Иосиф Сталин хуудаһанай эхэ кодые хаража байна

{{Алдартай хүн
|нэрэ = Иосиф Виссарионович Сталин
|уугуул_нэрэ = Иосиф Виссарионович Джугашвили<br />{{lang-ka|იოსებ ბესარიონის ძე ჯუღაშვილი}}
|зураг =
|ажал_үйлэ = [[Улас түрэ]]шэ, дарангуйлагша
|түрэһэн_үдэр = 
|түрэһэн_газар = {{flagicon|RUS}} [[Гори]], [[Ородой эзэнтэ улас]]
|иргэн = [[Файл:Flag of USSR.svg|20px|link=Зүблэлтэ Холбоо]] [[Зүблэлтэ Холбоо]]
|наһа_бараһан_үдэр = 
|наһа_бараһан_газар = [[Волынское]], [[Москвагай можо]] [[Зүблэлтэ Холбоо]]
|ажал_хэһэн_саг  = Марксизм-ленинизм, сталинизм, [[эб хамта]]
|нүхэр = 
|хүүгэд =
|шагнал = 
|гар    = [[Файл:Stalin Signature.svg|150px]]
}}
'''Иосиф Виссарионович Сталин''' ([[1878 он]]ой [[12 һарын 18]]-нда түрэжэ — [[1953 он]]ой [[3 һарын 5]]-нда наһа бараһан), '''Иосиф Виссарионович Джугашвили''' ({{lang-ka|იოსებ ბესარიონის ძე ჯუღაშვილი}}) түрэһэн нэрэтэйнь [[Зүблэлтэ Холбоо|Зүблэлтын]] [[хубисхал]]ша, дарангуйлагша, [[улас түрэ|түрын]], [[сэрэг]]эй, [[улас түрын нам|намай]] ударидагша.

[[Гүрж]]дэ гуталшанай хүбүүн боложо түрэһэн тэрэ шажанай һургуулида һуража байһан болобошье хубисхалта үйлэ ажалалгаа ябуулһанай ушар 1899 ондо һургуулиһаа хөөгдэһэн. Тэрэ нюуса хубисхалта бүлгэмдэ нэгдэжэ, 1903 ондо [[Ородой Социал Демократ Ажалшанай Нам]]ай большевик фракциин талада оробо. [[Владимир Ленин|Владимир Ильич Ленинэй]] шаби болоһон тэрэ намда доогуур албан тушаал хашажа байгаад 1912 ондо анханай Большевик Түб хороонод томилогдоһон.

1917 оной Ородой хубисхалаар большевигууд түрын эрхэндэ гараха хүрэтэр тайзанай арад эдибхэтэй ажаллажа байһан болоод 1913-1917 ондо сүлэлгэдэ байһан. Сталин ([[ород хэлэн|ородой]] сталь буюу “[[булад]]” хэмээхэ үгэһээ гаралтай) хэмээхэ нэрые абаад, большевик засагай газарта үндэһэтэн яһатанууд болон түрын хиналтые харюусаһан комиссарын үүргэдэ ажалые гүйсэдхэһэн (1917-1923). 1922 онһоо Сталин намай Түб Хорооной юрэнхы нарин бэшэгэй дарга болоод Улас түрын тобшооной гишүүн болоһон. Энэ юрэнхы нарин бэшэгэй даргын албан тушаалынь һүүлдэ дарангуйлал тогтоохо эрхэ мэдэлэйхинь үндэһэ һууриие бүридүүлһэн.

Лениные наһа бараһанай (1924) дараа Сталин [[Лев Троцкий]], [[Григорий Зиновьев]], [[Лев Каменев]], [[Николай Бухарин]], [[Алексей Рыков]] зэргэ мүрысэлдэгшэдөө илажа, Зүблэлтэ улас түрын хиналтые гартаа абаа. 1928 ондо тэрэ Зүблэлтын [[эдэй засаг]], [[ниигэм]]эй бүтэсые эрсэ өөршэлжэ, олон [[сая]] [[хүн]]эй аминда хүрэһэн [[Табан жэлэй түлэблигөөгөө]] тунхаглаба. 1930-аад ондо тэрэ Хидалга хэжэ, олоноорынь [[толгойн сааза|саазаар]] абаха, сээрлүүлхэ зэргээр эрхэ мэдэлдэнь ушарха аюулые арилгажа дүнгэбэ. [[Дэлхэйн хоёрдугаар дайн]]ай үеээр тэрэ баруун хилээ бэхэжүүлхын тулада [[Молотов-Риббентропын хэрээ|Германи-Зүблэлтын харилсан үл добтолхо хэрээндэ]] (1939) гарын үзэг зуража, [[Финланд]] руу добтолжо ([[Үбэлэй дайн|Зүблэлтэ-Финэй дайн]]ые үзэнэ гү), Зүүн Европын зарим хэһэгые Зүблэлтэдэ нэгэдхэбэ. [[Нацис Германи|Германи]] Зүблэлтэдэ халдан добтолход (1941) Сталин [[сэрэг]]эй үйлэ ажалалгаанай ударидалгые гартаа абаһан.

Тэрэ Ородые [[Британи]], [[АНУ]]-ай холбоотон болгожо, [[Тегеран]], [[Ялта]], [[Потсдам]]ай бага хуралууд дээрэ хэлэлсээ хэхэ шадабаригаа харуулһан юм. Дайнай дараа тэрэ Зүүн Европо дахи Зүблэлтын нүлөөе бэхэжүүлжэ, [[Зүблэлтэ Холбоо]]ные дэлхэйн сэрэгэй гүрэн болгоһон. Сталин дотоодын эсэргүү үзэл бодолые хинаха улас түрын хархис арга хэмжээ абажа байһан болоод улам бүри [[паранои]]тай боложо байгаа. Тэрэ наһа бараха үедээ [[Эмшэн]]эрэй хуйбалдаан хэмээхэ хидалгын дараа дахин нэгэ хидалга ябуулхаар бэлдхэжэ байгаа. Арад түмэндээ аймшагтай ехэ гараза хохирол ушаруулан байжа [[Зүблэлтэ Холбоо]]ной дэлхэйдэ нүлөөтэй гүрэн болгоһон гэгдэдэг тэрэ хархислал, айдас хүйдэсын зэрэгсээ ажа үйлэдбэрижэһэн сэрэгэй гүрэнг үлдээһэн юм. 1956 ондо Сталин болон тэрэнэй тахин шүтэхэ үзэлые [[Никита Хрущёв]] шүүмжэлжэ буруушааһан юм.

== Бага наһа ==
[[Файл:Stalin 1894 Colour.jpg|мини|150пкс|1894 ондо церковиин һургуулиин шаби Сосо Джугашвили]]
Сталин Гүржиин [[Гори]]до түрэһэн болоод гэр бүлын [[санхүү]]гэй байдалһаа болоод түүные 10 хүрэхэ хоорондо тэдэнэйхи 9 газар һолижо нүүһэн байба. Сталин 8, 9 хүрэтэрээ [[ород хэлэн|ород хэлээр]] яридаггүй байба. 10-тайдаа церковиин һургуулида ороһон болоод тэндэ эзэн хаан [[III Александр]]ын зарлигай ёһoop, зайлшагүй ород хэлэн һураха ёһотой байба. Сталин 12-тойдоо морин тэргэндэ дайруулан носотой бэртэлгэ абаһан. Һургуулиин ахалха ангида байхадаа Сталин һургуулиин бусад хүүгэдэй нэгэн адляар хорёотой [[Виктор Гюго]]гой зохёолнууд, марксис зохёолнуудые нюусаар уншадаг байба. Һургуулиин нэгэн багша Эсэгэ Абашидзе һургуулиин хүүгэдүүдые хархисаар дэглэжэ, нэгыень нүгөөгөөрынь тагнуулжа, һургуулиие айдас хүйдэстэ абтуулдаг байба. Марксис ном уншалаа гэжэ баригдажа Сталин нэгэ буса удаа шиитгүүлжэ байба. Энэ бүхы нүхэсэл байдал хожом тэрэнэй улас түрын үзэл бодол, айдас хүйдэсээр дамжуулан түрэ барихадынь нүлөөлһэн гэжэ Сталин хожом дурсаһан байдаг.

== Хубисхалта үйлэ ажалалгаа ==
[[1899 он]]һоо Сталин хубисхалай үйлэ хэрэгтэ оролсохо болоһон. Уламаар [[1902 он]]до барибшалагдан [[Шэбэр]] рүү 3 жэлээр сүлэгдэһэн. Гэһэншье Сталин хуурамжа бэшэг баримта оложо абан [[1904 он]]ой [[1 һарын 17]]-нда Сибириин [[сүлэлгэ]]һөө оргоһон. 1906 ондо Ленин Сталин хоёр анха удаагаа бэешэлэн уулзажа, танилсаһан байдаг. Дараань Ленин, Сталин хоёр 1907 ондо [[Лондон]]до болоһон Ородой Социал Демократ Хүдэлмэриин Намай хуралда оролсоһон. 1908 ондо Сталин дахин барибшалагдан шорондо хэдэн һара байһанай дараа, Шэбэр рүү дахин 2 жэлээр сүлэгдэһэн. Сүлэгдэһэнһөө хойшо 7 һарын дараа Сталин эхэнэр болон зүсээ хубирган дахин оргоһон. Гэһэншье хубисхалта намай дотор хаанта засагай тагнуулнууд олоноор шургалһан байһаные хожомынь Сталин мэдэһэн болоод тэрэ үедэ оройтоһон байба. [[1910 он]]ой 4 һарада Сталин дахин барибшалагдан, үмэнхи сүлэлгөө дуусгахаар элгээгдэһэн. 1911 оной эхээр тэрээр богони хугасаагаар дахин оргоһон. Оргоод ябажа байха үедэнь тэрэндэ [[мүнгэн]] дамжуулха ёһотой өөр нэгэн сүлэлгын хүн мүнгөө абаад оргон зугтаһан. Хожомынь тэрэнь түлөө, үмэнэхөө эргэн һанан, Сталин 1937 ондо тэрэ нүхэрые буудуулһан.

1912 ондо Ленин социал демократ намһаа салажа Большевик намые байгуулһан болоод Намай түб хороондо һунгагдаһан зарим гишүүд [[хаанта засаг]]ай [[сагдаа]]нар, Охрананарта баригдаһанай дараа, хооһон албан тушаалые нүхэхэ үүдэнһээ Ленин Сталиные намай түб хорооной гишүүнээр томилһон.

Сталинда энэ тухай мэдэгдэһэнэй дараа Сталин сүлэлгэһөө дахин оргожо 1912 оной 4 һарада [[Санкт-Петрбург]]да ерэһэн. Гэһэншье удалгүй Сталин 7 һарадань дахин баригдажа, гурбан жэлэй яла абан Шэбэр рүү сүлэгдэһэн. Гэбэшье энэнь Сталинай хамагай богони шиидхэл байба. Тэрээр юрэдөөл 38 хоногой дараа дахин оргоһон. 1913 оной 3 һарын 8-нда намай нүхэрэйхөө зүблэгөөе даган нэгэн хуралда һууха үедэнь сагдаанар орожо ерэжэ тэрэниие барибшалһан. Энэ удаада 4 жэлэй яла абан сүлэгдэһэн. 1917 ондо Сталин сэрэгтэ татагдаһан болобош багадаа абаһан гэмтэлэй уламһаа сэрэгһээ сүлөөлэгдэһэн. Энэ удаада Сталин дахин орголгүй сүлэлгөө дуусхаһан.

1917 оной хубисхалай эхээр Сталин сүлэлгэһөө суллагдан хубисхалай ажалда эдибхиилэн оролсоһон. Энэ үймээнэй үеээр Ленинэй ами наһанда аюул ушаржа болзошогүй гэжэ Сталин Лениные Финланд руу нюусаар оргон гараха ажалые зохёон байгуулһан. Лениные эзгүй үедэ Сталин Большевик намай ударидалгые гартаа абаһан.

== Сталинизм ба хэлмэгдүүлэлтэ ==
{{Multiple image|align=right|direction=vertical|width=300
|image1=GolodomorKharkiv.jpg
|alt1=refer to caption
|caption1= 1933 оной [[Харьков]] хотодо [[Голодомор]] үлэсхэлэн
|image2=
|alt2=Map of temperature changes across the world
|caption2=1941 ондо Латвиин үндэн арад зон сүлэгдэһэн
}}
Лениные наһа бараһанай дараа түрын эрхые барихын түлөө тэмсэн, мүрысэлдэгшэдөө янза бүриин аргаар замһаа нэгэ болон хэһэгээрынь зайлуулһан. Энэ дараа 1936-1938 оной Ехэ Сэбэрлигээнэй ({{lang-ru|[[:ru:Большой террор|Великая чистка]]}}) дараа Сталинтай эн зэрэгсэхэ хүн Зүблэлтэдэ үгы боложо, Сталин хизгааргүй эрхэ мэдэлые гансаараа эзэмшэһэн.

[[Хүн түрэлхитэн]]эй түүхэдэ маша сөөхэн хүндэл байһан эрхэ мэдэлые гансаараа олоһон тэрээр хүн түрэлхитэнэй үмэнэ байгаагүй томо ниигэмэй туршалтууд, ниигэмэй өөршэлэлтэнүүдые хэһэн. Ород ороные таряашадай оронһоо ажа үйлэдбэрижэһэн улас болгохо ажалые хүн хүсэн, [[сэрэг]] [[сагдаа]], 5 жэлэй түлэблигөөгөөр далайлган хэрэгжүүлһэн. Мүн янза бүриин угсаатан, арад түмэнүүдые түрэлхи нютгһаань зуу зуун мянга, [[сая]]арынь нүүлгэн шэлжүүлжэ, сая сая хүнэй юу эдихэ, юу эдихэгүйе гансаараа шиидэжэ байба.

Тэрэнэй тушаалай ёһoop [[Украйн үндэһэтэн|Украинашууд]], [[Польшо үндэһэтэн|Польшууд]], [[Солонгос]], [[Эжэл мүрэн]]эй Германишууд, [[Крим татар]]нууд, [[хальмаг]]ууд, [[Чечен яһатан|Чеченууд]], Ингушууд, Мешкетын туркууд, Финландшууд, Болгарууд, Грекүүд, Латвииншууд, Литвашууд, Эстонишууд, Еврейшууд, [[Буряад яһатан|Буряад-Монголшууд]] зэргэ үндэһэтэн, угсаатан хүмүүные хүсээр Шэбэр, Түб Ази руу сүлэжэ, үндэһэтэн угсаатанаарынь нютаг заан байрлуулжа байба. Ушарынь эдэгээр хүмүүные этигэжэ үл болохо хүмүүн гэжэ үзэн, 2-р зэргын хүмүүн гэжэ тэрэ үзэжэ байба.

Хожом һудалаашад Сталинай дэглэмэй уламһаа 4-10 сая тухай зүблэлтын эргэн наһа бараһан гэжэ тоосоолдог. Зарим һудлаашад үлэсхэлэн мүн оролсуулан, зүбхэн 32-33 оной үлэсхэлэнгэй үеээр 6 оршом сая хүн наһа бараһан. Энэ тооһоо гадна 1.5 сая хүные [[толгойн сааза|саазаар]] абаһан; [[ГУЛАГ]]-уудта, [[шорон]]до 5 сая хүн наһа баража; 7.5 сая хүные сүлэжэ, нүүлгэн шэлжүүлхэ үеээр 1.5 сая оршом; германиин сэрэгэй хоригдол болон германиин эргэд 1 сая оршом гэжэ тоосоолдог. Энгэжэ тоосоолбол 15 сая оршом хүн Сталинай дэглэмэй золёос, хохирогшо болон хэлмэгдэһэн.

[[Дэлхэйн хоёрдугаар дайн]]да Зүблэлтэ эхинэй үедэ маша носотой хохирол амсажа, буужа үгэхэ тухай асуудалшье яригдажа байһан гэдэг. Гэһэншье дайнай ябасад өөршэлэлтэ гаража уламаар дайные Зүблэлтые илалтаар дуусгаха боломжотой болоһон. Тиимэ гансаараа засагласаар 1953 оной 3 һарын 1-ндэ Сталин наһа нүгшэһэн. Сталинай үхэлэй талаар янза бүриин таамаг, онол байдаг.

{{1000 үгүүлэл}}
{{Зүблэлтэ ударидагшад}}

{{DEFAULTSORT:Сталин, Иосиф}}