Пүрбэ (гараг) хуудаһанай эхэ кодые хаража байна

{{Гараг
| bgcolour = #FFC8A0
| name = Пүрбэ гараг
| symbol = [[Файл:Jupiter symbol (bold).svg|24px|alt=♃|Пүрбэ гарагай одон орны тэмдэг]]
| image = [[Файл:Jupiter.jpg|frameless|center|Пүрбэ гараг]]
| caption = 1979 оной Вояджер 1 сансарай хүлгын абаһан зурагые сайжаруулһан хэлбэри.
| orbit_ref =
<ref name=horizons>{{cite web
 | last = Yeomans | first = Donald K. | date = 2006-07-13
 | url = http://ssd.jpl.nasa.gov/?horizons
 | title = HORIZONS System | publisher = NASA JPL
 | accessdate = 2007-08-08 }} — At the site, go to the "web interface" then select "Ephemeris Type: Elements", "Target Body: Jupiter Barycenter" and "Center: Sun".</ref><ref name=barycenter>Orbital elements refer to the barycenter of the Jupiter system, and are the instantaneous [[osculating orbit|osculating]] values at the precise [[J2000]] epoch. Barycenter quantities are given because, in contrast to the planetary centre, they do not experience appreciable changes on a day-to-day basis from to the motion of the moons.</ref>
| epoch = [[J2000]]
| apoapsis = 816,520,800 км (5.458104 [[одон ороной нэгэжэ|а.н.]])
| periapsis = 740,573,600 км (4.950429 а.н.)
| semimajor = 778,547,200 км (5.204267 а.н.)
| eccentricity = 0.048775
| inclination = 1.305° ([[Эклиптика]]да<br />6.09° (Наранай экваторда)<br />0.32°   ([[Тогтомол хабтанда]])<ref name=meanplane>{{cite web
  |date=2009-04-03
  |title=The MeanPlane (Invariable plane) of the Solar System passing through the barycenter
  |url=http://home.comcast.net/~kpheider/MeanPlane.gif
  |accessdate=2009-04-10
  |archiveurl=https://web.archive.org/web/20090420194536/http://home.comcast.net/~kpheider/MeanPlane.gif
  |archivedate=2009-04-20
  }} (produced with [http://chemistry.unina.it/~alvitagl/solex/ Solex 10] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150524145440/http://chemistry.unina.it/~alvitagl/solex/ |date=2015-05-24 }} written by Aldo Vitagliano; see also [[Invariable plane]])</ref>
| asc_node = 100.492°
| arg_peri = 275.066°
| mean_anomaly = 18.818°
| period = 4,331.572&nbsp;[[өдөр]]<br />11.85920&nbsp;[[Юлианай жэл (одон орон)|Юлианай жэл]]
| synodic_period = 398.88&nbsp;өдөр<ref name="fact">{{cite web|url = http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/jupiterfact.html|title = Jupiter Fact Sheet|publisher = NASA|last = Williams|first = Dr. David R.|accessdate = 2007-08-08|date = November 16, 2004}}</ref>
| avg_speed = 13.07&nbsp;км/с<ref name="fact"/>
| satellites = [[Бархасбадийн дагуулууд|63]]
| physical_characteristics = yes
| flattening = 0.06487 ± 0.00015 <!-- calculated from data in ref name=Seidelmann2007 -->
| equatorial_radius = 71,492 ± 4&nbsp;км<ref name=Seidelmann2007>{{cite journal
  | last= Seidelmann| first= P. Kenneth
  | coauthors= Archinal, B. A.; A’hearn, M. F.; et al.
  | title= Report of the IAU/IAGWorking Group on cartographic coordinates and rotational elements: 2006
  | journal= Celestial Mechanics and Dynamical Astronomy
  | volume=90 | pages=155–180 | year=2007
  | doi=10.1007/s10569-007-9072-y
  | url=http://adsabs.harvard.edu/doi/10.1007/s10569-007-9072-y
  | accessdate=2007-08-28 }}</ref><ref name=1bar>Refers to the level of 1 bar atmospheric pressure</ref> <br />11.209 дэлхэй
| polar_radius = 66,854 ± 10&nbsp;км<ref name=Seidelmann2007/><ref name=1bar/> <br />10.517&nbsp;дэлхэй
| surface_area = 6.21796×10<sup>10</sup>&nbsp;км²<ref name=1bar/><ref name="nasafact">[http://solarsystem.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=Jupiter&Display=Facts NASA: Solar System Exploration: Planets: Jupiter: Facts & Figures]</ref><br />121.9 дэлхэй
| volume = 1.43128×10<sup>15</sup>&nbsp;км³<ref name="fact"/><ref name=1bar/> <br />1321.3&nbsp;дэлхэй
| mass = 1.8986×10<sup>27</sup>&nbsp;kg<ref name="fact"/> <br />317.8&nbsp;дэлхэй
| density = 1.326&nbsp;г/см³<ref name="fact"/><ref name=1bar/>
| surface_grav = 24.79&nbsp;[[Хурдатгал|м/с²]]<ref name="fact"/><ref name=1bar/><br />2.528&nbsp;[[хүндийн хүчний хурдатгал|g]]
| escape_velocity = 59.5&nbsp;км/с<ref name="fact"/><ref name=1bar/>
| sidereal_day = 9.925&nbsp;саг<ref>{{cite web
  | author = Seidelmann, P. K.; Abalakin, V. K.; Bursa, M.; Davies, M. E.; de Burgh, C.; Lieske, J. H.; Oberst, J.; Simon, J. L.; Standish, E. M.; Stooke, P.; Thomas, P. C.
  | year = 2001
  | url = http://www.hnsky.org/iau-iag.htm
  | title = Report of the IAU/IAG Working Group on Cartographic Coordinates and Rotational Elements of the Planets and Satellites: 2000
  | publisher = HNSKY Planetarium Program
  | accessdate = 2007-02-02
  | archivedate = 2018-10-31
  | archiveurl = https://web.archive.org/web/20181031190003/http://www.hnsky.org/iau-iag.htm
  }}</ref>
| rot_velocity = 12.6&nbsp;км/с<br />45,300&nbsp;км/саг
| axial_tilt = 3.13°<ref name="fact"/>
| right_asc_north_pole = 268.057°<br />17&nbsp;саг 52&nbsp;мин 14&nbsp;сек<ref name=Seidelmann2007/>
| declination = 64.496°<ref name=Seidelmann2007/>
| albedo = 0.343 ([[Бондын албедо|бонд]])<br />
0.52 ([[Geometric albedo|geom.]])<ref name="fact"/>
| magnitude = -1.6-с -2.94<ref name="fact"/>
| angular_size = 29.8" — 50.1"<ref name="fact"/>
| temperatures = yes
| temp_name1 = 1 bar level
| min_temp_1 = 
| mean_temp_1 = 165&nbsp;[[Кельвин|K]]<ref name="fact"/>
| max_temp_1 = 
| temp_name2 = 0.1 bar
| min_temp_2 = 
| mean_temp_2 = 112&nbsp;K<ref name="fact"/>
| max_temp = 
| atmosphere = yes
| atmosphere_ref =
<ref name="fact"/>
| surface_pressure = 20–200&nbsp;[[Pascal (unit)|kPa]]<ref>{{cite journal
  | author=Anonymous | title=Probe Nephelometer
  | journal=Galileo Messenger | publisher=NASA/JPL
  | month=March | year=1983 | issue=6
  | url=http://www2.jpl.nasa.gov/galileo/messenger/oldmess/2Probe.html
  | accessdate = 2007-02-12 }}</ref> (үүлэн&nbsp;дабхраа)
| scale_height = 27&nbsp;км 
| atmosphere_composition = 
<table>
<tr><td>
89.8±2.0%</td><td>[[Уһантүрэгшэ]] (H<sub>2</sub>)
</td></tr><tr><td>
10.2±2.0%</td><td>[[Гели]]
</td></tr><tr><td>
~0.3%</td><td>[[Метан]]
</td></tr><tr><td>
~0.026%</td><td>[[Аммон]]
</td></tr><tr><td>
~0.003%</td><td>[[Уһантүрэгшын детрит]] (HD)
</td></tr><tr><td>
0.0006%</td><td>[[Этан]]
</td></tr><tr><td>
0.0004%</td><td>[[Уһан]] 
</td></tr><tr><td>
'''Мүльһэн''':</td><td>
</td></tr><tr><td>
</td><td>[[Амони]]
</td></tr><tr><td>
</td><td>[[Уһан]]
</td></tr><tr><td>
</td><td>[[Аммониин гидросульфат]](NH<sub>4</sub>SH)
</td></tr></table>
}}
{{Хадамал
|монгол_бэшэг = [[Файл:Пүрэв.png|21px]]
|кирилл_буряад = Пүрбэ
|кирилл_монгол = Пүрэв
|кирилл_хальмаг = [[:xal:Пүрвə|Пүрвə]]
}}
'''Пүрбэ гараг''' ({{lang-bod|ཕུར་བུ}}; тэмдэг: [[File:Jupiter symbol (fixed width).svg|16px|♃]]) [[наранай аймаг]] дахи табадахи [[гараг]] юм. Эные абарга томо хиин гараг гэжэ нэрэлдэг ба ушариинь уг гарга хиинһээ тогтодог болоод наранай аймагай хамагай томо гараг юм. Түүнэй массань маша ехэ ба наранай аймагай бусад долоон гарагай массын ниилбэриһээшье ехэ байдаг. Пүрбэ гарагай [[татадаг хүсэн]] [[дэлхэй]]һээ олон дахин ехэ. Һүниинь цельсиин 1250 хэм халуун байха ба үглөөнь цельсиин 1700 хэм халуун байна. Сасараг туяа ехэтэй байдаг ушарһаа 150 000 километрай зайда байһаншье ами наһанда аюултай хэмжээһээ 500 дахин ехэ сасараг туяатай байдаг. [[Агаар мандаал]]дань [[гели]] байдаг болобошье ехэнхи хубииень уһантүрэгшэ эзэлнэ. [[Ород хэлэн|Ород]], бусад [[Европо|Европын]] [[хэлэн]]уудта [[Эртэнэй Рома|Римэй]] [[мифологи|бурхадай]] хаан [[Юпитер]]ай (''Jupiter'') нэрээр нэрэлэгдэһэн.

2009 он гэхэд тэрэнэй 63 дахуулые нээһэн байһан. 16 томо [[байгаалиин дахуул]]тай. [[Ио (дахуул)|Ио]], [[Европо (дахуул)|Европо]], [[Ганимеда (дахуул)|Ганимеда]], [[Каллисто (дахуул)|Каллисто]] гэһэн дүрбэн томо дахуултай [[Галилейн дахуулууд]] гэжэ нэрэлнэ.

Пүрбэ гарагай агаар мандал болон хэмжээнь асар ехэ [[даралта|даралтые]] үүдхэдэг. Хэрэб уг гараг руу сансарай хүлгэ элгээбэл тэрэнь секундын дотор эбдэрхэ болоно. Иммэ ушарһаа тэрэнэй дотоодо бүтэсые шудлаха боломжогүй юм. Пүрбэ гараг гурбан нимгэн сахиргатай.

Пүрбэ гарагиинь наранай аймаг доторхи һугар гарагһаашье тодо гэрэлтэй, [[Эртэнэй Хитад]]та Пүрбэ гарагаар наһанай ойго тэмдэглэдэг байһан ушарһаа хитадууд "Наһанай одон" хэмээн нэрэлдэг. Европошууд ехэд хүндэтгэн тэнгэриин сахюусан Зубите-аар тэрые нэрэлдэг. Тус гарагай гадарга дээрэ тодо улаан үндэг хэлбэритэй толбо байдаг. Түүные томо улаан толбо гэжэ нэрэлдэг болоод 300-аад жэлэй наһатай. 1979 ондо "Жуулшан" [[одон орон шудлал|сансар шудлалай]] станци Пүрбэ гараг гэрэлтэ сасарагаар хүрээлэгдэһэн байдагые оложо мэдэжээ. Тус гарагай гэрэлтэ сасарагынь томо, бага хара үнгын шулуун хэһэгүүдһээ тогтоһон байна. Хара үнгын шулуунь [[наран]]ай туяае ойлгодоггүй.

Пүрбэ гарагиинь гадаад дабхараадаа хиин буюу үүлэн бүһэлүүртэй. Энэ үүлэн бүһэлүүриинь голшолон аммиакһаа (NH<sub>3</sub>) тогоһсон байдаг. Пүрбэ гараг эзлэхүүнээрээ дэлхэйһээ 1300 дахин, массаараа 318 дахин ехэ болоод наранай аймагай 9 гарагай хамагай томонь. Уг гараг хурдан эргэдэг ушар 9 саг 50 минутада тэнхэлэгээ нэгэ бүтэн эргэдэг. Харин дэлхэй дээрэ 11 жэл 10 һара болохо хугасаанда Пүрбэ гараг нарые нэгэ бүтэн тойродог. Пүрбэ гараг одоогоор 60-аад дахуултай байгаае оложо тогтооһон болоод 9 ехэ гарагай доторһоо хамагай олон дахуултай гараг юм. Ио (1), Европо (2), Ганимеда (3), Каллисто (4) тэрэнэй хамагай томо дахуулууд юм. Эдэгээр дүрбэн дахуулые ниитэдэнь Галилейн дахуулууд гэдэг. Ушариинь 1610 ондо Италиин одон ороншо Галилео Галилей хамагай анханай тэнгэри эрхэһые ажаглаха ажаглалтын телескопые һайжаруулан зохёон бүтээн эдэгээр дахуулуудые нээһэн байна. Ионь бусад гурбан дахуулаа бодобол шулуун буюу уһан болон мүльһэнэй хэмжээ харисангуй бага юм. Мүн ажалалгаатай [[галта уула]] байдаг. Тэрэһээ хүсэтэй дэлбэржэ гадагшаа оргилон гараһан халуун хайлмаг шулуулиг хэдэн зуун мянган метрын үндэртэ сасагдана. Дахуул 2-ын мүльһэн дабхарга доорохи далайда амидарал байжа магадгүй гэжэ зарим шудлаашад үзэдэг. 3-р дахуулиинь (Ганимед) наранай аймагай 150 дахуулай доторһоо хамагай томонь ажа. Тэрэнэй голожонь 5268 мянган метр ажа. [[Һагба (гараг)|Һагба]] ба [[Тэнгэриин ван]] гарагһаа томо, Пүрбэ гарагай гадаргын дабхаргад бага зэргын шэнгэн байдалтай [[уһантүрэгшэ]] байха болоод наранай халууные хүлээн абахын зэргэсээ өөрын гадаргууһаа дулаан илгаруулдаг. Наранһаа абаһан дулаанһаа элүү дулаан илгаруулдаг ажа. Пүрбэ гараг дээрэ хара һалхин болодог.

== Зүүлтэ ==
{{зүүлтэ}}

== Холбооһон ==
{{commonscat|Jupiter}}
* {{cite web
|author=Hans Lohninger ''et al.''|date = November 2, 2005
|url = http://www.vias.org/spacetrip/jupiter_1.html
|title = Jupiter, As Seen By Voyager 1
|work = A Trip into Space
|publisher = Virtual Institute of Applied Science
|accessdate = 2007-03-09}}
* {{cite web
|first=Tony|last=Dunn|year = 2006|url = http://orbitsimulator.com/gravity/articles/joviansystem.html
|title = The Jovian System|work = Gravity Simulator
|accessdate = 2007-03-09
}}—A simulation of the 62 Jovian moons.
* {{cite web
|author = Seronik, G.; Ashford, A. R
|url = http://skytonight.com/observing/objects/planets/3307071.html?page=1&c=y
|title = Chasing the Moons of Jupiter
|publisher = Sky & Telescope
|accessdate = 2007-03-09
|archiveurl = https://web.archive.org/web/20070713090641/http://www.skyandtelescope.com/observing/objects/planets/3307071.html
|archivedate = 2007-07-13
}}
* {{cite news
|author=Anonymous|date = May 2, 2007
|url = http://news.bbc.co.uk/2/hi/in_pictures/6614557.stm
|title = In Pictures: New views of Jupiter
|publisher = BBC News|accessdate = 2007-05-02}}
* {{cite web
|first=Fraser|last= Cain|url=http://www.astronomycast.com/2007/10/episode-56-jupiter/
|title=Jupiter|publisher = Universe Today
|accessdate=2008-04-01}}
* {{cite web
|url=http://science1.nasa.gov/science-news/science-at-nasa/2007/01may_fantasticflyby/
|title=Fantastic Flyby of the New Horizons spacecraft (May 1, 2007.)
|publisher=NASA
|accessdate=2008-05-21
|archivedate=2011-10-20
|archiveurl=https://web.archive.org/web/20111020171302/http://science1.nasa.gov/science-news/science-at-nasa/2007/01may_fantasticflyby/
}}
* {{cite web
|work=Planetary Science Research Discoveries
|publisher=University of Hawaii, NASA
|url=http://www.psrd.hawaii.edu/Archive/Archive-Jupiter.html
|title=Moons of Jupiter articles in Planetary Science Research Discoveries
}}
* [http://www.youtube.com/watch?v=Us6EXc5Hyng June 2010 impact video]
* {{cite web|last=Bauer|first=Amanda|title=Jupiter|url=http://www.sixtysymbols.com/videos/jupiter.htm|work=Sixty Symbols|publisher=[[Brady Haran]] for the [[University of Nottingham]]|coauthors=Merrifield, Michael|year=2009}}

{{Наранай аймаг}}

{{1000 үгүүлэл|Пүрбэ (гараг)}}

[[Категори:Наранай аймаг]]
[[Категори:Гарагууд]]