Йозеф Һайдн хуудаһанай эхэ кодые хаража байна

{{Алдартай хүн
|нэрэ =Франц Йозеф Һайдн
|уугуул_нэрэ =Franz Joseph Haydn
|зураг =Joseph Haydn, målning av Thomas Hardy från 1792.jpg
|image_caption =1792 оной хүрэг
|ажал_үйлэ = [[хүгжэм|хүгжэмэй зохёолшо]]
|түрэһэн_үдэр = 
|түрэһэн_газар = [[Рорау]]
|иргэн = [[File:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|20px|link=Арюун Ромын эзэнтэ улас]] [[Австри]]
|наһа_бараһан_үдэр = 
|наһа_бараһан_газар = [[Венэ]]
| ажал_хэһэн_саг  =
|нүхэр = 
|һургалта = 
|хүүгэд =
|шагнал =
|гар    = 
}}
'''Франц Йозеф Һайдн''' ({{lang-de|Franz Joseph Haydn}}, 31.05.1732, [[Рорау]] — 31.03.1809, [[Венэ]]), [[Австри]]ин хүгжэмэй зохёолшо, Венын һунгадаг (классикын) һургуулиин түлөөлэгшэ. Һайднын зохёолгодо һунгадаг хүгжэм зэмсэгэй жанрнууд ([[симфони]], [[квартет]] гэхэ мэтэ), дүрсэнүүд (сонатнын дүрсэ), дэбжэлтын заршамууд, оркестрын бүтэсэ бүрилдүүлээ. Арадай холбоонуудай үргэн байдад Һайднын хүгжэмэй онсо шанар байна. 104 симфонинууд, 83 квартедууд, 52 фортепианын сонатанууд, ораторинууд («Дэлхэйн бүтээлгэ», 1798; «Жэлэй уларил», 1801), 14 мессэнүүд, дууринууд гэхэ мэтэ.

== Намтар ==
1732 оной 3 һарын 31-дэ Унгарай хилын ойролсоохи Доодо Австриин Рорау буусада Маттиас Һайднын (1699-1763) гэр бүлэдэ түрөө. Франц Йозефэй эсэгэ эхэ дуу хүгжэмдэ дуратай хүнүүд байһан болон хүбүүе уралигай абьяастай байхые мэдэржэ 1737 ондо найрал дуушан болгохоор [[Дунайдахи Һайнбург]] хото руу түрэлэйхидтөө һуулгахаар эльгээ һэн. Йозеф найрал дуу хүгжэмдэ һуралсаба. 1740 ондо Венын Гэгээн Стефанын найрал дуунай захирал Георг фон Рейттер бишыхан хүбүүнэй абьяасые оложо хараа. Ройттер хүбүүе өөрынгөө найрал дуунда абажа тэрэ юһэн жэлэй турша найрал дуунда өөрынгөө бага дүүтэй хамта дуулаа. 

Багшаниинь тэрэниие хүгжүүлхээр хүнды хэсүү дуунуудые үгэжэ дадхаалга һурахыень баадхадаг байгаа. Найрал дуунда байхадаа Һайдн хотын сэнгүү баяр һайндэр, хурим найр, хүдөөлэлгэ ордоной хүлеэн абалтада дуулажа байгаа. 1749 ондо Йозефэй хоолой эбдэржэ тэрэ найрал дуунһаа үлдэгдөө һэн. Иигээд тэрэ арбан жэлэй турша амидархын эрхээр янза бүриин ажал хүдэлжэ байгаа. Тэрэ Италиин хүгжэмэй зохёолшо [[Никола Порпора|Никола Порпорын]] зараса хэжэ тэрээр хэшээл заалгажа байгаа. Һайдн өөрынгөө хүгжэмэй болбосоролые таһалхагүйн тулада [[Эммануил Бах]]ай бүтээл, хүгжэмэй онол, зохёомжые шудалжа байгаа. Тэрэ утаһан хүгжэмдэ зорюулһан хоёр мессэ болохо Богони мессэ фа мажор болон мессэ соль мажорые бэшээ. 1749 ондо тэрэ Гэгээн Стефан собор сүмын найрал дуунһаа ябахын урда "Дохолон" нэрэтэй дуури бэшэһэн хэдышье һаа, мүнөө хүрэтэр хадагалагдан үлдөөгүй байна. 1755 онд тэрэ арбан оршом квартет, 1759 ондо түрүүшынхиеэ симфониие туурбяа. Карл фон Морцин гүнгэй ордоной найрал дуунай багша боложо өөрынгөө багахан оркестртоо зорюулжа түрүүшынхиеэ симфониие туурбяа. Гэбэшье удалгүй Морцин гүн санхүүгэй бэрхэшээлэй ушарһаа найрал дуугаа тарааба. 1760 ондо Һайдн Мария-Анна Келлертэй гэрлэбэ. Тэдэ хүүгэдтэй болохогүй байгаад залуу хүгжэмэй зохёолшо байнга гомдодог байгаа.

1761 ондо тэрэ Австриин хүсэрхэг нүлөө ехэтэй изгууртан Эстерхази түшэмэлэй ордондо найрал дуунай туһалха хэхэ болоһониинь тэрэнэй амидаралда эрьелтэ болобо. Тэрэнэй ажал үүргын хубаарида хүгжэм зохёохо, оркестр ударидаха, дууриин үедэ үсөөнхи хүгжэм бэлэдхэхэ ажалнууд багтажа байгаа. Тэрэ энэ ордондо бараг 30 жэл ажаллахадаа өөрын амидаралайнгаа диилэнхи бүтээлые эндэ туурбижа энэ үень тэрэнэй сэсэглэлгын үе болоһон байна. 1781 ондо тэрэ Венэдэ ерэһэн [[Вольфганг Амадей Моцарт|Моцарттай]] танилсажа нүхэрлөө. XVIII зуунда [[Итали]], [[Германи]], [[Австри]], [[Франци]] зэргэ Европын уласуудта ябагдаһан хүгжэмэй шэнэ эршэтэй дабалгаань "Венын һунгадаг (классикын) һургуулиин" үндэһэ боложо Һайдн, Моцарт, [[Людвиг ван Бетховен|Бетховен]] гэһэн гурбан ноён орьёл түлөөлэгшэ тоологдоно.

== Бүтээлнүүд ==
=== Оркестрын тулада бүтээлнүүд ===
[[Файл:Joseph Haydn - Symphony no. 95. (BL Add MS 64935 f. 1v).jpg|мини|95-дугаар симфониин гар бэшэг]]
{{Listen
| Имя_файла =The Clock.ogg
| Название = «Часууд» симфони 
| Описание = 
}}
* 104 симфонинууд
* 1 соло -скрипкэ, -виолончель, -обой ба – фагот тулада Sinfonia Concertante
* ''Die sieben letzten Worte unseres Erlösers am Kreuze'', оркестрын хубилбари

=== Тайзанай тулада бүтээлнүүд ===
* 24 дууринууд:
** ''Ацис Галатея хоёр'' (1762, Hob.XXVIII:1)
** ''La Canterina'' (1766, Hob.XXVIII:2)
** ''Lo Speziale''(1768, Hob.XXVIII:3)
** ''Le pescatrici'' (1769, Hob.XXVIII:4)
** ''L'Infedeltà Delusa''  (1773, Hob.XXVIII:5)
** ''L'Incontro improvviso'' (1775, Hob.XXVIII:6)
** ''Il Mondo della Luna'' (1777, Hob.XXVIII:7)
** ''La vera constanza'' (1777/78, Hob.XXVIII:8)
** ''L'Isola Disabitata'' (1779, Hob.XXVIII:9)
** ''La fedeltà premiata'' (1780, Hob.XXVIII:10)
** ''Orlando Paladino'' (1782, Hob.XXVIII:11)
** ''Armida'' (1784, Hob.XXVIII:12)
** ''L'Anima del Filosofo – Orfeo ed Euridice'' (1791, Hob.XVIII:13)

=== Сүмын хүгжэм ===
[[Файл:The seasons - first edition.jpg|thumb|''Die Jahrezeiten'' («Жэлэй уларил»)]]
* 14 мессэнүүд:
** ''Missa brevis'' (~1750, Hob.XXII:1)
** ''Rorate coeli desuper'' (~ 1750, Hob. XXII: 3)
** ''Missa in honorem Beatissimae Virginis Mariae'', «Store orgelsolomesse» (1770, Hob.XXII:4)
** ''Missa Cellensis in honorem Beatissimae Virginis Mariae'' (1766, Hob.XXII:5)
** ''Missa Sancti Nicolai'', «Nikolaimesse» (1772, Hob.XXII:6)
** ''Missa brevis Sancti Johannis de Deo'', «Lille orgelsolomesse» (~1778, Hob.XXII:7)
** ''Missa Cellensis'', «Mariazellermesse» (1782, Hob.XXII:8)
** ''Missa in tempore belli'', «Paukenmesse» (1796, Hob.XXII:9)
** ''Missa Sancti Bernardi de Offida'', «Heiligmesse» (1796, Hob.XXII:10)
** ''Missa in Angustiis'', «Nelsonmesse» (1798, Hob.XXII:11)
** ''Theresienmesse'' (1799, Hob.XXII:12)
** ''Schöpfungsmesse'' (1801, Hob.XXII:13)
** ''Harmoniemesse'' (1802, Hob.XXII:14)

* 6 ораторинууд: 
** ''Die Schöpfung''
** ''Die Jahreszeiten''
** ''Die sieben letzten Worte unseres Erlösers am Kreuze'', оратори хубилбари
** ''Il ritorno di Tobia''

=== Соло концертууд ===
* Обой ба оркестрын тулада концерт C-Dur Hob VIIg:C1
* 2 эбэр концерт
* 1 орган концерт (орган гү, али клавесин)
* 11 фортепиано концерт
* 5 лирэ концерт
* 4 баритон концерт
* 1 бүреэ концерт
* 4 скрипкэ концерт
* 2 виолончель, C-Dur ба D-dur

=== Танхимай бүтээлнүүд ===
* 83 утаһан квартет
* 46 фортепиано квартет
* 21 утаһан трио
* 126 баритон трио

=== Фортепианын хүгжэм ===
{{Listen
| Имя_файла =
| Название = 62-дугаар фортепианын соната
| Описание = нэгэдэхи хэһэг
}}
{{Listen
| Имя_файла =
| Название = 62-дугаар фортепианын соната
| Описание = хоердохи хэһэг
}}
{{Listen
| Имя_файла =Haydn Sonata Hob XVI 40 1st movement.ogg
| Название = 40-дүгээр фортепианын соната
| Описание = нэгэдэхи хэһэг
}}
{{Listen
| Имя_файла =Haydn Sonata Hob XVI 40 2nd movement.ogg
| Название = 40-дүгээр фортепианын соната
| Описание = хоердохи хэһэг
}}
* 52 фортепиано соната
* фортепиано пьесэнүүд, капризууд ба фортепианын вариацинууд

[[Категори:Австриин хүгжэмэй зохёолшод]]

{{1000 үгүүлэл}}