Израиль хуудаһанай эхэ кодые хаража байна

{{Инфобокс улас
| conventional_long_name = Израиль улас
| native_name            = {{nobold|{{Script/Hebrew|מְדִינַת יִשְׂרָאֵל}} ([[Мүнөөнэй Иврит|Иврит]])}}</br>{{nobold|{{Script/Arabic|دَوْلَة إِسْرَائِيل}} ([[Араб хэлэн|Араб]])}}
| common_name            = Израиль
| image_flag             = Flag of Israel.svg
| flag_type              = [[Израиль уласай туг|Түрын туг]]
| image_coat             = Emblem of Israel.svg
| symbol_type            = [[Израиль уласай һүлдэ|Һүлдэ]]
| national_anthem        = ''[[Һатиква]]''<br>(<small>[[Буряад хэлэн|бур.]]</small> "Найдабари; Этигэл") [[File:Hatikvah instrumental.ogg|center]]
| image_map              = ISR orthographic.svg
| alt_map                = Location of Israel (in green) on the globe.
| image_map2             = Israel - Location Map (2012) - ISR - UNOCHA.svg
| map_caption2           = 1949 оной хилэ ([[Ногоон шугам (Израиль)|Ногоон шугам]])
| capital                = [[Иерусалим]] <br />([[Иерусалимай Статус|хизаарлагданги </br>тоолго]])<!-- DO NOT put this into a note, "(limited recognition)" is the parenthetical comment used per last RfC (see RfC link in the talk page's FAQ) -->{{refn|group=fn|Recognition by other UN member states: [[Australia]] ([[West Jerusalem]]),<ref name="ausj">{{Cite news |url=https://www.bbc.co.uk/news/world-australia-46576716 |title=Australia recognises West Jerusalem as Israeli capital |work=[[BBC News]]|date=15 December 2018 |access-date= 14 August 2020}}</ref> [[Russia]] ([[West Jerusalem]]),<ref>{{cite web |title=Foreign Ministry statement regarding Palestinian-Israeli settlement |url=http://www.mid.ru/en/foreign_policy/news/-/asset_publisher/cKNonkJE02Bw/content/id/2717182 |website=www.mid.ru |date=6 April 2017}}</ref> the [[Czech Republic]] ([[West Jerusalem]]),<ref>{{cite web|url=http://www.jpost.com/Breaking-News/Czech-Republic-announces-it-recognizes-West-Jerusalem-as-Israels-capital-517241|title=Czech Republic announces it recognizes West Jerusalem as Israel's capital|newspaper=Jerusalem Post|date=6 December 2017|access-date=6 December 2017|quote="The Czech Republic currently, before the peace between Israel and Palestine is signed, recognizes Jerusalem to be in fact the capital of Israel in the borders of the demarcation line from 1967." The Ministry also said that it would only consider relocating its embassy based on "results of negotiations."}}</ref> [[Honduras]],<ref>{{cite news |title=Honduras recognizes Jerusalem as Israel's capital |url=https://www.timesofisrael.com/honduras-recognizes-jerusalem-as-israels-capital/ |work=The Times of Israel |date=29 August 2019}}</ref> [[Guatemala]],<ref>{{cite web|url=https://www.infobae.com/america/mundo/2017/12/24/guatemala-se-suma-a-eeuu-y-tambien-trasladara-su-embajada-en-israel-a-jerusalen/|title=Guatemala se suma a EEUU y también trasladará su embajada en Israel a Jerusalén|trans-title=Guatemala joins US, will also move embassy to Jerusalem|website=Infobae|date=24 December 2017|language=es}} Guatemala's embassy was located in Jerusalem until the 1980s, when it was moved to Tel Aviv.</ref> [[Nauru]],<ref>{{cite news |title=Nauru recognizes J'lem as capital of Israel |url=http://www.israelnationalnews.com/News/News.aspx/268084 |work=Israel National News |date=29 August 2019 |language=en}}</ref> and the [[United States]].<ref>{{cite news|url=https://www.nytimes.com/2017/12/06/world/middleeast/trump-jerusalem-israel-capital.html|title=Trump Recognizes Jerusalem as Israel's Capital and Orders U.S. Embassy to Move|work=[[The New York Times]]|date=6 December 2017|access-date=6 December 2017}}</ref> In September 2020 it was reported that Serbia would be moving its embassy from Tel Aviv to Jerusalem.<ref name="Frot Sep 2020">{{Cite news |last=Frot |first=Mathilde |date=4 September 2020 |title=Kosovo to normalise relations with Israel |work=[[The Jewish Chronicle]] |url=https://www.thejc.com/news/israel/kosovo-to-normalise-relations-with-israel-1.506254 |access-date=4 September 2020}}</ref><ref>{{Cite news |date=4 September 2020 |title=Kosovo and Serbia hand Israel diplomatic boon after US-brokered deal |work=[[The Guardian]] |url=https://www.theguardian.com/world/2020/sep/04/kosovo-and-serbia-hand-israel-diplomatic-boon-after-us-brokered-deal |access-date=4 September 2020}}</ref> }}{{refn|group=fn|Jerusalem is Israel's largest city if including [[East Jerusalem]], which is widely recognized as occupied territory.<ref>{{citation|title=The Legal Status of East Jerusalem|publisher=[[Norwegian Refugee Council]]|date=December 2013|url=https://www.nrc.no/globalassets/pdf/reports/the-legal-status-of-east-jerusalem.pdf|pages=8, 29}}</ref>}}
| coordinates            = {{coord|31|47|N|35|13|E|region:IL-JM_type:city(880000)}}
| largest_city           = capital
| official_languages     = [[Мүнөөнэй Иврит|Иврит]]
| languages_type         = Тоогдоһон </br>хэлэнүүд
| languages              = [[Стандарт араб хэл|Араб]]{{refn|group=fn|Arabic previously had been an official language of the State of Israel.<ref name=lang1>{{cite web |title=Arabic in Israel: an official language and a cultural bridge |url=http://mfa.gov.il/MFA/IsraelExperience/Culture/Pages/Arabic-in-Israel--an-official-language-and-a-cultural-bridge-18-December-2016.aspx |website=Israel Ministry of Foreign Affairs |date=18 December 2016|access-date=8 August 2018}}</ref> In 2018 [[Basic Law: Israel as the Nation-State of the Jewish People|its classification]] was changed to a 'special status in the state' with its use by state institutions to be set in law.<ref name=lang2>{{cite news |title=Israel Passes 'National Home' Law, Drawing Ire of Arabs |url=https://www.nytimes.com/2018/07/18/world/middleeast/israel-passes-national-home-law.html |work=The New York Times |date=19 July 2018 |language=en}}</ref><ref name=lang3>{{cite news |last1=Lubell |first1=Maayan |title=Israel adopts divisive Jewish nation-state law |url=https://www.reuters.com/article/us-israel-politics-law/israel-adopts-divisive-jewish-nation-state-law-idUSKBN1K901V |work=Reuters |date=19 July 2018}}</ref><ref name=lang4>{{cite web |title=Press Releases from the Knesset |url=https://knesset.gov.il/spokesman/eng/PR_eng.asp?PRID=13978 |website=Knesset website |date=19 July 2018 |quote=The Arabic language has a special status in the state; Regulating the use of Arabic in state institutions or by them will be set in law.}}</ref>}}
| ethnic_groups          = 74.2% [[Израилиин Еврейшүүд|Еврей]] </br>20.9% [[Израилиин Араб эрхэт|Араб]] </br>4.8% [[Израилиин Хүн Зон|бусад]]<ref name="population_stat2019"/>
| ethnic_groups_year     = 2019
| religion               = 74.2% [[Иудаизм]] </br>17.8% [[Лалын шажан|Ислам]] </br>2.0% [[Христосой шажан|Христ]] </br>1.6% [[Израилиин Друзе|Друзе]] </br>4.4% [[Израиль дахи Шажан|бусад]]<ref name="population_stat2019"/>
| religion_year          = 2019
| demonym                = [[Израилшууд]]
| government_type        = [[Нэгэдэмэл улас|Нэгэдэмэл]] </br>[[Парламентын бүгэдэ найрамдаха улас|парламентын </br>бүгэдэ найрамдаха </br>улас]]
| leader_title1          = [[Израиль Уласай Юрэнхылэгшэ|Юрэнхылэгшэ]]
| leader_name1           = [[Ицхак Һерцог]]
| leader_title2          = [[Израиль Уласай Юрэнхы Сайд|Юрэнхы сайд]]
| leader_name2           = [[Нафтали Бенет]]
| leader_title3          = [[Израиль Уласай Орлогшо Юрэнхы Сайд|Орлогшо </br>Юрэнхы сайд]]
| leader_name3           = [[Яир Лапид]]
| leader_title4          = [[Кнессетэй даргын жагсаалта|Кнессетиин Дарга]]
| leader_name4           = [[Мики Леви]]
| leader_title5          = [[Израиль Уласай Дээдэ Сүүд|Гол судья]]
| leader_name5           = [[Эстер Хают]]
| legislature            = [[Кнессет]]
| sovereignty_type       = [[Израилиин Түүхэ|Түүхэ]]
| established_event1     = [[Израилиин Тусгаар Тогтонолой Тунхаглал|Тунхаглал]] 
| established_date1      = 5 hарын 14, 1948
| established_event2     = [[НҮБ]]-ай </br>[[Израиль ба НҮБ|гэшүүн болоhон]] 
| established_date2      = 5 hарын 11, 1948
| established_event3     = [[Израилиин Үндэhэн Хуулинууд|Үндэhэн </br>Хуулинууд]]
| established_date3      = 1958–2018
| area_km2               = 20,770–</br>22,072
| area_sq_mi             = 8,019–8,522
| area_rank              = 149
| area_footnote          = {{ref label|area|a}}
| percent_water          = 2.71 (2015)<ref>{{cite web|title=Surface water and surface water change|access-date=11 October 2020|publisher=Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD) |url=https://stats.oecd.org/Index.aspx?DataSetCode=SURFACE_WATER#}}</ref>
| population_estimate    = 9,472,220<ref name="cbs_main">{{cite web |url=http://www.cbs.gov.il/reader/cw_usr_view_Folder?ID=141 |title=Home page |publisher=Israel Central Bureau of Statistics |access-date=20 February 2017}}</ref>
| population_estimate_year = {{CURRENTYEAR}}
| population_estimate_rank = 99
| population_census      = 7,412,200<ref>{{cite report |date=2008 |title=Population Census 2008 |url=http://www.cbs.gov.il/www/mifkad/mifkad_2008/profiles/rep_e_000000.pdf |publisher=Israel Central Bureau of Statistics |access-date=27 December 2016}}</ref>
| population_census_year = 2008
| population_density_km2 = 424
| population_density_rank = 35
| GDP_PPP                = {{increase}} $372.314 ехэ наяд</br>{{refn|group=fn|name=oecd|Israeli population and economic data covers the economic territory of Israel, including the Golan Heights, East Jerusalem and Israeli settlements in the West Bank.{{sfn|OECD|2011}}<ref>[http://mas.ps/files/server/20141911093442-1.pdf ''Quarterly Economic and Social Monitor''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20211009161737/http://mas.ps/files/server/20141911093442-1.pdf |date=2021-10-09 }}, Volume 26, October 2011, p. 57: "When Israel bid in March 2010 for membership in the 'Organization for Economic Co-operation and Development'... some members questioned the accuracy of Israeli statistics, as the Israeli figures (relating to gross domestic product, spending and number of the population) cover geographical areas that the Organization does not recognize as part of the Israeli territory. These areas include East Jerusalem, Israeli settlements in the West Bank and the Golan Heights."</ref>}}
| GDP_PPP_rank           = 51
| GDP_PPP_year           = 2020<ref name="IMFWEOIL">{{cite web |url=https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2019/02/weodata/weorept.aspx?sy=2017&ey=2024&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&pr1.x=51&pr1.y=11&c=436&s=NGDPD%2CPPPGDP%2CNGDPDPC%2CPPPPC&grp=0&a= |title=World Economic Outlook Database, October 2019 |website=[[International Monetary Fund]] |access-date=23 March 2020}}</ref>
| GDP_PPP_per_capita = {{increase}} $40,336
| GDP_PPP_per_capita_rank = 34
| GDP_nominal            = {{increase}} $410.501 ехэ наяд</br><ref name=oecd group=fn/>
| GDP_nominal_rank       = 31
| GDP_nominal_year       = 2020<ref name="IMFWEOIL"/>
| GDP_nominal_per_capita = {{increase}} $44,474<ref name=oecd group=fn/>
| GDP_nominal_per_capita_rank = 19
| Gini                   = 34.8
| Gini_ref               = <ref name=oecd group=fn/><ref>{{cite web |url=https://data.oecd.org/chart/60V4 |title=Income inequality |website=data.oecd.org |publisher=OECD|access-date=29 June 2020}}</ref>
| Gini_rank              = 48
| Gini_year              = 2018
| HDI_year               = 2019<!-- Please use the year to which the data refers, not the publication year-->
| HDI                    = 0.919
| HDI_change             = increase<!--increase/decrease/steady-->
| HDI_rank               = 19
| HDI_ref = <ref name="HDI">{{cite book|title=Human Development Report 2020 The Next Frontier: Human Development and the Anthropocene|date=15 December 2020|publisher=United Nations Development Programme|isbn=978-92-1-126442-5|pages=343–346|url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/hdr2020.pdf|access-date=16 December 2020}}</ref>
| currency               = [[Израилиин шэнэ шекель|Шэнэ шекель]] ({{lang|he|₪}})</br>
| currency_code          = ILS
| time_zone              = [[Израилиин Стандарт Саг|IST]]
| utc_offset             = +2
| time_zone_DST          = [[Израилиин Зунай Саг|IDT]]
| utc_offset_DST         = +3
| date_format            = {{lang|he|יי-חח-שששש}} ([[Anno Mundi|AM]]) </br>үү-һһ-жжжж ([[Манай Эрин|МЭ]])
| drives_on              = баруун
| cctld                  = [[.il]]
| iso3166code            = IL
| calling_code           = +972
| footnote_a = 
| today = 
}}

'''Израиль''' ([[Иврит|Иврит:]] יִשְרָאֵל‎, ''Yīsrāʾēl''; [[Араб хэлэн|Араб:]] إِسْرَائِيل‎, ''ʾIsrāʾīl''), албан ёһоор '''Израиль улас''' (מְדִינַת יִשְׂרָאֵל, ''Medīnat Yīsrāʾēl''; دَوْلَة إِسْرَائِيل, ''Dawlat ʾIsrāʾīl'') — [[Газар дундада тэнгис]]эй зүүн эрье дээрэ оршохо баруун [[Ази]]ин орон юм. Хойто талаараа [[Ливан]], зүүн хойто талаараа [[Сири]], зүүн талаараа [[Йордан]], баруун урда талаараа [[Египет]] оронуудтай хилэлдэг болон өөрын харисангы бага нютагиинь газар зүйн хубида өөр өөр тусхай онсолигтой. [[Баруун эрье]] болон [[Газын хэлтэс]]шье мүн зэргэлдээ оршоно. Израилиин хүн зон ехэнхи хубинь [[Еврей үндэһэтэн]] болон үүгээрээ дэлхэйн сорын ганса Еврей орон юм. Еврейшуудһээ гадна [[Араб]]ай [[Лалын шажан]]тад, [[Христосой шажан]]тад, Друзе, Самари зэрэг үндэһэтэн, шажантанууд оршодог.

Мүнөөнэй Израиль улас гурбан мянга гарамгай жэлэй турша [[Иудын шажан]]ай хамагай шухала ухагдахуунуудай нэгэ "Израилиин нютаг" (Eretz Yisrael)-һаа үндэһэтэй юм. [[Дэлхэйн нэгэдүгээр дайн]]ай дараа [[Үндэһэтэнүүдэй Лигэ]]нь "Еврей үндэһэтэндэ өөһэдын гэһэн орон" бүтээхэ зорилгоор [[Британиин эзэнтэ гүрэн|Британиин]] [[Палестина|Палестинэдэхи]] мандатые баталба. 1947 ондо [[НҮБ]] Палестинын мандатые Еврей, Араб хоёр уласта хубаахые баталһан байна. [[Арабай Барилдалга]]нь энэ түлэблэлгые эсэргүүсэһэн болобош 1948 оной 5 һарын 14-ндэ Еврейн түрэ зуурын засагай газар Израилиие тусгаар тогтоноһоные мэдэгдэбэ. Дараань болоһон Араб-Израилиин дайнда Израиль илалта байгуулһанаар энэ уласай хилэ хизгаарые [[НҮБ]]-н хубааха түлэблэлгэдэ зааһанһаашье үлүүгөөр һунгаба. Энэ ябадалһаа хойшо зэргэлдээ оршохо олон Араб оронтой мүргэлдэжэ, үрэ дүндэнь олон томо дайн боложо үндэрлэжэ байгаа болон энэнь мүнөө хүрэтэр үргэлжэлһээр байна. Израиль улас анха байгуулагдаһанһаа хойшо, илангаяа зэргэлдээ оршохо Араб оронуудһаа түүнэй хилэ хизгаар болон бүри оршон тоготнхо эрхэнь хүрэтэр зүршэлтэй тулгарша байна. Харин Израилиинь [[Египет]], [[Йордан]] оронуудтай энхэ тайбанай хэрээ байгуулжа, [[Палестина]]шуудтай бүри мүһэн зохисолдохо хэлэлсээр ябуулһаар байна.

2019 оной байдалаар 9 сая оршон хүн зонтой,<ref>{{Cite web|url=https://www.jewishvirtuallibrary.org/latest-population-statistics-for-israel|title=Latest Population Statistics for Israel|website=www.jewishvirtuallibrary.org|access-date=23 March 2019}}</ref> Израилиинь хүгжөөлгэтэй орон ба [[ЭЗХАХБ|ЭЗХАХБ-ын]] гэшүүн юм.<ref name="OECD">{{cite web|url=http://www.oecd.org/israel/israelsaccessiontotheoecd.htm|title=Israel's accession to the OECD|publisher=Organisation for Economic Co-operation and Development|access-date=12 August 2012}}</ref> Израилиинь Дунда Дурнын хамагай үндэр ажамидаралай хэмжээтэй улас<ref name="HDI" /> ба сэрэгэй болбосоролтой эрхэтэнэй хубяар,<ref name="IISS_military">[[Израиль#IISS2018|IISS 2018]], pp. 339–340</ref> дээдэ болбосоролой зэрэгтэй эрхэтэнэй хубяар,<ref name="OECD_education">{{cite report|date=15 September 2016|title=Education at a Glance: Israel|url=http://www.keepeek.com/Digital-Asset-Management/oecd/education/education-at-a-glance-2016/israel_eag-2016-63-en|publisher=Organisation for Economic Co-operation and Development|access-date=18 January 2017}}</ref> ДНБ-дэ эзэлхэ һудалгаа ба хүгжөөлгын хубяар,<ref name="OECD_R&D">{{cite web|url=https://data.oecd.org/rd/gross-domestic-spending-on-r-d.htm|title=Research and development (R&D) – Gross domestic spending on R&D – OECD Data|website=data.oecd.org|access-date=10 February 2016|accessdate=12 July 2021|archivedate=14 January 2017|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170114013730/https://data.oecd.org/rd/gross-domestic-spending-on-r-d.htm}}</ref> [[Израильдахи Эмэгтэйшүүд|эмэгтэйшүүдэй аюулгүй байдалаар]],<ref name="NWW_women">{{Cite web|last=Australia|first=Chris Pash, Business Insider|date=2017|title=The 10 safest countries in the world for women|url=https://www.businessinsider.com/the-10-safest-countries-in-the-world-for-women-2018-1|access-date=23 March 2019|website=Business Insider}}</ref> [[Дундажа наһалалта|дундажа наһалалтаар]],<ref name="OECD_life_expec">{{cite web|url=https://data.oecd.org/healthstat/life-expectancy-at-birth.htm|title=Health status – Life expectancy at birth – OECD Data|website=theOECD}}</ref> [[Израильдахи эрдэм ухаан ба технологи|шэнэлэлгэ байдалаар]]<ref name="Bloomberg_innovation">{{Cite web|url=https://www.bloomberg.com/news/articles/2019-01-22/germany-nearly-catches-korea-as-innovation-champ-u-s-rebounds|title=These Are the World's Most Innovative Countries|website=Bloomberg.com|access-date=24 January 2019}}</ref> ба [[Дэлхэйн Аза Жаргалай Тоосоон|аза жаргалаар]]<ref name="UN_happiness">{{Cite web|url=http://worldhappiness.report/ed/2018/|title=World Happiness Report 2018|last=Report|first=World Happiness|date=14 March 2018|website=World Happiness Report|language=en-US|access-date=26 February 2019}}</ref> дэлхэйдэ түрүүлэн ябадаг.

== Этимологи ==
[[Файл:Merneptah_Israel_Stele_Cairo.JPG|мини|[[Мернептахай Стела]] (МЭҮ 13-р зуун). [[Библиин Археологи|Библиин археологуудай]] ехэнхинь иероглифуудай суглуулбариие "Израиль," гэжэ оршуулдаг, ба энэнь энэ нэрэнэй анханай дурдалга юм.]]
[[Палестина дахи Британиин Мандат (хуулита документ)|Британиин Мандатай]] дооро (1920–1948), энэ нютагые бүхэлидэнь 'Палестина' ([[Иврит]]: פלשתינה [א״י], <small>бук. </small>'Палестина [Эрец Исраэль]') гэжэ нэрлэдэг байба.<ref>{{cite magazine|url=http://time.com/3445003/mandatory-palestine/|title=Mandatory Palestine: What It Was and Why It Matters|author=Noah Rayman|magazine=[[Time (magazine)|TIME]]|date=29 September 2014|access-date=5 December 2015}}</ref> 1948 ондо [[Израилиин Тусгаар Тогтонолой Тунхаглал|тусгаар тогтониһоной]] дараа улас 'Израиль Улас' ({{lang-he|מְדִינַת יִשְׂרָאֵל}}, {{Audio|He-Medinat Israel2.ogg|{{transl|he|''Medīnat Yisrā'el''}}|help=no}} {{IPA-he|mediˈnat jisʁaˈʔel|}}; {{lang-ar|دَوْلَة إِسْرَائِيل}}, {{transl|ar|ALA-LC|''Dawlat Isrāʼīl''}}, {{IPA-ar|dawlat ʔisraːˈʔiːl|}}), 'Израилиин Нютаг' (''Eretz Israel''), Эвер ([[Евер|Ебер]] нэрэһээ гаралтай), [[Сион]], [[Иудея]] зэргэ [[Израилиин Тусгаар Тогтонолой Тунхаглал#Нэрэ|дурадһан түүхэн ба шажанай бусад нэрые]] зүбшөөрхэгүйн дараа,<ref>{{cite news|work=The Palestine Post|location=Jerusalem|date=7 December 1947|page=1|title=Popular Opinion|url=http://www.jpress.org.il/Repository/getFiles.asp?Style=OliveXLib:LowLevelEntityToSaveGifMSIE_TAUEN&Type=text/html&Locale=english-skin-custom&Path=PLS/1947/12/07&ChunkNum=-1&ID=Ar00105&PageLabel=1|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20120815030044/http://www.jpress.org.il/Repository/getFiles.asp?Style=OliveXLib%3ALowLevelEntityToSaveGifMSIE_TAUEN&Type=text%2Fhtml&Locale=english-skin-custom&Path=PLS%2F1947%2F12%2F07&ChunkNum=-1&ID=Ar00105&PageLabel=1|archive-date=15 August 2012}}</ref> албан ёһоор абаһан, харин [[Давид Бен-Гурион|Бен-Гурионой]] һанал болгоһон 'Израиль' нэрые 6–3 һаналаар баталһан.<ref>[http://info.jpost.com/1998/Supplements/Jubilee/2.html One Day that Shook the world] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120112220409/http://info.jpost.com/1998/Supplements/Jubilee/2.html|date=12 January 2012}} ''The Jerusalem Post'', 30 April 1998, by Elli Wohlgelernter</ref> Тусгаар тогтонолой нэгэдэхи долоон хоногто засагай газар Израилиин эрхэтэные тэмдэглэлгын тулада "[[Израильшууд]]" гэһэн терминиие һунгаһан тухай [[Гадаада Хэрэгэй Министр (Израиль)|Гадаада Хэрэгэй Министр]] [[Моше Шарет]] албан ёһоор мэдэгдэбэ.<ref>{{cite magazine|url=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,798687-2,00.html|magazine=Time|location=New York|date=31 May 1948|title=On the Move|access-date=6 August 2007|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20071016074447/http://www.time.com/time/magazine/article/0%2C9171%2C798687-2%2C00.html|archive-date=16 October 2007}}</ref>

[[Израилиин Нютаг]] ба [[Израилиин Үхибүүд]] гэһэн нэрэнүүд нь библиин [[Израилиин хаанта улас (Нэгэдэһэн монархи)|Израилиин хаанта улас]] ба [[Еврейшүүд|бүхы Еврейшүүдые]] тусхайтаар тэмдэглэлгэдэ ашаглагдажа ерэһэн түүхэтэй.<ref name="levine">{{cite news|last=Levine|first=Robert A.|title=See Israel as a Jewish Nation-State, More or Less Democratic|work=The New York Times|date=7 November 2000|access-date=19 January 2011|url=https://www.nytimes.com/2000/11/07/opinion/07iht-edlevine.t.html}}</ref> [[Израиль (нэрэ)|'Израиль' нэрэ]] (Иврит:&nbsp;''Yisraʾel'', ''Isrāʾīl''; [[Септуагинта]] {{lang-el|Ἰσραήλ}}, ''Israēl'', 'Эль (Бурхан) нэтэржэ/захиржа', гэбэшье {{Bibleverse|Hosea|12:4}}-иин дараа 'Бурхантай тэмсэл' тайлбарилгдадаг)<ref>William G. Dever, [https://books.google.com/books?id=IGR7-OSz7bUC&pg=PA186 ''Did God Have a Wife?: Archaeology and Folk Religion in Ancient Israel''], Wm. B. Eerdmans Publishing, 2005 p. 186.</ref><ref>Geoffrey W. Bromiley, [https://books.google.com/books?id=yklDk6Vv0l4C&pg=PA907 'Israel,'] in ''International Standard Bible Encyclopedia: E–J,''Wm. B. Eerdmans Publishing, 1995 p. 907.</ref><ref>R.L. Ottley, [https://books.google.com/books?id=AWZsAAAAQBAJ&pg=PA32 ''The Religion of Israel: A Historical Sketch,''] Cambridge University Press, 2013 pp. 31–32 note 5.</ref><ref>{{cite book|title=Longman pronunciation dictionary|first=John C.|last=Wells|publisher=Longman|location=Harlow, England|year=1990|isbn=978-0-582-05383-0|page=381}} entry "Jacob".</ref> энэ хэлэлгэдэ [[Иаков]] патриархда хабаардаг, ба [[Еврей Библи|Еврей Библиин]] дагуу, Ехэ Эзэнэй ангелтэй амжилтатай барилдаһанай дараа энэ нэрые үгэһэн гэгдэдэг.<ref>"And he said, Thy name shall be called no more Jacob, but Israel: for as a prince hast thou power with God and with men, and hast prevailed." ([[Book of Genesis|Genesis]], 32:28, 35:10). See also [http://www.mechon-mamre.org/p/pt/pt1312.htm Hosea 12:5] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181005145049/http://www.mechon-mamre.org/p/pt/pt1312.htm |date=2018-10-05 }}.</ref> Иаковой арбан хоёр хүбүүн нь , ''[[Twelve Tribes of Israel|Израилиин Арбан Хоёр Племинууд]]'' гү, али ''Израилиин Үхибүүд'' гэгдэдэг, Израилитуудай үбгэ эсэгэнэр болоһон. Иаков ба түүнэй хүбүүд [[Ханаан]] нютагта амидарча байһан болобошье үлэсхэлэнгын уламһаа дүрбэн үеэрээ Египет руу ябахаар хашагдаһан, ба 430 жэл үргэлжэлһэн,<ref>{{Bibleverse||Exodus|12:40–41|HE}}</ref> Иаковой хоёрдохи гуша хүбүүн [[Моисей]],<ref>{{Bibleverse||Exodus|6:16–20|HE}}</ref> "[[Гаралга|Гаралгын]]" үеэр Израилитуудые [[Ханаан]] руу бусаажа ерүүлхэ хүрэтэр. "Израиль" гэдэг үгые хамтадхаһан байдалаар дурдагдаһан хамагай эртын археологиин артифакт нь [[Эртын Египет|эртын Египетэй]] [[Мернептахай Стела]] (МЭҮ 13-р зуунай эсэсдэ табигдадаг) юм.<ref>{{Harvard citation no brackets|Barton|Bowden|2004|p=126}}. "The Merneptah Stele ... is arguably the oldest evidence outside the Bible for the existence of Israel as early as the 13th century BCE."</ref>

Энэ газарые мүн [[Арюун Газар]] гэжэ нэрлэгдэдэг ба, энэнь [[Иудаизм]], [[Христосой шажан]], [[Лалын шажан|Ислам]] ба [[Бахайн шүтэлгэ]] зэргэ бүхы [[Авраамай шажанууд|Авраамай шажануудай]] хубида арюун юм. Олон зуунай туршада, энэ газарые Ханаан, [[Джахи]], [[Самари]], [[Иудея]], [[Иехуд (Вавилоной можо)|Иехуд]], [[Иудея (Римэй можо)|Иудея]], [[Палестинын Сири]] ба [[Урда Сири]] гэжэ [[Левантын Нэрэнүүд|өөр олон нэрээр]] нэрлэдэг байба.

== Түүхэ ==
{{Main|Израилиин Түүхэ}}
=== Эртэ балар саг ===
{{Further|Эртэ балар сагай Израиль ба Левант}}
1,5 сая жэлэй саада тээ мүнөөнэй Израилиин нютаг дэбисхэр дээрхи эртэ сагай хүнүүдэй хамагай эртэ урдын гэршэлэлтэ [[Галилейн далай|Галилейн тэнгисэй]] ойро [[Убайдия|Убайдияһаа]] олдоһон.<ref>{{cite journal|last=Tchernov|first=Eitan|author-link=Eitan Tchernov|date=1988|title=The Age of 'Ubeidiya Formation (Jordan Valley, Israel) and the Earliest Hominids in the Levant|journal=[[Paléorient]]|volume=14|issue=2|pages=63–65|doi=10.3406/paleo.1988.4455}}</ref> [[Палеолит]] үеын бусад дурасхаалта газаруудиинь [[Табун]], [[Кесем]], [[Манот|Манотай]] агынууд юм. Африкаһаа гадна олдоһон [[Ухаантай хүнүүд|анатомиин мүнөө үеын хүнүүдэй]] хамагай эртэ урдын шулуужанги бол 120,000 жэлэй саана одооной Израилиин хойто хэсэгтэ амидардаг байһан [[Схул ба Кафзех бүлэгэй гоминидууд|Схул ба Кафзехай гоминидууд]] юм.<ref>{{cite news|last=Rincon|first=Paul|date=14 October 2015|title=Fossil teeth place humans in Asia '20,000 years early'|url=https://www.bbc.com/news/science-environment-34531861|work=BBC News|access-date=4 January 2017}}</ref> МЭҮ 10-р мянганай оршон [[Натуфиин соёл]] уг нютагта оршоно тогтоножо байһан.<ref>{{cite journal|last=Bar-Yosef|first=Ofer|author-link=Ofer Bar-Yosef|date=7 December 1998|title=The Natufian Culture in the Levant, Threshold to the Origins of Agriculture|url=http://www.columbia.edu/itc/anthropology/v1007/baryo.pdf|journal=[[Evolutionary Anthropology (journal)|Evolutionary Anthropology]]|volume=6|issue=5|pages=159–177|doi=10.1002/(SICI)1520-6505(1998)6:5<159::AID-EVAN4>3.0.CO;2-7|access-date=4 January 2017}}</ref>

=== Эртэ дээрэ үе ===
{{Main|Эртэ сагай Израилиин ба Иудеягай Түүхэ}}{{Further|Израилитууд|Израилиин хаанта улас (Самари)|Иудейн хаанта улас}}
[[Файл:City_of_David_-_King_David's_Palace_IMG_5815.JPG|мини|[[Томо Шулуун Барилга]], Иерусалим дахи археологиин памятник]]
Уг газар нютагай эртын түүхэ эли бэшэ байна.<ref name="Finkelstein">{{cite book|last1=Finkelstein|first1=Israel|last2=Silberman|first2=Neil Asher|title=The Bible unearthed : archaeology's new vision of ancient Israel and the origin of its stories|date=2001|publisher=Simon & Schuster|location=New York|isbn=978-0-684-86912-4|edition=1st Touchstone}}</ref>{{rp|104}} Мүнөөнэй [[археологи]] нь [[Тора]] дахи [[Иошуагай ном|Иошуагай номдо]] бэшэгдэһэн [[Патриархууд (Библи)|патриархууд]], [[Гэтэлгэ]] ба Ханаанай дайлан абаһан тухай түүхиие ниилээд хаяжа, энэнэй орондо энэ түүхиие [[Бану Исраил|Израильшуудай]] [[үндэһэнэй домог]] гэжэ үзэдэг.<ref>{{cite book|last=Dever|first=William|title=What Did the Biblical Writers Know, and When Did They Know It?|year=2001|publisher=Eerdmans|isbn=978-3-927120-37-2|url={{Google books|6-VxwC5rQtwC|page=|keywords=|text=|plainurl=yes}}|pages=98–99|quote=After a century of exhaustive investigation, all respectable archaeologists have given up hope of recovering any context that would make Abraham, Isaac, or Jacob credible "historical figures" [...] archaeological investigation of Moses and the Exodus has similarly been discarded as a fruitless pursuit.}}</ref>  [[Орой Хүрэл зэбсэгэй үе|Орой Хүрэл зэбсэгэй үедэ]] (МЭҮ 1550–1200), [[Ханаан|Ханаанай]] томоохон хэсэг нь [[Шэнэ Египетэй хаанта улас|Шэнэ Египетэй хаанта уласда]] албан түлэдэг [[Вассальна улас|вассальна уласуудые]] байгуулһан, ба захиргаанай түб нь [[Газа хото|Газада]] байдаг байба.<ref>{{Cite journal|jstor=10.5615/bullamerschoorie.364.0001|doi=10.5615/bullamerschoorie.364.0001|title=The Meaning of Egyptian-Style Objects in the Late Bronze Cemeteries of Tell el-Farʿah (South)|journal=Bulletin of the American Schools of Oriental Research|volume=364|issue=364|pages=1–36|year=2011|last1=Braunstein|first1=Susan L.|s2cid=164054005}}</ref> Израильшуудай үбгэ эсэгэнэрые энэ нютагай уг [[эртын Семит-хэлэтэй хүнүүд]] багтадаг гэжэ үзэдэг.<ref name="Miller1986">{{Cite book|last1=Miller|first1=James Maxwell|last2=Hayes|first2=John Haralson|title=A History of Ancient Israel and Judah|publisher=Westminster John Knox Press|year=1986|isbn=978-0-664-21262-9|url=https://archive.org/details/historyofancient00mill}}</ref>{{rp|78–79}} Израильшууд ба тэдэнэй соёл, мүнөөнэй археологиин мэдээнүүдэй дагуу, энэ нютагые хүсээр абаагүй, харин орондо нь [[Яхве]] дээр зангидаһан тусгаар [[Монолатри|монолатрист]]—дараань [[Монотеизм|монотеист]]—шажаниие болбосоруулһанаар [[Ханаанай хэлэнүүд|Ханаан үндэһэтэнүүд]] ба тэдэнэй соёлһоо һалаһан юм.<ref>Tubb, 1998. pp. 13–14</ref><ref>Mark Smith in "The Early History of God: Yahweh and Other Deities of Ancient Israel" states "Despite the long regnant model that the Canaanites and Israelites were people of fundamentally different culture, archaeological data now casts doubt on this view. The material culture of the region exhibits numerous common points between Israelites and Canaanites in the Iron I period (c. 1200–1000&nbsp;BCE). The record would suggest that the Israelite culture largely overlapped with and derived from Canaanite culture... In short, Israelite culture was largely Canaanite in nature. Given the information available, one cannot maintain a radical cultural separation between Canaanites and Israelites for the Iron I period." (pp. 6–7). Smith, Mark (2002) "The Early History of God: Yahweh and Other Deities of Ancient Israel" (Eerdman's)</ref><ref>Rendsberg, Gary (2008). "Israel without the Bible". In Frederick E. Greenspahn. The Hebrew Bible: New Insights and Scholarship. NYU Press, pp. 3–5</ref><ref>{{cite book|last1=Gnuse|first1=Robert Karl|title=No Other Gods: Emergent Monotheism in Israel|date=1997|publisher=Sheffield Academic Press Ltd|location=England|isbn=1-85075-657-0|pages=28, 31}}</ref>{{sfn|McNutt|1999|p=35}}<ref>{{Cite journal|doi=10.2307/3268384|issn=0021-9231|volume=122|issue=3|pages=401–425|last=Bloch-Smith|first=Elizabeth|title=Israelite Ethnicity in Iron I: Archaeology Preserves What Is Remembered and What Is Forgotten in Israel's History|journal=Journal of Biblical Literature|date=2003|jstor=3268384|s2cid=160020536|url=https://semanticscholar.org/paper/814c842d2de5a49881f6e731f9a0a4ec0b85f11d}}</ref> Археологиин артефактууд нь тосхон-мэтэ түбүүдые ниигэмые харуул жа байгаа, болобошье үлүү хизаарлагданги баялигтай ба жэжэг хүн зонтой.<ref>Lehman in Vaughn 1992, pp. 156–162.{{full citation needed|date=March 2015}}</ref> Тосхонууд нь 300 гү, али 400 хүрэтэр хүн зонтой байһан ба,{{sfn|McNutt|1999|p=70}}{{sfn|Miller|2012|p=98}} хүдөө ажахы ба мал ажал эрхилдэг байһан, ба ехэнхидээ бэе-дааһан;{{sfn|McNutt|1999|p=72}} эдэй засагай һолилго диилэнхи байба.{{sfn|Miller|2012|p=99}} Үзэг бэшэг мэдэгдэжэ байһан ба жэжэг газарта хүрэтэр бэшэлгэ хиихэ боломжотой байба.{{sfn|Miller|2012|p=105}}

[[File:Kingdoms of Israel and Judah map 830.svg|thumb|upright|Map of [[Kingdom of Israel (Samaria)|Israel]] and [[Kingdom of Judah|Judah]] in the 9th century BCE]]
Хэзээ нэгэтэ [[Kingdom of Israel (united monarchy)|Нэгэдэһэн монархи]] байһан үгынь тодорхойгүйшье,<ref name="lipschits">{{cite book|last1=Lipschits|first1=Oded|editor1-last=Berlin|editor1-first=Adele|editor2-last=Brettler|editor2-first=Marc Zvi|title=The Jewish Study Bible|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-997846-5|year=2014|edition=2nd|chapter-url={{Google books|yErYBAAAQBAJ|page=|keywords=|text=|plainurl=yes}}|language=en|chapter=The History of Israel in the Biblical Period}}</ref><ref name=Kuhrtp438>{{cite book|last=Kuhrt|first=Amiele|title=The Ancient Near East|year=1995|publisher=Routledge|isbn=978-0-415-16762-8|page=[https://archive.org/details/ancientneareastc00akuh/page/438 438]|url=https://archive.org/details/ancientneareastc00akuh/page/438}}</ref> МЭҮ 1200 оной үедэ хамаарха [[Мернептахай Стела]] дахи "Израиль"-да хабаарха сайн зүбшөөгдэһэн археологиин артефакт байдаг;<ref name=NollMerneptah>K.L. Noll, [https://books.google.com/books?id=hMeRK7B1EsMC&pg=PA139 ''Canaan and Israel in Antiquity: A Textbook on History and Religion,''] A&C Black, 2012, rev.ed. pp. 137ff.</ref><ref name=ThompsonMerneptah>[[Thomas L. Thompson]], [https://books.google.com/books?id=RwrrUuHFb6UC&pg=PA275 ''Early History of the Israelite People: From the Written & Archaeological Sources,''] Brill, 2000 pp. 275–276: 'They are rather a very specific group among the population of Palestine which bears a name that occurs here for the first time that at a much later stage in Palestine's history bears a substantially different signification.'</ref><ref>The [[Israel (name)|personal name "Israel"]] appears much earlier, in material from [[Ebla]]. {{Cite journal|last=Hasel|first=Michael G.|date=1 January 1994|title=Israel in the Merneptah Stela|jstor=1357179|journal=Bulletin of the American Schools of Oriental Research|volume=296|issue=296|pages=45–61|doi=10.2307/1357179|s2cid=164052192}}; {{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=1C4NKp4zgIQC&q=ebla%20israel%20ishmael%20abraham&pg=PA317|title=Handbook to Life in Ancient Mesopotamia|last=Bertman|first=Stephen|date=14 July 2005|publisher=OUP|isbn=978-0-19-518364-1}} and {{cite book|title=Between Evidence and Ideology Essays on the History of Ancient Israel read at the Joint Meeting of the Society for Old Testament Study and the Oud Testamentisch Werkgezelschap Lincoln, July 2009|date=2010|publisher=Brill|isbn=978-90-04-18737-5|page=47|chapter=Origins of Israel between history and ideology|author1=Meindert Dijkstra|editor1-last=Becking|editor1-first=Bob|editor2-last=Grabbe|editor2-first=Lester|editor1-link=Lester L. Grabbe|quote=As a West Semitic personal name it existed long before it became a tribal or a geographical name. This is not without significance, though is it rarely mentioned. We learn of a maryanu named ysr"il (*Yi¡sr—a"ilu) from Ugarit living in the same period, but the name was already used a thousand years before in Ebla. The word Israel originated as a West Semitic personal name. One of the many names that developed into the name of the ancestor of a clan, of a tribe and finally of a people and a nation.}}</ref> ба Ханааншууд нь Дунда Хүрэл зэбсэгэй үедэ (МЭҮ 2100–1550) археологиин шэнжэлгээр баталагдаһан.<ref name="Golden">Jonathan M Golden,[https://books.google.com/books?id=EResmS5wOnkC&pg=PA3 ''Ancient Canaan and Israel: An Introduction,''] OUP, 2009 pp. 3–4.</ref><ref>{{cite book |last1 = Lemche |first1 = Niels Peter |year = 1998 |title = The Israelites in History and Tradition |publisher = Westminster John Knox Press |url={{Google books|JIoY7PagAOAC|page=PA35|keywords=|text=|plainurl=yes}} |page=35|isbn=978-0-664-22727-2}}</ref> [[Эртэ сагай Израилиин ба Иудеягай Түүхэ|Израиль ба Иудеягай хаанта уласууд]] хамагай эртын бии байлга ба тэдэнэй хэмжээ ба хүсэнэй талаар арсалдаан байдагшье, историкууд ба археологууд [[Израилиин хаанта улас (Самари)|Израилиин хаанта улас]] МЭҮ 900<ref name=Finkelstein/>{{rp|169–195}}<ref name="Wright">{{cite web|last1=Wright|first1=Jacob L.|date=July 2014|title=David, King of Judah (Not Israel)|url=http://www.bibleinterp.com/articles/2014/07/wri388001.shtml|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20210301164250/http://www.bibleinterp.com/articles/2014/07/wri388001.shtml|archive-date=1 March 2021|access-date=15 May 2021|website=The Bible and Interpretation}}</ref> ба [[Иудейн хаанта улас]] МЭҮ 700 ондо байһан гэдэгтэй һанал ниилэдэг.<ref name=Pitcher>[https://books.google.com/books?id=tu02muKUVJ0C&pg=PA229 The Pitcher Is Broken: Memorial Essays for Gosta W. Ahlstrom, Steven W. Holloway, Lowell K. Handy, Continuum, 1 May 1995] Quote: "For Israel, the description of the battle of Qarqar in the Kurkh Monolith of Shalmaneser III (mid-ninth century) and for Judah, a Tiglath-pileser III text mentioning (Jeho-) Ahaz of Judah (IIR67 = K. 3751), dated 734–733, are the earliest published to date."</ref> 

Израилиин хаанта улас нь хоёр хаанта уласһаа үлүү һалбаран хүгжэжэ байһан ба удалгүй нютагай держава болон хубилһан;{{sfn|Finkelstein|Silberman|2002|pp=146-7|ps=:Put simply, while Judah was still economically marginal and backward, Israel was booming. ... In the next chapter we will see how the northern kingdom suddenly appeared on the ancient Near Eastern stage as a major regional power}} [[Омридой династи|Омридой династиин]] үедэ, [[Самари]], [[Галилеа]], [[Йорданай Хүнхэр|Йорданай Хүнхэрэй]] дээдэ хэһэг, [[Шарон]] ба [[Трансйордан (нютаг)|Трансйорданай]] ехэ хэһэгые ударидажа байба.<ref name=":0">{{Cite book|last=Israel.|first=Finkelstein|url=http://worldcat.org/oclc/949151323|title=The forgotten kingdom : the archaeology and history of Northern Israel|isbn=978-1-58983-910-6|pages=74|oclc=949151323}}</ref> Энэнь МЭҮ 720 ондо, [[Шэнэ-Ассириин эзэнтэ гүрэн|Шэнэ-Ассириин эзэнтэ гүрэндэ]] эзэлэгдэхэ үедэ һүйдхэгдэһэн.<ref name="Broshi 2001 1742">{{cite book|last=Broshi|first=Maguen|title=Bread, Wine, Walls and Scrolls|url={{Google books|etTUEorS1zMC|page=PA174|keywords=|text=|plainurl=yes}}|publisher=Bloomsbury Publishing|year=2001|page=174|isbn=978-1-84127-201-6}}</ref> Дараань [[Иудейн хаанта улас]] нь эхилээд Шэнэ-Ассириин эзэнтэ гүрэн, дараань [[Шэнэ-Вавилоной эзэнтэ гүрэн|Шэнэ-Вавилоной эзэнтэ гүрэнэй]] вассал улас болобо.

МЭҮ 586 ондо Вавилоншууд Иудейгые [[Еврей–Вавилоной дайн|эзэлбэ]]. Еврей Библидэ бэшэһэнээр, [[Соломоной сүмэ]] ба [[II Небухаднезар]] хаан [[Иерусалимай Осада (МЭҮ 587)|Иерусалимые усадхажа]], дараань [[Вавилон]] руу [[Вавилоной плен|еврейшүүдые сүлэбэ]]. Мүн илагдалай тухай [[Вавилоной Хронико|Вавилоной Хроникодо]] бэшэгдэһэн байдаг.<ref name="BabylonianChronicles">{{cite web|url=https://www.britishmuseum.org/explore/highlights/highlight_objects/me/c/cuneiform_nebuchadnezzar_ii.aspx|title=British Museum – Cuneiform tablet with part of the Babylonian Chronicle (605–594 BCE)|access-date=30 October 2014|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20141030154541/https://www.britishmuseum.org/explore/highlights/highlight_objects/me/c/cuneiform_nebuchadnezzar_ii.aspx|archive-date=30 October 2014}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.livius.org/cg-cm/chronicles/abc5/jerusalem.html|title=ABC 5 (Jerusalem Chronicle) – Livius|website=www.livius.org|access-date=26 March 2020|archive-date=5 May 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190505195611/https://www.livius.org/cg-cm/chronicles/abc5/jerusalem.html|url-status=dead|accessdate=27 March 2022|archivedate=5 May 2019|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190505195611/https://www.livius.org/cg-cm/chronicles/abc5/jerusalem.html}}</ref> Вавилоной плен нь МЭҮ 538 ондо медо-персиин Ехэ Кир Вавилоные эзэлжэ абаһанай дараагаар эсэслэһэн.<ref name="rennert">{{cite web|url=http://www.biu.ac.il/js/rennert/history_4.html|title=Second Temple Period (538 BCE to 70 CE) Persian Rule|publisher=Biu.ac.il|access-date=15 March 2014}}</ref><ref>''Harper's Bible Dictionary'', ed. by Achtemeier, etc., Harper & Row, San Francisco, 1985, p. 103</ref> [[Хоёрдохи Сүмэ]] МЭҮ 520 ондо баригдаһан.<ref name="rennert" /> Персиин эзэнтэ гүрэнэй нэгэ хэһэг болохо хуушан Иудейн хаанта улас нь өөр хилэтэй, жэжэг газар нютагые хамарһан Иудея можо ([[Йехуд (Персиин можо)|Йехуд Медината]]) болобо.<ref name="Grabbe355">{{cite book|last=Grabbe|first=Lester L.|title=A History of the Jews and Judaism in the Second Temple Period: Yehud – A History of the Persian Province of Judah v. 1|year=2004|publisher=T & T Clark|isbn=978-0-567-08998-4|url={{Google books|-MnE5T_0RbMC|page=PA355|keywords=|text=gave+the+Jews+permission+to+return+to+Yehud+province+and+to+rebuild+the|plainurl=yes}}|page=355}}</ref> Туһа можын хүн зон хаанта уласайһаа нилээд агшаһан ба археологиин шэнжэлэлгээр МЭҮ 5-4-р зуунай үедэ 30,000 оршон хүн зонтой байһаниие харуулдаг.<ref name="Finkelstein2" />{{rp|308}}

=== Дунда зуун ба Мүнөөнэй түүхэ ===
{{Further|Дунда зуунай Иерусалимай Түүхэ|3=Хэрээһэтэнэй аян дайн|4=Хуушан Ишув}}
[[Файл:Ruins_of_the_Ancient_Synagogue_at_Bar'am.jpg|мини|[[Кафр-Бирим|Кафр-Барам]], МЭ 7-13 зуунай хоорондо орхигдоһон Еврейшүүдэй эртэ урдын тосхон.<ref>Judaism in late antiquity, Jacob Neusner, Bertold Spuler, Hady R Idris, Brill, 2001, p. 155</ref>]]
634–641 ондо энэ бүһэ нютагые, түүнэй дотор Иерусалимые һаяхан [[Лалын шажан|Лалын шажантай]] болоһон [[Арабууд]] эзэлһэн. Дараагай гурбан зуунай туршада энэ газар нютагые Рашидунай [[Халиф]], [[Омейяд улас|Омейядууд]], [[Аббасай улас|Аббасууд]], [[Фатимид улас|Фатимидууд]], [[Сельджук турк|Сельджукууд]], [[Хэрээһэтэнэй уласууд|Хэрээһэтэнүүд]] ба [[Айюбид улас|Айюбидууд]] ударидажа байһан юм.<ref name="MosheGil">{{cite book|title=A History of Palestine, 634–1099|last=Gil|first=Moshe|year=1997|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-59984-9}}</ref>

1099 ондо [[Түрүүшын аян дайн|Түрүүшын Хэрээһэтэнэй аян дайнай]] [[Иерусалимай бүһэлэлгэ (1099)|Иерусалимай бүһэлэлгын]] үеэр туһа хотын Еврей оршон һуугшада хотые Хэрээһэтэнүүдэй эсэргүү хамгаалха гэжэ дэмы хооһон оролдоһон Фатимидай гарнизон ба Лалын шажантадтай хаяа хадхажа тулалдажа байба. Хотые нурахда синагогто нюугдажа байһан 6,000 Еврейшүүдые багтаажа ниитэ 60,000 оршон хүн алагдаһан.<ref name="Cooper2009">{{cite book|author=Allan D. Cooper|title=The geography of genocide|url={{Google books|Uyh8kdcuA1kC|page=PA132|keywords=|text=|plainurl=yes}}|access-date=1 January 2012|year=2009|publisher=University Press of America|isbn=978-0-7618-4097-8|page=132}}</ref> Энэ үедэ, Еврейн уласай уналгаһаа хойшо бүтэн мянган жэлэй дараа, улас даяар Еврейн бүлгэмүүд байһан. Тэдэгээрэй табиниинь танигдаһан ба [[Иерусалим]], [[Тиберия]], [[Рамла]], [[Ашкелон]], [[Кесария (Израиль)|Кесария]], [[Газа]] юм.<ref>Carmel, Alex. ''The History of Haifa Under Turkish Rule''. Haifa: Pardes, 2002 ({{ISBN|965-7171-05-9}}), pp. 16–17</ref> [[Аахениин Альберт|Аахениин Альбертын]] хэлэһэнээр [[Һайфа|Һайфагай]] Еврей оршон һуугшада хотын гол байлдаанай хүсэ байһан ба "Сарацен [Фатимидай] сэрэгүүдтэй холилдоһон", тэдэ Хэрээһэтэнэй флот болон хуурай замай сэрэгүүд сухариха хүрэтэр нэгэ һара оршон эрэлхэг зоригтой байлдаһан гэһэн.<ref name="634to1099">{{cite book|title=A History of Palestine, 634–1099|author=Moshe Gil|year=1992|publisher=Cambridge University Press|page=829|isbn=978-0-521-40437-2|url=https://books.google.com/books?id=tSM4AAAAIAAJ&q=1100+%22haifa%22+fatimid+jews&pg=PA829|quote=Haifa was taken [...] in August 1100 or June 1101, according to Muslim sources which contradict one another. Albert of Aachen does not mention the date in a clear manner either. From what he says, it appears that it was mainly the Jewish inhabitants of the city who defended the fortress of Haifa. In his rather strange Latin style, he mentions that there was a Jewish population in Haifa, and that they fought bravely within the walls of the city. He explains that the Jews there were protected people of the Muslims (the Fatimids). They fought side by side with units of the Fatimid army, striking back at Tancred's army from above the walls of the citadel (... ''Judaei civis comixtis Sarracenorum turmis'') until the Crusaders overcame them and they were forced to abandon the walls. The Muslims and the Jews then managed to escape from the fortress with their lives, while the rest of the population fled the city ''en masse''. Whoever remained was slaughtered, and huge quantities of spoils were taken. [...] [Note #3: Albert of Aachen (Albericus, Albertus Aquensis), ''Historia Hierosolymitanae Expeditionis'', in: [[Recueil des historiens des croisades|''RHC'']] (Occ.), IV. p. 523; etc.]|access-date=17 May 2015}}</ref><ref name="Resnick2012">{{cite book|author=Irven M. Resnick|title=Marks of Distinctions: Christian Perceptions of Jews in the High Middle Ages|url={{Google books|LarC4PG9osUC|page=PA49|keywords=|text=|plainurl=yes}}|year=2012|publisher=CUA Press|isbn=978-0-8132-1969-1|pages=48–49|quote=citizens of the Jewish race, who lived in the city by the favour and consent of the king of Egypt in return for payment of tribute, got on the walls bearing arms and put up a very stubborn defence, until the Christians, weighed down by various blows over the period of two weeks, absolutely despaired and held back their hands from any attack. [...] the Jewish citizens, mixed with Saracen troops, at once fought back manfully,... and counter-attacked. [Albert of Aachen, ''Historia Ierosolimitana'' 7.23, ed. and transl. Susan B. Edgington (Oxford: Clarendon Press, 2007), 516 and 521.]}}</ref> 

1165 ондо [[Маймонид]] Иерусалимда ошожо "агуу, арюун байшанда" [[Һүмын Уула|Һүмын Уулада]] зальбаршээ.<ref>Sefer HaCharedim Mitzvat Tshuva Chapter 3. Maimonides established a yearly holiday for himself and his sons, 6 [[Cheshvan]], commemorating the day he went up to pray on the Temple Mount, and another, 9 Cheshvan, commemorating the day he merited to pray at the [[Cave of the Patriarchs]] in [[Hebron]].</ref> 1141 ондо Испани-Еврей шүлэг зохёогшо [[Иеһуда Һалеви]] еврейшүүдые Израилиин Нютаг руу нүүхые уряалжа, өөрөө аян замдаа гараба. 1187 ондо [[Айюбид улас|Айюбид уласай]] байгуулагша [[Саладин]] султан [[Хаттинай байлдаан|Хаттинай байлдаанда]] Хэрээһэтэнүүдые ялажа, уламаар Иерусалим болон бараг бүхы Палестиные эзлэбэ. Саг хугасаа үнгэрхэдэ Саладин еврейшүүдые бусажа Иерусалимда һуурижахые уряалһан тунхаглал гаргаһан<ref name="Bloch1987">{{cite book|author=Abraham P. Bloch|title=One a day: an anthology of Jewish historical anniversaries for every day of the year|chapter-url={{Google books|mjxJAFawRasC|page=PA277|keywords=|text=|plainurl=yes}}|access-date=26 December 2011|year=1987|publisher=KTAV Publishing House, Inc.|isbn=978-0-88125-108-1|page=277|chapter=Sultan Saladin Opens Jerusalem to Jews}}</ref> ба [[Иеһуда Алхаризи|Иеһуда Алхаризигай]] хэлэһэнээр тэдэ: "Арабууд Иерусалимые эзэлһэн үдэрһээ хойшо Израильшууд тэндэ һуурижажээ" гэһэн.<ref name="Ben-Gurion1974">{{cite book|author=Benzion Dinur|editor=David Ben-Gurion|title=The Jews in their Land|chapter-url={{Google books|5sVtAAAAMAAJ|page=|keywords=|text=|plainurl=yes}}|access-date=26 December 2011|year=1974|publisher=Aldus Books|page=217|chapter=From Bar Kochba's Revolt to the Turkish Conquest}}</ref> Алхаризи Саладинай еврейшүүдтэ Иерусалимда һэргээн байгуулхые зүбшөөрһөн зарлигые Персиин хаан [[Агуу Кир|Агуу Кирэй]] 1600 жэлэй үмэнэ гаргаһан зарлигтай зэргэсүүлһэн.<ref name="Hindley2007">{{cite book|author=Geoffrey Hindley|title=Saladin: hero of Islam|url={{Google books|fDYsAQAAIAAJ|page=|keywords=|text=|plainurl=yes}}|access-date=26 December 2011|year=2007|publisher=Pen & Sword Military|isbn=978-1-84415-499-9|page=xiii}}</ref>

1211 ондо Франци, Англиһаа 300 шахуу [[Раввин|раввинай]] бүлгэм ерэһэнэй дараа туһа уласда Еврейшүүдэй бүлгэм бэхижэжэ,<ref name="CarmelSchäfer1990">{{cite book|author1=Alex Carmel|author2=Peter Schäfer|author3=Yossi Ben-Artzi|title=The Jewish settlement in Palestine, 634–1881|url={{Google books|c71tAAAAMAAJ|page=|keywords=|text=|plainurl=yes}}|access-date=21 December 2011|year=1990|publisher=L. Reichert|isbn=978-3-88226-479-1|page=31}}</ref> тэдэнэй дунда [[Сансын Самсон бен-Авраам|Сансын Самсон бен-Авраам раввин]] байһан юм.<ref>[http://www.jewishencyclopedia.com/articles/13073-samson-ben-abraham-of-sens Samson ben Abraham of Sens], ''Jewish Encyclopedia''.</ref> 13-р зуунай Испаниин раввин, Еврейшүүдэй тоогдоһон ударидагша [[Моше бен Нахман|Нахманидс]] (Рамбан) Израилиин Нютагые маша ехэ магтажа, түүнэй һуурижалые бүхы Еврейшүүдтэ үгэһэн һайн зарлиг гэжэ үзэдэг байба. Тэрээр "Хэрбээ язычникууд эблэрхые хүсэшэ байбал бидэ энхэ тайбан байгуулжа, тэдэные тодорхой нүхэсэлээр үлөөхэ болоно. Гэхдээ газар нютагын хубида бидэ үүные тэдэнииехиинь, алишье үндэһэнэй, нэгэ үеынхэнэй гарта үлөөхгүй." гэжэ бэшэһэн.<ref name="Lichtman2006">{{cite book|author=Moshe Lichtman|title=Eretz Yisrael in the Parshah: The Centrality of the Land of Israel in the Torah|url={{Google books|g95csSXsDpcC|page=PA302|keywords=|text=|plainurl=yes}}|access-date=23 December 2011|year=2006|publisher=Devora Publishing|isbn=978-1-932687-70-5|page=302}}</ref>

1260 ондо хиналта Египетын [[Мамлюкай султанат (Каир)|Мамлюкай султанда]] шэлжэһэн.<ref name="GudrunKramer">{{cite book|title=A History of Palestine: From the Ottoman Conquest to the Founding of the State of Israel|last=Kramer|first=Gudrun|year=2008|publisher=Princeton University Press|isbn=978-0-691-11897-0|page=[https://archive.org/details/historyofpalesti00krea/page/376 376]|url=https://archive.org/details/historyofpalesti00krea/page/376}}</ref> Туһа уласиинь Мамлюкай хоёр хуули засагай түб [[Каир]], [[Дамаск|Дамаскын]] хоорондо байрладаг байһан ба энэ хоёр хотые холбодог почтын замын дагуу хүгжэһэн юм.
[[Файл:Ramban_shul.jpg|мини|13-р зуунай Иерусалимдахи [[Рамбан Синагого]]]]

=== Сионизм ба Британиин Мандат ===
{{main|Сионизм|Ишув|Иерусалимай Мутасаррифат|Палестинын Мандат|Британиин Палестинын Мандат (хуули ёhоной документ)}}{{further|Бальфурай тунхаглал|Палестинын мандатдахи олониитэ хоорондын зүришэл}}
[[Файл:THEODOR_HERZL_AT_THE_FIRST_ZIONIST_CONGRESS_IN_BASEL_ON_25.8.1897._תאודור_הרצל_בקונגרס_הציוני_הראשון_-_1897.8.25.jpg|мини|[[Анханай Сионистска Конгресс]] (1897) [[Базель]], [[Швейцари]]]]
Хамагай эртэ сагай [[еврей диаспора]] бии болоһонһоо хойшо олон еврейшүүд "Сион" ба "Израилиин нютаг" руу [[Алия|бусажа ошохые]] эрмэлзэжэ байһан,<ref>{{Harvard citation no brackets|Rosenzweig|1997|p=[https://books.google.com/books?id=wKuU3ZBS7gEC&pg=PA1 1]}} "Zionism, the urge of the Jewish people to return to Palestine, is almost as ancient as the Jewish diaspora itself. Some Talmudic statements ... Almost a millennium later, the poet and philosopher Yehuda Halevi ... In the 19th century&nbsp;..."</ref> гэбэш иимэ зорилгодо хүрэхын тулада хэрэ ехэ хүшэн шармайлга гаргахань арсалдаантай асуудал байба.<ref name="Return_to_Zion">{{cite journal|url=http://www.answers.com/topic/return-to-zion|title=Return to Zion|editor=Geoffrey Wigoder, G.G.|journal=The New Encyclopedia of Judaism|via=[[Answers.com]]|access-date=8 March 2010}}</ref><ref>{{cite news|url=http://www.haaretz.com/hasen/spages/959229.html|archive-url=https://web.archive.org/web/20100418192523/http://www.haaretz.com/hasen/spages/959229.html|archive-date=18 April 2010|title=An invention called 'the Jewish people'|newspaper=Haaretz|access-date=9 March 2010}}</ref> Сүлэлгэндэ амидардаг еврейшүүдэй этигэл найдабари, хүсэлиинь еврейшүүдэй этигэл шүтэлгын системын шухала тема юм.<ref name="Return_to_Zion" /> Еврейшүүдые 1492 ондо [[Альгамбрын зарлиг|Испаниһаа намнан гаргалгын]] дараа зарим бүлгэмүүд Палестинда hуурижаһан.<ref>{{Harvard citation no brackets|Gilbert|2005|p=2}}. "Jews sought a new homeland here after their expulsions from Spain (1492)&nbsp;..."</ref> 16-р зуунай үедэ еврейшүүд [[Иерусалим]], [[Тиберия]], [[Хеврон]], [[Цфат]] гэһэн [[Иудаизмын арюун хотонууд|дүрбэн арюун хотонуудта]] үндэhэ hууриа табижа, 1697 ондо Йеһуда Хачасид раввин 1500 еврейшүүдэй бүлэгые Иерусалим руу ударидаба.<ref>{{cite book|title=Miraculous journey: a complete history of the Jewish people from creation to the present|last=Eisen|first=Yosef|year=2004|publisher=Targum Press|isbn=978-1-56871-323-6|page=700}}</ref> 18-р зуунай хоёрдугаар хахадта [[Перушим]] гэгдэдэг [[Хасидизм|Хасидизмые]] эсэргүүсэжэ байһан Зүүн Европын [[Миснагедууд|эсэргүүсэгшэд]] Палестинда һуурижажээ.<ref>{{cite book|title=Hastening redemption: Messianism and the resettlement of the land of Israel|last=Morgenstern|first=Arie|year=2006|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-530578-4|page=304}}</ref><ref>{{cite book|title=The Jews in Palestine in the Eighteenth Century: Under the Patronage of the Istanbul committee of Officials for Palestine|last=Barnai|first=Jacob|year=1992|publisher=University Alabama Press|isbn=978-0-8173-0572-7|page=320}}</ref>

[[Анханай алия|Анханай Алия]] гэжэ нэрлэгдэдэг [[Урда Сири|Османай эзэнтэ гүрэнэй Палестина руу]] мүнөөнэй еврейшүүдэй нүүдэлэй анханай долгёон 1881 ондо Зүүн Европын еврейшүүд [[Погром|хюдалгаһаа]] зугадажа ерэхэдэ эхилһэн.<ref name="aliyot">{{cite encyclopedia|url=https://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/Immigration/immigtoc.html|encyclopedia=Jewish Virtual Library|access-date=29 March 2012|title=Immigration to Israel}} The source provides information on the First, Second, Third, Fourth and Fifth Aliyot in their respective articles. The White Paper leading to Aliyah Bet is discussed {{cite web|url=https://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/Immigration/Aliyah_during_war.html|title=Aliyah During World War II and its Aftermath}}</ref> Анханай алия Палестиндахи еврейшүүдэй үргэн сэлеэнэй һууриие табиһан. 1881-1903 онуудта еврейшүүд олон арбан һуурин газар байгуулжа, 350,000 [[дунам]] газар худалдажа абаһан байба. Палестиндахи еврейшүүдэй дунда [[Иврит хэлэнэй һэргээлгэ|иврит хэлэные һэргээхэ]] ажал эхилһэн ба 1881 ондо Иерусалимда һуурижаһан Орос гаралтай еврей [[Элиезер Бен-Йеһуда]] нилээд түлхисэ үгэшээ. Еврейшүүдые бусад хэлэнэй орондо еврей хэлээр ярихые уряалжа, еврей һургуулиин системэ бии боложо, шэнэ үгэ зохёожо гү, али мүнөөнэй шэнэ бүтээл, ойлгосодо зорюулжа бусад хэлэнһээ зээлжэ абаба. Үүнэй үрэ дүндэ иврит хэлэн аажамаар Палестинын еврейшүүдэй бүлгэмэй диилэнхи хэлэн боложо, энэ хүрэтэр иврит хэлые шажанай зорилгоор, өөр хэлэ шэнжэлэлэй бүлгэмүүдтэ хубаагдажа байһан өөр өөр түрэлхи хэлэтэй еврейшүүдэй харилсаанай хэрэгсэл байжээ. 

Сионист хүдэлөөн бодото амидарал дээр али хэдэй оршожо байһаншье [[Австри-Унгар|Австри-Унгарай]] журналист [[Теодор Герцль]] Израилиин Нютаг дээр [[Еврейн улас]] байгуулхые эрмэлзэжэ байһан улас түрын сионизмые байгуулһан,<ref>{{Harvard citation no brackets|Kornberg|1993}} "How did Theodor Herzl, an assimilated German nationalist in the 1880s, suddenly in the 1890s become the founder of Zionism?"</ref> уламаар тухайн үеын бусад үндэһэнэй проектуудай зорилго, ололто амжалтын дагуу Европын уласуудай [[Еврейскэ асуудал|Еврейшүүдэй асуудалай]] шиидэлгые һанал болгоһон гэжэ үзэдэг.<ref>{{Harvard citation no brackets|Herzl|1946|p=11}}</ref> 1896 ондо Герцль ерээдүйн Еврейн уласай талаар аласай хараагаа һанал болгожо ''[[Der Judenstaat]]'' (''Еврейн улас'') хэблүүлбэ, дараа жэлэнь [[Швейцари|Швейцариин]] [[Базель]] хотодо болоһон [[Анханай Сионистска Конгресс|Анханай Сионистска Конгрессые]] түрүүлэгшэ байба.<ref>{{cite web|title=Chapter One|url=http://www.jewishagency.org/israel/content/23396|website=The Jewish Agency for Israel1|access-date=21 September 2015|date=21 July 2005|accessdate=17 July 2021|archivedate=10 December 2018|archiveurl=https://web.archive.org/web/20181210124104/http://www.jewishagency.org/israel/content/23396}}</ref> [[Хоёрдугаар алия|Хоёрдугаар Алия]] (1904–14), [[Кишинэугэй погром|Кишинэугэй хюдалгын]] дараа эхилһэн; 40,000 оршон еврейшүүд Палестинда һуурижаһан болобош бараг тала хубинь ябажээ.<ref name="aliyot" /> Сагаашадай нэгэ ба хоёрдохи долгёониинь [[Ортодоксальна Иудаизм|Ортодокс еврейшүүд]] байһан болобош,<ref>{{Harvard citation no brackets|Stein|2003|p=88}}. "As with the First Aliyah, most Second Aliyah migrants were non-Zionist orthodox Jews&nbsp;..."</ref> Хоёрдугаар Алияда [[Кибуц|''кибуц'']] хүдэлөөные байгуулһан [[Социалис Сионизм|социалис]] бүлгэмүүд багтажа байба.<ref>{{Harvard citation no brackets|Romano|2003|p=30}}</ref> Хоёрдугаар Алиягай сагаашад олониитын хүдөө ажахын һууриные бии болгохые шармайжа байһан болобош 1909 ондо [[Тель-Авив]] хотые "анханай Еврей хото" гэжэ байгуулһан. Энэ үедэ Еврейшүүдэй өөрыгөө хамгаалха байгуулганууд Еврейн һуурингуудые хамгаалха хэрэгсэл болон гарша ирэжээ. Анханай иимэ байгуулгань 1907 ондо байгуулагдаһан жэжэг нюуса харуул [[Бар-Гиора (байгуулга)|Бар-Гиора]] байба. Хоёр жэлэй дараа түүнэй орондо томоохон [[Хашомер]] байгуулга байгуулагдажээ. [[Дэлхэйн нэгэдүгээр дайн|Дэлхэйн 1-р Дайнай]] үеэр Британиин Гадаада хэрэгэй Министр [[Артур Бальфур]] Британиин еврейшүүдэй бүлгэмэй ударидагша [[Лайонел Ротшильд|Ротшильд барондо]] (Вольтер Ротшильд, 2-р Ротшильд Барон) руу Бальфурай тунхаглалые эльгээжэ, Ехэ Британиинь Палестинда еврейшүүдэй "[[Еврей хүнүүдэй эхэ орон|үндэһэнэй гэр]]"-иие бии болгохо зорилготой байгаа гэжэ мэдэгдэжэ.<ref name="macintyre">{{cite news|last=Macintyre|first=Donald|title=The birth of modern Israel: A scrap of paper that changed history|work=The Independent|access-date=20 March 2012|date=26 May 2005|url=http://maof.rjews.net/english/37-english/19351-the-birth-of-modern-israel-a-scrap-of-paper-that-changed-history}}</ref><ref>{{cite book|title=The Making of the Modern Near East 1792–1923|last=Yapp|first=M.E.|author-link=Malcolm Yapp|year=1987|publisher=Longman|location=Harlow, England|isbn=978-0-582-49380-3|page=[https://archive.org/details/makingofmodern00yapp/page/290 290]|url=https://archive.org/details/makingofmodern00yapp/page/290}}</ref> 

1918 ондо [[Еврейн легион]] буюу үндэһэндээ Сионист һайн дураараа ябагшадай бүлэглэл [[Синай ба Палестинын кампани|Палестиные эзэлэн абахада]] туһаламжа үзүүлһэн.<ref>{{Cite encyclopedia|title=Jewish Legion|encyclopedia=Encyclopaedia Judaica|url=http://go.galegroup.com/ps/anonymous?id=GALE%7CCX2587510141|year=2007|location=Detroit|publisher=Macmillan Reference|access-date=6 August 2014|first=Joseph B.|last=Schechtman|page=304|volume=11}}</ref> Британиин засаглал, Еврей сагаашадай эсэргүү Арабай эсэргүүсэлиинь [[1920 ондо Палестинын үймөөн]] дэгдээжэ, Хашомерын дэбжэлтын үрэ дүндэ 1920 ондо [[Һагана]] (Иврит хэлээр "Хамгаалга" гэһэн удхатай) хэмээхэ Еврей сэрэгэй бүлэглэл байгуулхадай хүргэһэн ба энэһээ [[Иргун]], [[Лехи]] гэһэн сэрэгэй бүлэглэлүүд һалаһан юм.<ref>{{Harvard citation no brackets|Scharfstein|1996|p=269}}. "During the First and Second Aliyot, there were many Arab attacks against Jewish settlements ... In 1920, [[Hashomer]] was disbanded and [[Haganah]] ("The Defense") was established."</ref> 1922 ондо [[Үндэһэтэнүүдэй Лигэ]]нь Ехэ Британида [[Британиин Палестинын Мандат (хуули ёhоной документ)|Палестинын Мандатые]] олгобо.<ref>{{cite journal|url=http://www.fordham.edu/halsall/mod/1922mandate.html|title=League of Nations: The Mandate for Palestine, July 24, 1922|journal=Modern History Sourcebook|date=24 July 1922|access-date=27 August 2007}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110804221156/http://www.fordham.edu/halsall/mod/1922mandate.html |date=4 August 2011 }}</ref> Энэ үеын хүн зониинь үлүү ехэ Арабай лалын шажантад байһан ба Еврейшүүд 11 оршон хуби,<ref>{{cite book|last1=Shaw|first1=J.V.W.|title=A Survey of Palestine|edition=Reprint|postscript=. Volume I: Prepared in December 1945 and January 1946 for the information of the Anglo-American Committee of Inquiry|year=1991|orig-year=1946|publisher=Institute for Palestine Studies|location=Washington, DC|isbn=978-0-88728-213-3|oclc=22345421|page=148|chapter=Chapter VI: Population|lay-url=http://www.palestine-studies.org/books.aspx?id=543&href=details}}</ref> Арабай христосой шажантад ниитэ хүн зоной 9.5%-иие эзэлжэ байба.<ref>{{cite web|title=Report to the League of Nations on Palestine and Transjordan, 1937|publisher=British Government|year=1937|access-date=14 July 2013|url=https://unispal.un.org/UNISPAL.NSF/0/7BDD2C11C15B54C2052565D10057251E|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20130923061547/http://unispal.un.org/UNISPAL.NSF/0/7BDD2C11C15B54C2052565D10057251E|archive-date=23 September 2013}}</ref> 

[[Гурбадугаар алия|Гурбадугаар]] (1919–23) ба [[Дүрбэдүгээр алия]] (1924–29) Палестинда 100,000 еврейшүүдые нэмэжэ асарһан.<ref name="aliyot" /> [[Адольф Һитлерэй дэбжэлтэ|Нацисай дэбжэлтэ]], 1930-д оной Европодо еврейшүүдые харшалалга ябадал улам бүри нэмэгдэжэ байһаниинь [[Табадугаар алия]] болоходо хүргэжэ, дүрбэнэй нэгэ сая еврейшүүд иммигрировалһан. Энэнь еврейшүүдэй нүүн ерэлгэ, газар худалдажа абахада харюу үйлэ үзүүлхэ зорилгоор эхилһэн [[Арабай восстани (1936—1939)|1936–39 оной Арабай восстаниин]] гол шалтагаан байба. Хэдэн зуун Еврейшүүд ба Британиин аюулгүй байдалай ажалтанууд алагдаһан Ехэ Британиин Мандатын эрхэ баригшада Һагана, Иргун гэхэ сионист зэбсэгтэ бүлэглэлүүдэй хамта 5032 арабые алажа, 14760 хүниие шархатуулһанай,<ref>{{cite book|url={{Google books|hEt5PWCTMJMC|page=PA374|keywords=irgun%20and%20haganah%20in%20the%201936 riots|text=irgun+and+haganah+in+the+1936+riots|plainurl=yes}}|title=A History of Zionism: From the French Revolution to the Establishment of the State of Israel|access-date=15 October 2015|publisher=Knopf Doubleday Publishing Group|author=Walter Laqueur|year=2009|isbn=978-0-307-53085-1}}</ref><ref>{{cite journal|last1=Hughes|first1=M|year=2009|title=The banality of brutality: British armed forces and the repression of the Arab Revolt in Palestine, 1936–39|url=http://v-scheiner.brunel.ac.uk/bitstream/2438/7251/4/The%20banality%20of%20brutality.pdf|journal=English Historical Review|volume=CXXIV|issue=507|pages=314–354|doi=10.1093/ehr/cep002|url-status=bot: unknown|archive-url=https://web.archive.org/web/20160221163210/http://v-scheiner.brunel.ac.uk/bitstream/2438/7251/4/The%20banality%20of%20brutality.pdf|archive-date=21 February 2016|df=dmy-all}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160221163210/http://v-scheiner.brunel.ac.uk/bitstream/2438/7251/4/The%20banality%20of%20brutality.pdf |date=21 February 2016 }}</ref> үрэ дүндэ [[Палестинашууд|Палестинын Арабай]] хүн зоной наһанда хүрэгшэдэй арба гаруй хубинь алагдажа, шархатаһан, түрмэдэ хоригдоһон гү, али сүлэгдэһэн байба.<ref>[[Walid Khalidi|Khalidi, Walid]] (1987). ''From Haven to Conquest: Readings in Zionism and the Palestine Problem Until 1948''. Institute for Palestine Studies. {{ISBN|978-0-88728-155-6}}</ref> Британишууд [[1939 оной Сагаан Ном|1939 оной Сагаан Номоор]] Палестина руу Еврешүүдэй нүүн ерэлгэдэ хизаарлалта табиһан. Дэлхэйн улас оронууд [[Холокост|Холокостһоо]] дүрбэн гарша ерэһэн [[Еврей тэрьедэгшэд|Еврей тэрьедэгшые]] бусаахда Палестинда еврейшүүдые хүргэхэ зорилгоор Алия Бет гэжэ нэрлэгдэдэг нюуса хүдэлөөные зохёон байгуулба.<ref name="aliyot" /> [[Дэлхэйн хоёрдугаар дайн|Дэлхэйн 2-р дайнай]] түгэсхэлдэ Палестинын Еврей хүн зон ниитэ хүн зоной 31% боложо ехэдхэжээ.<ref>Government of Palestine, Department of Statistics, Village Statistics, 1945.</ref> 

== Газар зүй ба оршон тойрон байдал ==
{{Main|Израилиин газар зүй|Израилиин фауна}}
{{Israel Geographical Map}}
{{multiple image|caption_align=center|total_width=220|image1=Satellite image of Israel in January 2003.jpg|width1=727|height1=1731|image2=Israel at night.jpg|width2=425|height2=934|footer=Үдэр (зүүн) ба һүниин сагай (баруун) Израиль болон хүршэ нютаг дэбисхэрэй [[Хэмэл дахуулай фотосъёмко|хэмэл дахуулай зурагууд]]}}

Израилиинь [[Үрэжэлтэй Хэлтэгы һара]]да хабиин [[Левант|Левантда]] байрладаг. Туһа уласиинь [[Газарай дундада тэнгис|Газарай дундада тэнгисэй]] [[Зүүн Газарай дундада тэнгис|зүүн түгэсхэлдэ]], хойто талаараа Ливан, зүүн хойто талаараа Сири, зүүн талаараа Йордан ба Баруун эрье, баруун урда хэһэгтэ Египет ба Газын хэлтэсээр хизаарлагдадаг. Энэнь [[29-р хойто параллель|29°]] ба [[34-р хойто параллель|34° хойто]] үргэригүүд, [[34-р зүүн меридиан|34°]] ба [[36-р зүүн меридиан|36° зүүн]] утаригуудай хоорондо байрладаг.

Израилиин сувереннэ газар нютаг ([[1949 оной Зуурын эблэрэлэй хэлсээн|1949 оной Зуурын эблэрэлэй хэлсээнэй]] демаркационно хилые харгалзан, 1967 оной [[Зургаан Үдэрэй дайн|Зургаан Үдэрэй дайнай]] үеэр Израилиин эзэлжэ абаһан бүхы нютаг дэбисхэриие эсэ тоособол) 20,770 хабтагай дүрбэлжэн км талмайтай ба хоёр хубинь уһан юм.<ref name="cia">{{cite web|url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/israel/|title=Israel|website=The World Factbook|publisher=Central Intelligence Agency|access-date=5 January 2017}}</ref> Гэбэшье Израилиинь маша нариихан (хамагай үргэниинь 100 км, хойноһоо урагша 400 км-тэй сасуулхада) Газарай дундада тэнгисдэхи [[Эдэй засагай онсогой бүһэ|эдэй засагай онсогой бүһэнь]] Израилиин газар нютагһаа хоёр дахин ехэ юм.<ref>{{cite news|url=http://www.haaretz.com/print-edition/news/israel-navy-to-devote-majority-of-missile-boats-to-secure-offshore-drilling-rafts-1.406203|title=Israel Navy to devote majority of missile boats to secure offshore drilling rafts|first=Gili|last=Cohen|date=9 January 2012|newspaper=Haaretz}}</ref> [[Зүүн Иерусалим]], [[Голанай үндэрлиг|Голанай үндэрлигые]] оролсуулан Израилиин хуули тогтоомжын дагуу ниитэ талмайнь 22,072 хабтагай дүрбэлжэн км,<ref>{{cite web|url=http://www.cbs.gov.il/reader/shnaton/templ_shnaton_e.html?num_tab=st01_01&CYear=2012|title=Area of Districts, Sub-Districts, Natural Regions and Lakes|date=11 September 2012|publisher=Israel Central Bureau of Statistics|access-date=13 June 2013}}</ref> ба [[Баруун эрэг|Баруун эрэгэй]] сэрэгэй хиналтатай, зарим хубиин [[Палестинын Үндэһэнэй Захиргаа|Палестинын мэдэлдэ]] байдаг газар нютагые оролсуулан, Израилиин мэдэлдэ байгаа ниитэ талмайнь 27,799 хабтагай дүрбэлжэн км юм.<ref name="loc-geo">{{cite journal|url=http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/iltoc.html|date=7 May 2009|title=Israel (Geography)|journal=Country Studies|access-date=12 February 2010}}</ref>

Жэжэг хэмжээтэйшье Израилиинь урда хэсэгтэ оршохо [[Негев]] сүлһээ эхилээд хуурай газарай үрэжэлтэй [[Изреелиин хүнхэр]], [[Галилеа]], [[Кармель уула|Кармелиин]] хадын шэлэнүүд, хойто зүгтэ [[Голанай үндэрлиг|Голан]] хүрэтэр географиин объекттэй. Газарай дундада тэнгисэй эрье дээрхи [[Израилиин эрье шадарай тала газар|Израилиин эрье шадарай тала газарта]] Израилиин хүн зоной ехэнхинь амидардаг.<ref>{{cite web|url=http://goisrael.com/Tourism_Eng/Tourist%20Information/Discover%20Israel/Geographic%20Regions/pages/The%20coastal%20plain.aspx|title=The Coastal Plain|publisher=Israel Ministry of Tourism|access-date=6 January 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20170107171405/http://goisrael.com/Tourism_Eng/Tourist%20Information/Discover%20Israel/Geographic%20Regions/pages/The%20coastal%20plain.aspx|archive-date=7 January 2017|url-status=dead}}</ref> 

== Хүн зон ==
{{Main|Израилиин хүн зон|Израилшууд}}
[[Файл:Israelpop.svg|мини|Израилиин хүн зоной пирамид]]
2021 оной байдалаар Израилиин хүн зон 9,369,630 оршон байһан ба тэдэнһээ 74,2% нь эрхэтэнэй засагай газар [[Израилиин Еврейшүүд|еврей]] гэжэ регистрировалһан байна.<ref name="population_stat2019">{{cite report|url=https://www.cbs.gov.il/he/mediarelease/DocLib/2019/134/11_19_134b.pdf|title=Israel's Independence Day 2019|date=6 May 2019|publisher=Israel Central Bureau of Statistics|access-date=7 May 2019}}</ref> [[Израилиин Араб эрхэт|Арабууд]] хүн зоной 20.9%-ие эзэлжэ байһан Араб бэшэ христосой шажантанууд болон шажангүй хүнүүд 4.8%-ие эзэлжэ байна.<ref name="population_stat2019" /> Һүүлэй арбан жэлэй хугасаанда [[Румыни]], [[Тайланд]], [[Бүгэдэ Найрамдаха Хитад Арад Улас|Хитад]], Африка, Урда Америкын олон тооной сагааша ажалшад Израильда һуурижаһан. Тэдэнэрэй олонхинь Израильда хуули буһаар амидарша байгаа тула бодото тоо баримта тодорхойгүй байна,<ref>{{cite news|url=http://www.irinnews.org/Report/85270/ISRAEL-Crackdown-on-illegal-migrants-and-visa-violators|title=ISRAEL: Crackdown on illegal migrants and visa violators|newspaper=IRIN|date=14 July 2009}}</ref> гэбэшье 166,000-һаа<ref name="population_stat2019" /> 203,000 хүрэтэр гэһэн тоо баримта байдаг.<ref name="Adriana Kemp">Adriana Kemp, "Labour migration and racialisation: labour market mechanisms and labour migration control policies in Israel", ''Social Identities'' 10:2, 267–292, 2004</ref> 2012 оной 6 һара гэхэдэ 60,000 шахуу Африка сагаашад Израильда нэбтэрһэн байна.<ref>{{cite news|url=https://www.reuters.com/article/us-israel-africans-idUSBRE85A0VI20120611|title=Israel rounds up African migrants for deportation|newspaper=Reuters|date=11 June 2012}}</ref> Израилшуудай 92 шахуу хубинь хото һуурин газарта амидардаг.<ref>{{cite web|url=http://mfa.gov.il/MFA/AboutIsrael/Land/Pages/THE%20LAND-%20Urban%20Life.aspx|publisher=Israel Ministry of Foreign Affairs|title=The Land: Urban Life|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20130607003443/http://www.mfa.gov.il/mfa/aboutisrael/land/pages/the%20land-%20urban%20life.aspx|archive-date=7 June 2013}}</ref> [[ЭЗХАХБ|ЭЗХАХБ-һаа]] 2016 ондо ниитэлһэн мэдээсэлээр израилшуудай [[Дундажа наһалалта|дундажа наһалалтые]] 82.5 жэл гэжэ тоосожо, дэлхэйдэ 6-р байрада жагсаба.<ref name="OECD_life_expec" />

Израилиинь [[Еврей хүнүүдэй эхэ орон|еврейшүүдэй эхэ орон]] боложо байгуулагдаһан ба ходо [[еврейн улас]] гэжэ нэрлэгдэдэг. Израиль уласай [[Бусалга тухай Хуули|Бусалга тухай Хуулиар]] бүхэ еврей болон еврей гаралтай хүнүүдтэ [[Израилиин гражданство]] абаха эрхые олгодог.<ref>{{cite web|url=https://www.knesset.gov.il/laws/special/eng/return.htm|publisher=Knesset|title=The Law of Return|access-date=14 August 2007|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20051127033448/http://www.irac.org/article_e.asp?artid=199|archive-date=27 November 2005}}</ref>

=== Хотоной үндэһэн районууд ===
{{wide image|Tel Aviv Panorama.jpg|1000px|}}{{Largest cities of Israel}}

== Засагай газар ба улас түрэ ==

=== Захиргаанай хубаалга ===
{{Main|Израилиин Дүүргэнүүд}}
{{Israel Labelled Map}}

Израиль уласынь засаг захиргаанай зургаан [[Израилиин дүүргэнүүд|дүүргэдэ]] (Еврей: מחוזות‎) хубаагдадаг – [[Түб дүүргэ (Израиль)|Түб]], [[Һайфа дүүргэ|Һайфа]], [[Иерусалим дүүргэ|Иерусалим]], [[Хойто дүүргэ (Израиль)|Хойто]], [[Урда дүүргэ (Израиль)|Урда]] ба [[Тель-Авив дүүргэ|Тель-Авив дүүргэнүүд]] мүн [[Баруун эрье|Баруун эрьедэхи]] [[Иудея ба Самари можо]] юм. Бүхэ Иудея ба Самари можо болон Иерусалим, Хойто дүүргын зарим хэһэгые Израилиин нэгэ хэһэг гэжэ олон уласта хүлеэн зүбшөөрдөггүй. Дүүргэнүүдые нафот (Еврей: נפות‎) гэжэ нэрлэһэн 15 дид хэһэгтэ хубаадаг.<ref>{{cite web|publisher=Central Bureau of Statistics|title=Introduction to the Tables: Geophysical Characteristics|url=http://www.cbs.gov.il/shnaton53/download/st_eng01.doc|format=doc|access-date=4 September 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20110221195435/http://www.cbs.gov.il/shnaton53/download/st_eng01.doc|archive-date=21 February 2011|url-status=dead}}</ref>
{| class="wikitable sortable" style="text-align:center"
! rowspan="2" |Дүүргэ
! rowspan="2" |Ниислэл
! rowspan="2" |Томоохон хото
! colspan="4" |Хүн зон<ref name="districts_pop">{{cite web|url=http://www.cbs.gov.il/reader/shnaton/templ_shnaton_e.html?num_tab=st02_17&CYear=2017|title=Localities and Population, by Population Group, District, Sub-District and Natural Region|date=6 September 2017|publisher=Israel Central Bureau of Statistics|access-date=19 September 2017}}</ref>
|-
!Еврейшүүд
!Арабууд
!Ниитэ
! class="unsortable" |тэмдэглэл
|-
![[Иерусалим Дүүргэ|Иерусалим]]
| colspan="2" |[[Иерусалим]]
| style="text-align:right" |{{percentage|721300|1083300}}
| style="text-align:right" |{{percentage|344500|1083300}}
| style="text-align:right" |{{sort|1083300|1,083,300}}
|{{ref|jerusalemdistrict|a}}
|-
![[Хойто Дүүргэ (Израиль)|Хойто]]
|[[Ноф-ха-Галиль]]
|[[Назарет]]
| style="text-align:right" |{{percentage|603400|1401300}}
| style="text-align:right" |{{percentage|752700|1401300}}
| style="text-align:right" |{{sort|1401300|1,401,300}}
|
|-
![[Һайфа Дүүргэ|Һайфа]]
| colspan="2" |[[Һайфа]]
| style="text-align:right" |{{percentage|679400|996300}}
| style="text-align:right" |{{percentage|255100|996300}}
| style="text-align:right" |{{sort|0996300|996,300}}
|
|-
![[Түб Дүүргэ (Израиль)|Түб]]
|[[Рамла]]
|[[Ришон-ле-Цион]]
| style="text-align:right" |{{percentage|1852400|2115800}}
| style="text-align:right" |{{percentage|172700|2115800}}
| style="text-align:right" |{{sort|2115800|2,115,800}}
|
|-
![[Тель-Авив Дүүргэ|Тель-Авив]]
| colspan="2" |[[Тель-Авив]]
| style="text-align:right" |{{percentage|1289500|1388400}}
| style="text-align:right" |{{percentage|20900|1388400}}
| style="text-align:right" |{{sort|1388400|1,388,400}}
|
|-
![[Урда Дүүргэ (Израиль)|Урда]]
|[[Беэр-Шева]]
|[[Ашдод]]
| style="text-align:right" |{{percentage|909200|1244200}}
| style="text-align:right" |{{percentage|250800|1244200}}
| style="text-align:right" |{{sort|1244200|1,244,200}}
|
|-
![[Иудея ба Самари Можо|Иудея ба Самари Можо]]
|[[Ариэль (хото)|Ариэль]]
|[[Модиин-Илит]]
| style="text-align:right" |{{percentage|391000|399300}}
| style="text-align:right" |{{percentage|600|399300}}
| style="text-align:right" |{{sort|0399300|399,300}}
|{{ref|judeaandsamaria|b}}
|}

: {{note|jerusalemdistrict|a}} [[Зүүн Иерусалим|Зүүн Иерусалимдахи]] 200,000 еврей, 300,000 арабуудые оруулалсаад.<ref name="jerusalem_pop">{{cite web|url=http://www.jerusaleminstitute.org.il/.upload/yearbook/2017/shnaton_C1017.pdf|title=Population of Jerusalem, by Age, Religion and Geographical Spreading, 2015|publisher=Jerusalem Institute for Israel Studies|access-date=19 September 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20170924044837/http://www.jerusaleminstitute.org.il/.upload/yearbook/2017/shnaton_C1017.pdf|archive-date=24 September 2017|url-status=dead}}</ref>
: {{note|judeaandsamaria|b}} Зүбхэн Израилиин эрхэтэд.

=== Тусхай түхэлэй һуурин ===

* [[Бүлгэмэй сэлеэн]]
* [[Еврейн нютаг]]
* [[Кибуц]]
* [[Квуца]]
* [[Мошав]]
* [[Мошава]]

=== Израилиин эзэмдэһэн газар нютаг ===
{{Main|Израилиин эзэмдэһэн газар нютаг|Баруун эрьеын Израилиин оккупаци}}
[[Файл:Map_of_Israel,_neighbours_and_occupied_territories.svg|thumb|300px|Баруун эрьеын, Газын хэлтэс, Голанай үндэрлигые харуулһан Израилиин карта]]
{{Israeli occupations navbox}} {{Administration in the Palestine region}}
1967 ондо [[Зургаан Үдэрэй дайн|Зургаан Үдэрэй дайнай]] үрэ дүндэ Израиль Зүүн Иерусалим, Газын хэлтэс, Голанай үндэрлиг ба Баруун эрьеэ эзэлжэ абаһан.

== Эдэй засаг ==
{{Main|Израилиин Эдэй засаг}}
[[Файл:View_of_Diamond_Exchange_Center_from_Azrieli_Center.jpg|слева|мини|[[Рамат-Ган]]дахи [[Алмазай биржын дүүргэ]]]]
Израилиинь [[Баруун Ази]], [[Дунда Дурна|Ойрохи Дурнын]] эдэй засаг, ажа үйлэдбэриин хүгжөөлгөөрөө хамагай дэбжэлтэтэ орон гэжэ тоосогдодог.<ref name="Chua 2003 219–220">{{Cite book|title=World On Fire|last=Chua|first=Amy|publisher=Knopf Doubleday Publishing|year=2003|isbn=978-0-385-72186-8|pages=[https://archive.org/details/worldonfirehowex00chua_0/page/219 219–220]|url=https://archive.org/details/worldonfirehowex00chua_0/page/219}}</ref><ref>{{Cite book|url={{Google books|Up_7Bh8SbDcC|page=|keywords=%22israel+is+the+most+industrialized%22|text=%22israel+is+the+most+industrialized%22|plainurl=yes}}|title=Northern and Western Asia|isbn=978-0-8225-2915-6|last1=Bramwell|first1=Martyn|year=2000}}</ref> Израилиин шанартай [[Израилиин ехэ һургуули ба коллежуудай жагсаалта|ехэ һургуулиин болбосорол]], үндэр хүсэл эрмэлзэлтэй, болбосоролтой хүн зониие бүридэлгэнь улас ороной үндэр технологиин хүгжэлтэ эдэй засагай хурдатай хүгжэлгые дэмжэдэг гол хэрэгсэл юм.<ref name="David Adler">{{cite web|url=http://monitor.icef.com/2014/03/ambitious-israeli-students-look-to-top-institutions-abroad/|title=Ambitious Israeli students look to top institutions abroad|publisher=ICEF|date=10 March 2014|access-date=20 January 2015|author=David Adler}}</ref> 2010 ондо [[ЭЗХАХБ|ЭЗХАХБ-да]] ороһон.<ref name="OECD" /><ref>{{cite web|url=http://www.oecd.org/general/listofoecdmembercountries-ratificationoftheconventionontheoecd.htm|title=List of OECD Member countries&nbsp;— Ratification of the Convention on the OECD|publisher=Organisation for Economic Co-operation and Development|access-date=12 August 2012}}</ref> Израиль улас [[Дэлхэйн Эдэй Засагай Форум|Дэлхэйн Эдэй Засагай Форумһаа]] гаргаһан ''[[Дэлхэйн Үрдилдэхэ Шадабариин Тоосоон|Дэлхэйн Үрдилдэхэ Шадабариин Тоосоондо]]'' 16-да,<ref>{{cite report|last=Schwab|first=Klaus|author-link=Klaus Schwab|date=2017|title=The Global Competitiveness Report 2017–2018|url=http://www3.weforum.org/docs/GCR2017-2018/05FullReport/TheGlobalCompetitivenessReport2017%E2%80%932018.pdf|publisher=World Economic Forum|access-date=17 November 2017}}</ref> [[Дэлхэйн Банк|Дэлхэйн Банкһаа]] [[Бизнес Эрхилхэдэ Хилбар Байдалай Индекс|''Бизнес Эрхилхэдэ Хилбар Байдалай'' Индексээр]] 54-тэ жагсаһан.<ref>{{cite web|url=http://www.doingbusiness.org/data/exploreeconomies/israel|title=Doing Business in Israel|publisher=World Bank Group|access-date=17 November 2017}}</ref> Үндэр ур шадабаритай ажал эрхилдэг хүнүүдэй эзэлхэ хуби хэмжээгээр Израиль дэлхэйдэ 5-р байранда жагсаба.<ref>{{cite web|url=http://reports.weforum.org/global-human-capital-report-2017/dataexplorer/#economy=ISR|title=Global Human Capital Report 2017|date=13 September 2017|publisher=World Economic Forum|access-date=23 April 2018|accessdate=13 July 2021|archivedate=6 January 2019|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190106091003/http://reports.weforum.org/global-human-capital-report-2017/dataexplorer/#economy=ISR}}</ref> Израилиин эдэй засагай мэдээлэлынь Голанай үндэрлиг, Зүүн Иерусалим, Баруун эрэгдэхи Израилиин һуурингүүдые багтааһан Израилиин эдэй засагай нютаг дэбисхэрые хамардаг.
[[Файл:BursaTelAviv-1.jpg|мини|[[Тель-Авивай хүрэнгын биржэ]]. Онсогой байдалай үедэ биржые эдэбхитэй байлгаха үүдэнһээ системэнь газар доорохи бункертэ байрладаг компьютерэй аралжаа хэхэдэ эгээл тохиромжотой.<ref>[http://www.jpost.com/Business/Business-News/Tel-Aviv-Stock-Exchange-inaugurates-trading-in-new-building-374766 Tel Aviv Stock Exchange inaugurates trading in new building], By GLOBES, NIV ELIS, 9 August 2014</ref>]]Байгаалиин баялиг хизаарлагданги байһанша [[Израилиин хүдөө ажахы|хүдөө ажахы]], ажа үйлэдбэриин һалбари эршэмтэй хүгжэжэ, Израиль үрэ таряа, үхэрэй мяханһаа бусад хүнэһэнэй үйлэдбэрилгээр уласаа бүрин хангадаг болонхой. 2017 ондо ниитэ 66.76 тэрбум долларай үнэтэй түүхэй эд, сэрэгэй багажа зэбсэг, болбосоруулагдаагүй алмаз, түлишэ, үрэ таряа ба эд хэрэглэгшэдэй бараа зэрэгые Израильруу импортировалагдаһан.<ref name="cia" /> Экспортын үндэһэн шэглэлдэ машина ба багажа зэбсэг, программа хангамжа, зүһэгдэһэн алмаз, хүдөө ажахын продукци, химикатууд, нэхэмэл зүйл ба хубсаһа; 2017 ондо Израилиин экспорт 60.6 тэрбум долларта хүрэһэн байна.<ref name="cia" /> [[Израилиин Банк]] 113 тэрбум долларай гадаада валютын нөөсэтэй.<ref name="cia" /> 1970-д онһоо хойшо Израиль АНУ-һаа [[АНУ–Израилиин сэрэгэй харилсаан|сэрэгэй туһаламжа]] абаша, зээлиин гаранти хэлбэриэр эдэй засагай туһалалсалга абаша ерэһэн ба одоо Израилиин [[Гадаада үрэ|гадаада үриин]] бараг тала хубиие эзэлжэ байна. Израилиинь дэлхэйн үндэр хүгжэлтэй оронуудай хамагай бага гадаада үритэй ба сэбэр гадаада үриин хэмжээгээр зээлидүүлэгшэ орон ба 2015 ондо 69 тэрбум долларай ашагтай байһан.<ref>{{cite press release|date=20 September 2015|title=Israel's International Investment Position (IIP), June 2015|url=http://www.boi.org.il/en/NewsAndPublications/PressReleases/Pages/20-09-2015-IIP-Q2.aspx|publisher=Bank of Israel|access-date=29 January 2017}}</ref>

Израилиинь дэлхэй дээр [[Стартап|стартапай]] хэмжээгээр АНУ-ай дараа хоёрдугаарта,<ref>{{cite book|title=Intellectual Capital for Communities: Nations, Regions, and Cities|last=Bounfour|first=Ahmed|author2=Edvinsson, Leif|year=2005|publisher=Butterworth-Heinemann|isbn=978-0-7506-7773-8|page=47 (368 pages)}}</ref> NASDAQ-та регистрацитай хампааниудай тоогоор АНУ, Хятадын дараа гурбадугаарта ороһон.<ref>{{cite magazine|url=https://www.forbes.com/sites/richardbehar/2016/05/11/inside-israels-secret-startup-machine/|title=Inside Israel's Secret Startup Machine|magazine=Forbes|date=11 May 2016|access-date=30 October 2016|author=Richard Behar}}</ref> [[Intel]]<ref>{{cite news|url=http://www.jpost.com/Business/BusinessNews/Article.aspx?id=52876|newspaper=The Jerusalem Post|date=27 February 2007|access-date=20 March 2012|title=Intel to expand Jerusalem R&D|last=Krawitz|first=Avi}}</ref> ба [[Microsoft]]<ref>{{cite web|url=http://www.microsoftrnd.co.il/about/leadership|publisher=Microsoft|access-date=19 March 2012|title=Microsoft Israel R&D center: Leadership|quote=Avi returned to Israel in 1991, and established the first Microsoft R&D Center outside the US&nbsp;...|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20120313223906/http://www.microsoftrnd.co.il/about/leadership|archive-date=13 March 2012|accessdate=19 July 2021|archivedate=13 March 2012|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120313223906/http://www.microsoftrnd.co.il/about/leadership}}</ref> нар Израильда анханай гадаадын научно-шэнжэлэлгын центрээ бариһан ба [[IBM]], [[Google]], [[Apple]], [[Hewlett-Packard]], [[Cisco Systems]], [[Facebook]] ба [[Motorola]] зэрэг бусад үндэр технологиин олон үндэһэнэй корпорациуд шэнжэлэл, бэлэдхэлгын центрүүдээ Израильда нээһэн юм. 2007 ондо Америкын зөөри оруулагша [[Уоррен Баффет|Уоррен Баффетай]] [[Berkshire Hathaway]] хампааниинь Израилиин [[Iscar]] хампааниие 4 тэрбум доллараар худалдажа абаһан.<ref>{{cite news|title=Berkshire Announces Acquisition|work=[[The New York Times]]|date=6 May 2006|access-date=15 May 2010|url=https://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9C02E7DB1F3FF935A35756C0A9609C8B63}}</ref>

Израильда ажалай үдэриинь Няма гарагһаа Пүрбэ гараг хүрэтэр (5 үдэрэй [[ажалай долоон хоног]]) гү, али Баасан гарагта (6 үдэрэй ажалай долоон хоног). Баасан гарагые ажалай үдэр, хүн зоной диилэнги хубиие Еврейшүүд эзэлдэг газаруудта [[Шаббат|''Шаббатай'']] үдэрые тэмдэглэхэдээ Баасан гарагиинь "богони үдэр" ба жииртээ үбэлэй 14:00 саг хүрэтэр, зунай 16:00 саг хүрэтэр үргэлжэлдэг.

=== Транспорт ===
{{Main|Израилиин Транспорт}}
[[Файл:4X-ECC_LLBG_09-05-2014b.jpg|мини|[[Бен-Гурионой нэрэмжэтэ Уласхоорондын Аэропорт|Бен-Гурионой Уласхоорондын Аэропорт]]]]
Израилиинь 19,224 км хатуу хушалтатай [[Израилиин Автомашинын зам|зам]],<ref>{{cite web|url=http://www.cbs.gov.il/reader/shnaton/templ_shnaton_e.html?num_tab=st24_10&CYear=2016|title=Roads, by Length and Area|date=1 September 2016|publisher=Israel Central Bureau of Statistics|access-date=15 February 2017}}</ref> 3 сая автомашинатай.<ref name="vehicles">{{cite web|url=http://www.cbs.gov.il/reader/newhodaot/hodaa_template.html?hodaa=201627085|title=3.09&nbsp;Million Motor Vehicles in Israel in 2015|date=30 March 2016|publisher=Israel Central Bureau of Statistics|access-date=15 February 2017}}</ref> 1000 хүндэ ноогдохо автомашинын тоо 365 байгаань хүгжэнги оронуудай хубида бага юм.<ref name="vehicles" /> Израиль улас хубаарита шэглэлдэ 5,715 автобустай,<ref>{{cite web|url=http://www.cbs.gov.il/shnaton60/st24_04.pdf|title=Bus Services on Scheduled Routes|year=2009|publisher=Israeli Central Bureau of Statistics|access-date=5 February 2010|archive-url=https://web.archive.org/web/20110610053142/http://www.cbs.gov.il/shnaton60/st24_04.pdf|archive-date=10 June 2011|url-status=dead}}</ref> ба хэдэ хэдэн транспортын обслуживани эрхилдэг ба хамагай томонь [[Эгед|Эгедиинь]] уласай ехэнхи хэсэгтэ обслуживалдаг. [[Израилиин Түмэр харгын транспорт|Түмэр харгынууд]] 1277 км үргэлжэлдэг ба зүбхэн засагай газарай [[Израилиин түмэр харгы|Израилиин Түмэр Харгы]] хампаани ажаллуулдаг.<ref name="cbs_rails">{{cite web|url=http://www.cbs.gov.il/reader/shnaton/templ_shnaton_e.html?num_tab=st24_03&CYear=2016|title=Railway Services|date=1 September 2016|publisher=Israel Central Bureau of Statistics|access-date=15 February 2017}}</ref> 1990-д оной эхиндэ ба дунда үеһээ эхилһэн Томо инвестициин дараа поездоор жэлдэ ябадаг хүнэй тоо 1990 ондо 2.5 сая байһан, харин 2015 ондо 53 сая боложо; мүн түмэр харгынууд жэлдэ 7.5 сая тонно ашаан зөөбэрилдэг.<ref name="cbs_rails2" />

Израильда Тель-Авивһаа ойро уласхоорондын агаарай транспортын гол түб болохо [[Бен-Гурионой нэрэмжэтэ Уласхоорондын Аэропорт|Бен-Гурионой Аэропорт]], хамагай урда хэсэгэй Эйлат боомто хотые хангадаг [[Рамоной Аэропорт]] зэргэ уласхоорондын хоёр [[Израиль дахи Аэропортын жагсаалта|аэропорт]] хангадаг. Дотоодын хэдэ хэдэн жэжэг ниидэхэ онгосын буудал байдаг.<ref name="Transportation in Israel">{{Cite book|url=https://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/Economy/transport.html|title=Transportation in Israel|year=2001|publisher=Jewish Virtual Library|access-date=5 February 2010|isbn=978-0-08-043448-3|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20080706184733/https://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/Economy/transport.html|archive-date=6 July 2008}}</ref> Израилиин хамагай томо аэропорт болохо, Бен-Гурион 2015 ондо 15 сая гаруй пассажир хангаба.<ref>{{cite web|url=http://www.iaa.gov.il/en-US/airports/bengurion/Pages/Statistics.aspx|title=Statistics|publisher=Israel Airports Authority|access-date=15 February 2017}}</ref>

== Зүүлтэ ==
<references responsive="" />

== Холбоо ==
; Засагай газар
* [https://www.gov.il/en Government services and information website]
* [http://mfa.gov.il/MFA/AboutIsrael/Pages/default.aspx About Israel] at the [[Ministry of Foreign Affairs (Israel)|Israel Ministry of Foreign Affairs]]
* [http://www.pmo.gov.il/English/Pages/default.aspx Албан ёһоной вебсайт] of the [[Prime Minister's Office (Israel)|Israel Prime Minister's Office]]
* [http://www.cbs.gov.il/reader/cw_usr_view_Folder?ID=141 Албан ёһоной вебсайт] of the [[Israel Central Bureau of Statistics]]
* [https://new.goisrael.com/ GoIsrael.com] by the [[Ministry of Tourism (Israel)|Israel Ministry of Tourism]]

; Юрэнхы мэдээлэл
* [https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/israel/ Израиль]. ''[[The World Factbook]]''. [[Central Intelligence Agency]].
* [https://www.jewishvirtuallibrary.org/israel Израиль], [[Jewish Virtual Library]]
* [https://www.oecd.org/israel/ Израиль], [[OECD]]
* [http://www.ifs.du.edu/ifs/frm_CountryProfile.aspx?Country=IL Key Development Forecasts for Israel] from [[International Futures]]
* {{Curlie|Regional/Middle_East/Israel}}
*{{GovPubs|Israel}}

; Картууд
* {{Wikiatlas}}
* {{OSM relation|1473946}}

{{1000 үгүүлэл}}
{{Ази}}

[[Категори:Израиль| ]]
[[Категори:1948 ондо Азида байгуулагдаhан]]
[[Категори:Араб хэлээр хэлэлсэдэг уласууд ба газар нютаг]]
[[Категори:Азиин уласууд]]
[[Категори:Зүүн Газарай дундада тэнгис]]
[[Категори:Еврейн уласууд]]
[[Категори:1948 ондо байгуулагдаhан улас ба газар нютаг]]
[[Категори:НҮБ-эй гэшүүн уласууд]]
[[Категори:Дунда Дурнын уласууд]]
[[Категори:Левант]]
[[Категори:Баруун Азиин уласууд]]
[[Категори:Палестина (бүһэ нютаг)|*]]
[[Категори:Израилиин Нютагдахи улас түрын байгуулганууд]]
[[Категори:Бүгэдэ Найрамдаха Уласууд]]