органик молекулнууд 3,4-4 [[тэрбүм]] шахам жэлэй үмэнэ амигүй материалда эршэм хүсэнэй үйлэшэлэлэй үрэ дүндэ үүдэжэ амидарал үүдэжэ бүрилдэхэд хүргэһэниинь элэрхы юм. Оршон онолынь лабораториин нүхэсэлдэ туршилтаар баталагдаба (1953 он).

==== «Оршон» онол ====
[[Файл:Lightning3.jpg|мини|Аянга [[сахилгаан]]иинь органик буса молекулнуудһаа амидарал үүдэжэ бүрилдэхэд шаардалгатай эршэм хүсэнэй эхэ булаг боложо шадаха юм]]
Энэ онолой дагуу энгиин органик молекулнууд органик буса молекулнуудай хоорондохо химиин урбалай үрэ дүндэ анханай далайда бүрилэджээ. Оршон гэдэгынь тухайн үедээ [[Дэлхэй]] дээрэ оршожо байһан, олон тооной уудамал бодосые агуулһан дэлхэйн далай юм. Молекулнуудынь [[хэтэ ягаан туяа]]най сасарагжалтын (тэрэ үедэ хамгаалалтын озоной дабхарга байһангүй) болон аянга сахилгаанай сэнэгэй эршэм хүсэнэй үндэр түбшэнэй үйлэшэлэлдэ үртэжэ байгаа. Энэ эршэм хүсэнэй нүлөөлэл доро тэдэгээрынь нэгэдэжэ, уламаар сахар, өөхэнэй хүсэл, тэршэлэн уургые бүрилдүүлдэг [[аминхүшэл]]нүүд зэргые багтааһан органик барилгын материалнуудые бүрилдүүлбэ. Иимэ хэлбэреэр одоогой эсүүдэй үмэнэхи үе — анханай протобионтууд (хубисалай ябасад тодорхой оршондо амидархад зохисоһон организмууд — орожо) үүдэхэ һуури табигдаба. Тэдэгээрынь бодосой солилсоо ябагдажа болохысэ битүү, сэбэрүү хэлбэриие олобо.

Тэршэлэн амидаралынь далайн гүндэ эрдэһээр баян, уһан оргилуулжа байдаг галта уулын халуун булаг бүхы тогоонуудые тойрон үүдэһэн зэргэ өөр бусад олон онолнууд байдаг. Анханай эс түһэтэй бүтэсүүд, протобионтуудай хүгжэлэй дараа анханай жэнхэни эсүүд — прокариотуудай хубисалай зам сэбэрлэгдэбэ.

=== Анханай амиды амитад ===
Сагай урасхалые дагажа амиды амитадынь энгын бүтэсэһээ олон эстэй болон дээдэ организмууд хүрэтэрээ согсолбори хэлбэриие олобо.

==== Прокариот — анханай эсүүд ====
[[Файл:Average prokaryote cell- ru.svg|мини|Прокариотой эс]]
Анханай прокариотуудынь оршон үеын бактеринууд, цианай бактеринууд гү, али хүхэ ногоон замагтай маша түһэтэй байба. Тэдэгээрынь сүм байхагүйшье гэһэн тэдэные гадаада оршонһоо туһагаарлаһан дотоодо орон зайтай, тэндэнь бодосой солилсооной үйлэ ябасууд ябагдаха боломжотой байба.
 
Зарим эртэнэй прокариотууд наранай эршэм хүсые өөрһэдын эршэм хүсэнэй хэрэгсээгээ хангахад ашаглажа эхилбэ. Тэдэгээрынь фотосинтезэй [[хүшэлтүрэгшэ]]гүй (аноксиген) хэлбэриие хэрэгжүүлжэ хүхэртэ [[уһантүрэгшэ|уһантүрэгшые]] эһэлдүүлэн хүхэрые амидарал үйлэ ажаллагаанай бүтээгдэхүүн болгон илгаруулдаг байба. Эршэм хүсые ашаглаха тиимэ хэлбэриие мүнөөдэр шад улаан бактеринуудшье ашаглажа байна.
[[Хүшэлтүрэгшэ]] илгаруулдаг [[фотосинтез]]эй хүгжэлынь урагшалха замда гол сүмрэлтэ болобо (х.100). Цианай бактеринуудынь хүрээлэн [[Наран]]ай эршэм хүсэн, [[нүүрһэнхүшэлэй хии]] болон уһые ашаглажа өөрһэдөө тэжээллэг бодосые үйлэдбэрилхэ болоо.

Тухайн үедээ бүхыл амиды бүхэндэ хортой гэгдэжэ байһан [[хүшэлтүрэгшэ]] энэ үйлэ ябасын дайбар бүтээгдэхүүн болон илгардаг байба. Зүбхэн хүшэлтүрэгшэгүй оршондо (жэшээнь халуун хүхэрэй булгуудта) нуугдаһан гү, али эсэй [[амисхал]]тай организмнууд хүшэлтүрэгшые хоол тэжээлэй бүтээгдэхүүные эһэлдүүлхэ замаар эршэм хүсэн гаргахад ашаглажа шадахаар байба. Хамагай эртэнэй тодорхой болоһон малтамал прокариот организмнуудынь 3,4 [[тэрбүм]] тухай наһатай строматолитууд юм. Строматолитууд гэдэгынь цианай бактериин колониһоо үүдэжэ бүрилдэһэн кальци-карбонатай хурдаһан юм.

==== Анханай эукариотууд ====
[[Файл:Live Ammonia tepida.jpg|мини|Фораминифера]]
Фораминиферанууд — [[Кембри|Кембриин галабһаа]] эхилэн амидаржа байһан нэгэ эстэй хуягта организмнууд.

Нэгэ эстэй [[Прокариот]]нуудай эсүүдэй хоорондохо имбиоз харилсан хамаарлын үрэ дүндэ 2 [[тэрбүм]] тухай жэлэй тэрэтээ анханай эукариотууд үүдэһэн гэжэ үзэхэнь нэлээд магадлалтай. Хэлбэрижэһэн эсэй сүмтэй болоһоноор тэдэгээрынь [[ургамал]], амитан болон хүмүүн зэргэ дээдэ организмуудай хүгжэлэй үндэһые бүридүүлбэ.

==== Олон эстэй организмнууд ====
Олон эстэй амидаралай охин эсүүдынь эсэй хубаагдалай дараа буһадааһаа тусгаарлагдадаггүй тиимэ нэгэ эстэй организмнуудай колониһоо (бэе бэетэйгээ нэгэдэлэй байдалаар оршодог бодгалиудай согсоһон — орожо) үүдэһэн байжа болоно. Олон эстэй амидаралынь хэд хэдэн сүмтэй нэгэ эстэй организмнуудһаа үүдэжэшье болоно. Анханай нэгэ эстэй организмнуудынь кембриин үмэнхи галабта 700 [[сая]] оршом жэлэй тэртээ бии болоо. Гэхэдээ тэдэгээрэй амидаржа байһан талаар гэршэлхэ маша бага хэмжээнэй органик үлдэгдэлнүүд олдоһониинь дун мэтын хатуу бүрхүүлгүй байһантай холбоотой. Гэлээшье гэһэн [[Австрали]]ин Эдиакарын [[амитанай аймаг]]та хамаарагдадаг араг яһагүй организмуудай ул мүрые оложо болоно. Кембриин эртэнэй үедэ гү, али 50 [[сая]] жэлэй тэртээ олон тооной шэнэ зүйлнүүд хүгжэбэ. 400 тухай [[сая]] жэлэй үмэнэ уһанһаа анханай ургамал эрэг дээрэ гараһанаар хуурай газарай бусад организмнуудтай нэгэдэн амидарха зам табигдаба.

== Амидаралай хэлбэринүүд ==
<center>
<gallery>
Файл:Linde von linn.jpg| [[Модон]] бол [[ургамал]]ай нэгэн хэлбэри
Файл:Port Ghalib march 2006-0108.jpg|[[Загаһан]] бол [[далайн]] амидаралай нэгэн хэлбэри 
Файл:Adult citrus root weevil, Diaprepes abbreviatus.jpg| Сохо бол [[хорхой шумуул]]ай нэгэ хэлбэри 
Файл:Salmonella typhimurium.png|''[[Salmonella]] typhimurium'' бол [[нян]]гай нэгэн түлөөл
Файл:Chromista collage 2.jpg|[[Chromalveolate]] бол [[эгэл бэетэн]]эй бүлэгтэ хамаардаг 
Файл:Amanita muscaria tyndrum.jpg|''[[Amanita muscaria]]'' (Fly agaric) бол [[мөөгэ|мөөгын]] нэгэн хэлбэри
Файл:Fungoid Frog.JPG|The Fungold [[мэлхэй]] бол [[хоёр нютагтан]] амитанай түлөөлэл
Файл:Cyanocitta-cristata-004.jpg|[[Хүхэ жай]] бол нэгэн зүйлэй [[шубуун]]
</gallery>
</center>

== Зүүлтэ ==
{{зүүлтэ}}

== Хамааралтай хуудаһанууд ==
* [[Үхэл]]
* [[Махабад]]
* [[Түрэлгэ]]
* [[Биологи]]
* [[Эволюци]]

== Ном зохёол ==
* Kauffman, Stuart. [http://www.edge.org/3rd_culture/kauffman03/kauffman_index.html The Adjacent Possible: A Talk with Stuart Kauffman]
* ''[http://www.astro-ecology.com/PDFSeedingtheUniverse2005Book.pdf Seeding the Universe With Life]'' Legacy Books, Washington D. C., 2000, ISBN 0-476-00330-X
* Walker, Martin G. [http://rationalphilosophy.net/index.php/the-book ''LIFE! Why We Exist…And What We Must Do to Survive''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110724030023/http://rationalphilosophy.net/index.php/the-book |date=2011-07-24 }} Dog Ear Publishing, 2006, ISBN 1-59858-243-7
* Adrian Bejan, Sylvie Lorente, The constructal law and the evolution of design in nature, Physics of Life Reviews, Volume 8, Issue 3, October 2011, Pages 209—240, ISSN 1571-0645, [http://dx.doi.org/10.1016/j.plrev.2011.05.010]

== Холбооһон ==
{{Commonscat|life}}
* [http://species.wikimedia.org/wiki/Main_Page Wikispecies] — a free directory of life
* [http://astro-ecology.com Resources for life in the Solar System and in galaxy, and the potential scope of life in the cosmological future]
* [http://www.edge.org/3rd_culture/kauffman03/kauffman_index.html «The Adjacent Possible: A Talk with Stuart Kauffman»]
* [http://plato.stanford.edu/entries/life/ Stanford Encyclopedia of Philosophy entry]
* [http://logic-law.com/index.php?title=The_Kingdoms_of_Life The Kingdoms of Life]
* {{Из БСЭ|http://slovari.yandex.ru/Жизнь/БСЭ/Жизнь/}}
* [http://rc.nsu.ru/distance/Biology/Archives/037.html Что такое жизнь с точки зрения физики?] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150216192852/http://rc.nsu.ru/distance/Biology/Archives/037.html |date=2015-02-16 }}
* [http://rc.nsu.ru//distance/Biology/Archives/contents.html Биология в вопросах и ответах] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150216195133/http://rc.nsu.ru//distance/Biology/Archives/contents.html |date=2015-02-16 }}
* [http://evolbiol.ru/ Проблемы эволюции] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120508174033/http://evolbiol.ru/ |date=2012-05-08 }}.

{{1000 үгүүлэл}}

[[Категори:Биологи]]