Итали хуудаһанай эхэ кодые хаража байна

{{Инфобокс улас
| conventional_long_name = Бүгэдэ Найрамдаха Итали Улас
| common_name = Итали
| native_name = Repubblica Italiana ([[Итали хэлэн|Итали]])<!--upper case see Italian wiki-->
| image_flag = Flag of Italy.svg
| image_coat = Italy-Emblem.svg
| flag_type = {{nowrap|[[Итали уласай туг|Түрын туг]]}}
| symbol_type = {{nowrap|[[Итали уласай һүлдэ|Түрын һүлдэ]]}}
| other_symbol =
| motto =
| national_anthem = [[Il Canto degli Italiani]]<br />"Италишуудын дуун"<div style="padding-top:0.5em;">[[File:National anthem of Italy - U.S. Navy Band (long version).ogg|center]]</div>
| image_map = {{Switcher|[[File:EU-Italy (orthographic projection).svg|frameless]]|Show globe|[[File:EU-Italy.svg|upright=1.15|frameless]]|Show map of Europe|default=1}}
| map_caption = 
| image_map2 =
| capital = [[Рим]]
| coordinates = {{Coord|41|54|N|12|29|E|type:city}}
| largest_city = capital
| official_languages = [[Итали хэлэн|Итали]]
| ethnic_groups = 91.5% [[Италишууд]] </br>8.5% Бусад
| ethnic_groups_year = 2017
| ethnic_groups_ref = <ref>{{cite web |url=http://demo.istat.it/str2017/index.html |title=Foreign citizens 2017 |publisher=[[National Institute of Statistics (Italy)|ISTAT]] |access-date=15 June 2018|url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20170806142909/http://www.demo.istat.it/bil2016/index.html |archive-date=6 August 2017}}</ref>
| religion = 83.3% [[Христосой шажан|Христосой]] </br>12.4% Шажангүй </br>3.7% [[Лалын шажан|Лалын]] </br>0.6% Бусад
| religion_year = 2017
| religion_ref = <ref name="Survey">{{cite web|url=https://www.pewforum.org/files/2014/01/global-religion-full.pdf|title=The Global Religious Landscape|publisher=Pewforum.org|archive-url=https://web.archive.org/web/20170125173538/https://www.pewforum.org/files/2014/01/global-religion-full.pdf|access-date=2 October 2015|archive-date=25 January 2017|accessdate=1 July 2021|archivedate=25 January 2017|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170125173538/https://www.pewforum.org/files/2014/01/global-religion-full.pdf}}</ref>
| demonym = 
| government_type = {{nowrap|[[Нэгэдэмэл улас|Нэгэдэмэл]] </br>[[Парламентай систем|парламентай]] </br>[[бүгэдэ найрамдаха улас|бүгэдэ найрамдаха </br>улас]]}}  
| leader_title1 = [[Итали уласай Юрэнхылэгшэ|Юрэнхылэгшэ]]
| leader_name1 = [[Серджо Маттарелла]]
| leader_title2 = [[Итали уласай Юрэнхы сайд|Юрэнхы сайд]]
| leader_name2 = [[Марио Драги]]
| legislature = [[Италиин Парламент|Парламент]]
| upper_house = [[Италиин Сенат|Сенат]]
| lower_house = [[Түлөөлэгшын танхим (Итали)|Түлөөлэгшын танхим]]
| sovereignty_type = [[Италиин Түүхэ|Түүхэ]]
| established_event1 = [[Италиин хаанта уласай тунхаглал|Нэгэдэлгэ]]
| established_date1 = 17 March 1861
| established_event2 = [[1946 оной Италиин үндэһэн хуулинай hанал асуулга|Бүгэдэ </br>Найрамдаха Улас]]
| established_date2 = 1946 оной </br>6 һарын 2
| established_event3 = [[Италиин Үндэһэн хуули|Мүнөөнэй </br>Үндэһэн хуули]]
| established_date3 = 1948 оной </br>1 һарын 1
| established_event4 = [[Европын Эдэй Засагай Ниигэмлэгые|ЕЭЗН-ые </br>байгуулһан]]
| established_date4 =  1958 оной </br>1 һарын 1
| area_km2 = 301,340
| area_rank = 71
| area_sq_mi = 116,347 <!--Do not remove per [[Wikipedia:Manual of Style/Dates and numbers]]-->
| percent_water = 1.24<ref>{{cite web|title=Surface water and surface water change|access-date=11 October 2020|publisher=[[Organisation for Economic Co-operation and Development]] (OECD)|url=https://stats.oecd.org/Index.aspx?DataSetCode=SURFACE_WATER#}}</ref>
| population_estimate = {{DecreaseNeutral}} 60,317,116<ref name="istat.it">{{cite web |title=Indicatori demografici |url=https://www.istat.it/it/archivio/238447 |website=www.istat.it |access-date=11 April 2020 |language=it |date=20 February 2020}}</ref>
| population_estimate_year = 2020
| population_estimate_rank = 23
| population_census = {{IncreaseNeutral}} 59,433,744<ref>{{cite web |title=La popolazione legale del 15° Censimento della popolazione |url=https://www.istat.it/it/archivio/77877 |website=www.istat.it |access-date=18 September 2019 |language=it |date=19 December 2012}}</ref>
| population_census_year = 2011
| population_density_km2 = 201.3
| population_density_sq_mi = 521.5 <!--Do not remove per [[Wikipedia:Manual of Style/Dates and numbers]]-->
| population_density_rank = 63
| GDP_PPP = {{increase}} $2.610 </br>ехэ наяд<ref name="imf.org">{{Cite web|url=https://www.imf.org/en/Publications/WEO/weo-database/2021/April/weo-report?c=136,&s=NGDP_RPCH,NGDPD,PPPGDP,NGDPDPC,PPPPC,&sy=2016&ey=2026&ssm=0&scsm=1&scc=0&ssd=1&ssc=0&sic=0&sort=country&ds=.&br=1|title=Report for Selected Countries and Subjects|website=IMF}}</ref>
| GDP_PPP_year = 2021
| GDP_PPP_rank = 13
| GDP_PPP_per_capita = {{increase}} $43,376<ref name="imf.org"/>
| GDP_PPP_per_capita_rank =29
| GDP_nominal = {{increase}} $2.106 </br>ехэ наяд<ref name="imf.org"/>
| GDP_nominal_year = 2021
| GDP_nominal_rank = 8
| GDP_nominal_per_capita = {{increase}} $34,997<ref name="imf.org"/>
| GDP_nominal_per_capita_rank = 25
| Gini = 33.4 <!--number only-->
| Gini_year = 2018
| Gini_change = decrease <!--increase/steady/decrease-->
| Gini_ref = <ref>{{cite web |url=https://ec.europa.eu/eurostat/tgm/table.do?tab=table&init=1&language=en&pcode=tessi190&plugin=1 |title=Gini coefficient of equivalised disposable income – EU-SILC survey |publisher=[[Eurostat]] |website=ec.europa.eu |access-date=12 September 2019}}</ref>
| Gini_rank =
| HDI = 0.892 <!--number only-->
| HDI_year = 2019<!-- Please use the year to which the data refers, not the publication year-->
| HDI_change = increase <!--increase/decrease/steady-->
| HDI_ref = <ref name="UNHDR">{{cite web|url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/hdr2020.pdf|title=Human Development Report 2020|language=en|publisher=[[United Nations Development Programme]]|date=15 December 2020|access-date=15 December 2020}}</ref>
| HDI_rank = 29
| currency = [[Евро]] ([[Еврогой тэмдэг|€]])
| currency_code = EUR
| time_zone = [[Түб Европын Саг|CET]]
| utc_offset = +1
| utc_offset_DST = +2
| time_zone_DST = [[Түб Европын Зунай Саг|CEST]]
| date_format = 
| drives_on = 
| calling_code = +39
| cctld = [[.it]]
| footnote_a =
| footnote_b = 
| country_code =
| today =
}}

'''Итали''' ({{lang-it|Italia}}), албан ёһоор '''Бүгэдэ Найрамдаха Итали Улас''' ({{lang-it|Repubblica Italiana}}), [[Урда Европо]]до, [[Апеннинын хахад арал]]да оршодог улас юм. Зүүн талада [[Адриатикын тэнгис]]ээр, баруун талада [[Тирренэй тэнгис|Тирренэй]] ба [[Лигуриин тэнгис]]ээр хүреэлэгдэнэ.

Итали уласай газар нютаг [[Апеннинын хахад арал]] болон [[Газар дундада тэнгис]]тэ оршохо [[Сицили]], [[Сардини]] гэһэн хоёр томо [[арал]]ые хамардаг. Итали улас хойто талаараа [[Альпа|Альпын уулаар]] [[Франци]], [[Швейцари]], [[Австри]], [[Словени]] зэргэ уласуудтай хилэ залгажа оршодог. Бэеэ дааһан улас болохо [[Сан-Марино]] болон [[Ватикан]] Италиин нютаг дэбисхэр дотор оршодог.

Итали улас [[Этрускууд|этруск]], [[Эртэнэй Грек|грек]], [[Римэй эзэнтэ гүрэн|Римые]] багтааһан Европын хүсэрхэг соёлнуудай нэгэ үлгы нютаг бэлэй. Ниислэл [[Рим]] хотонь түүхэдэ шухала дэлхэйн хото байгаа. Илангаяа [[эртын Рим]]эй болон Римэй [[Католик сүмэ|католик сүмын]] хубида. Энэ нютагые 3000 жэлэй турша [[Германи]], [[Кельтүүд|кельт]], [[Франкууд|франк]], [[Ломбардууд|ломбард]], [[Византи]], [[Эртэнэй Грек|грек]], [[Сарацинууд|сарацин]] зэргэ улас, аймагууд эзэлэн түримхылжэ, нүүдэллэн һуурижажа байба. [[Дунда зуун|Дунда зуунай үедэ]] хойто зүгэй [[норманууд]] дайлажа, харин [[Һэргэн мандалтын үе|Ренессанс үедэ]] [[Италиин дайн]] боложо маша олон бэеэ дааһан уласууд болон задарһан. Иим байдалд тэдэниие гаданыхан эзлэн абахань элбэг байба. Харин Итали улас нэгдэжэ түүхэдээ анха удаа тусгаар тогтониһон үндэһэтэн улас болоһоноор дээрэхэ байдал үгы болоһон. Италиин хаанта засаглалын болон дэлхэйн дайнай үедэ Италинь дотороо маша ехэ зүршил тэмсэлтэй байһан болобшье Италиин Бүгэдэ Найрамдаха Улас бии болоһоноор нүхэсэл байдал тогтоборитой болоһон.

Мүнөөдэр Итали улас дэлхэйдэ [[ДНБ|ДНБ-эй]] хэмжээгээр долоондо, [[Хүнэй Хүгжэлэй Индекс]]ээр арбан долоондо орохо үзүүлэлтэтэй, үндэр хүгжэһэн оронуудай нэгэ юм. Энэ улас [[Ехэ Найман]], [[Европын Холбоо]], [[Баруун Европын Нэгэдэл]]ын гэшүүн болоод одоогой [[Европын Холбоо]]ниие ([[1957]] ондо [[Римэй хэрээ]]ниие үзэглэһэн) үндэһэлэгшэ оронуудай нэгэ юм. [[2007]] оной [[1 һарын 1]]-нһээ эхилэн [[НҮБ-ын Аюулгүйн Зүблэл]]эй байнгын буһа гэшүүн болоһон. Итали уласай хүн зон [[Итали үндэһэтэн|Италишуудһаа]] бүрилдэдэг.

== Нэрэ ==
Итали гэжэ үгэ [[Һомер]]эй италос (ἱταλός — «тугал» гэһэн удхатай) гэһэн үгэһөө гаралтай байжа болохо юм. {{МЭҮ}} VIII зуун жэлэй үедэ анханай грек һуурижагшад [[Эвбея арал]]һаа үмэнэдэ Италида ([[Калабри]]) нүүдэлэлэн ерэжэ, шэнэ газараа [[Витули]] («Vitulia») газарай гү, али «Тугалнуудай газар» гэжэ нэрлэнхэй. Иигэжэ нэрлэгдэһэн хэһэг һүүлдээ хойто хэһэг рүүгээ дэлгэржэ ерэбэ. Гэхэдээ бүхэли бүтэн хахад аралые нэрлэхэ болоһон миин [[Август]]ын үедэ байгаа.

== Газар зүй ==
Итали ниитэ 301 230 км² талмайтай байна.

Италиин нютагай диилэнхи хуби уулархаг, гүбөөрхүү газар байгаад, 20% оршом ойгоор бүрхөөгдэһэн байна. Тирренэй тэнгисэй зарим хуби, Адриатикын эрьеэ зубшан набтар газар байдаг. Римэй гадна [[Милан]], [[Неаполь]], [[Турин]], [[Генуя]], [[Палермо]], [[Болонья]], [[Флоренци]], [[Катани]], [[Венеци]], [[Бари]], [[Триест]], [[Мессинэ]], [[Вероно]], [[Падуя]], [[Кальяри]], [[Таранто]], [[Бреши]], [[Ливорно]] хотонууд байдаг.

Хойто зүгтэ [[Альпа|Альпын шэлээр]] хизаарлагдаһан [[По мүрэн]]эй һаба дахажа оршодог Хойто Итали [[Лигури]], [[Пьемонт]], [[Валле-д’Аоста]], [[Ломбарди]], [[Трентино — Альто-Адидже]], [[Венето]], [[Фриули — Венеци-Джули]], [[Эмили-Романья]] гэһэн можонуудые багтана. Хойто Итали хадаа гүрэнэйнгөө эдэй засагай талаар эгээн хүгжөөһэн бүһэ нютаг болоод уласайнгаа гол Генуя портые, үйлэдбэрилгын түбүүдые багтадаг юм. 

Уласай эгээн үндэр сэг хадаа [[Альпа|Альпа шэлын]] Гран-Парадизо уула (4 061 м<ref>[http://peakbagger.com/peak.aspx?pid=9948 Peakbagger.com]</ref>) [[Валле-д’Аоста]] ба [[Пьемонт]] можонуудай хилэдэ байрладаг. [[Апеннина|Апеннинын уула]] [[гутал]] хэлбэритэй харагдадаг (''Stivale'') [[Апеннинын хахад арал]] утаашань, [[Сицили арал]] хүрэтэр нэмжынэ. Хахад арал түб Италиһаа ([[Марке]], [[Тоскана]], [[Умбри]], [[Лацио]]) ба урда Италиһаа ([[Кампани]], [[Базиликата]], [[Абруцци]], [[Молизе]], [[Калабри]], [[Апули]]) бүридэнэ. Италии урда зүгтэ [[дэлхэйн гадаргуу]]гай эбдэрхэй соо [[Этна]] ба [[Везувий]] томо [[галта уула]]нууд оршоно.

[[По мүрэн|По]] ба [[Адидже мүрэн]]эй гадна Италида миин лэ гол горхон урдана, тэрэнһээ [[Арно гол|Арно]], [[Тибр гол|Тибр]], [[Рубикон гол|Рубикон]] эгээн алдартай байна. Италиин 1500 нуурнуудай дунда Хойто Италида хэдэн алдартай нуур ([[Лаго-Маджоре нуур]], [[Комо нуур]], [[Изео нуур]], [[Лугано нуур]]) байрлана.

Италиин ехэнхи хуби [[Далайн дундада тэнгис]]эй уларилтайшье һаа, Сицили халуун ороной уларилтай аад, Альпа ута һэрюун үбэлтэй. 

== Түүхэ ==
=== Эртын үе ===
[[Файл:Colosseo 2020.jpg|мини|слева|Римэй [[Колизей]]]]
Италиин нютагаар хэһэн архелогиин малталгануудай ёһоор энэ нютагта хүнүүд [[хуушан шулуун зэбсэгэй үе]]дэ гү, али 200 000 жэлэй үмэнэ амидаржа байгаа. Итали бүхэли бүтэн [[Газар дундада тэнгис]]эй бүһэ нютагай ниигэм, соёлой хүгжэлдэ асар ехэ нүлөө үзүүлээд барахагүй Европын соёлдошье мүн гүнзэгы нүлөөлжэ байһан. {{МЭҮ}} V зуун жэлэй урда грегүүд һуурижаһан урда Италиһаа ба Сицилиһаа ([[Ехэ Греци]]) гадна юушье мэдэгдээгүй байна. Италиин эгээн эртын ажаһуугшад [[лигурнууд]] байгаа. [[Бага Ази]]һаа нүүжэ ерэһэн [[этрускүүд]] {{МЭҮ|800 оной}} урда түб Италида, Арно ба Тибрын хоорондо ажаһууба. {{МЭҮ}} IV зуун жэлдэ [[кельтүүд]] Италиие добтолжо этрускүүдые По мүрэнэй хүнхэрһөө үлдөө. [[Кампани]]да [[самнитууд]] ажаһуудаг.

Лациогой эрьеын хажууда ажаһууһан [[латинууд]] этрускүүдһээ бэеэ даанги байгаа. Латинууд сабинууд хүршэнэртэеэ римэйхидэй уг гарбал байгаа. {{МЭҮ}} V зуун жэлһээ V зуун жэлэй хүрэтэр Итали римэйхидэй мэдэл доро орожо, [[Римэй эзэнтэ гүрэн]]эй гол түб болобо. Самнит дайнай һүүлдэ 290 оной хүрэтэр Рим ондоо италишуудай арадуудые мэдэлдээ оруулба. Римэйхид буса хүн зоной газар нютаг римэйхид эзэлһэн. [[Октавиан Август|Август]] эзэн хаан Италиие 11 засаг захиргаанай можонуудта хубааба (Латиум ба Кампани, Апули ба Калбари, Лукани ба Бруттиум, Самниум, Пикенум, Умбри, Этрури, Циспаданай Галли, Лигури, Венети ба Истри, Транспадан Галли). Тэрэ саг үедэ бүхы Итали латажуулжа, сүлөөтэй италишууд бүхы Римэй эргэншэл эрхэтэй болобо.

=== Варварнуудай добтолго ===
Римэй эзэнтэ гүрэнэй ондоо хуби мэтэ, V зуун жэлдэ варвар вестгот, гуннууд, остготууд Италиие добтолжо ерэһэн. 476 ондо [[Одоакр]] һүүлшын эзэн хааниие [[Ромул Август]]ые унагаажа [[Баруун Римэй эзэнтэ гүрэн]]иие дууһаба<ref name="Страны и народы">{{книга |автор=Т. А. Галкина, Н. А. Красновская|часть=Италия |ссылка часть= |заглавие=Страны и народы. Научно-популярное географо-этнографическое издание в 20 томах |оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный=Редкол.: В. П. Максаковский, С. А. Токарев|издание= |место=М. |издательство=Мысль |год=1983 |volume= |страницы=152—224 |columns= |страниц=285 |серия=Зарубежная Европа/Южная Европа |isbn= |тираж=180 000|ref= }}</ref>.

== Холбооһон ==
* {{commons|Italia|Итали}}
* [http://www.mongolia-italia.org/ Монгол-Италийн Боловсрол Соёл Судлалын Төв]

== Зүүлтэ ==
{{зүүлтэ}}

{{Европо}}
{{G8}}

[[Категори:Итали| ]]
[[Категори:Ехэ Долооной уласууд]]
[[Категори:Ехэ Хориной уласууд]]
[[Категори:Итали хэлээр хэлэлсэдэг уласууд ба газар нютагууд]]
[[Категори:НАТО-гай гэшүүн уласууд]]
[[Категори:Европын Зүблэлэй гэшүүн уласууд]]
[[Категори:Европын Холбооной гэшүүн уласууд]]
[[Категори:НҮБ-эй гэшүүн уласууд]]
[[Категори:Бүгэдэ Найрамдаха Уласууд]]
[[Категори:Урда Европын уласууд]]
[[Категори:1861 ондо байгуулагдаhан улас ба газар нютаг]]
[[Категори:1861 ондо Европодо байгуулагдаhан]]
[[Категори:Европын уласууд]]


{{stub}}