Сагаан һара хуудаһанай эхэ кодые хаража байна

[[File:Cagancar.jpg|thumb|350px|Сагаан һарын хурал тухай соносхол. [[Элһэтэ]], [[Хальмаг Улас]].]]
'''Сагаан һара''' ({{mongolUnicode|ᠴᠠᠭᠠᠨ ᠰᠠᠷᠠ|h}}; {{lang-bod|ཟླ་བ་དག་པ།; ལོ་གསར།}}, {{lang-mn|Цагаан сар}}, {{lang-xal|''Цаһан сар''}}), мүн '''cагаалган''' ({{mongolUnicode|ᠴᠠᠭᠠᠯᠠᠭ᠎ᠠ|h}}) — [[Монголшууд]]ай уламжалалта [[шэнэ жэлэй]] баяр, угай, арадай [[һайндэр]] юм. Сагаалган монгол [[литэ]]эр жэлэй эхин болоно. Сагаалганай урдахи, һарын 29-нэй һүни, дасан бүхэндэ Дүгжүүбэ нэрэтэй хурал хурагдадаг. Хуушан жэлэй һүүлшын һүни һара харагдаггүй, бүтүүгэй үдэшэ бурхан дэлгээгдэдэг үдэр «Бүтүү үдэр» гэдэг. Шэнын нэгэнэй үглөөгүүр эртэ, үүрэй сайжа эхилхэдэ, Һама сахюусан дээрэһээ буужа, нюдэ сабшаха зуура алтан дэлхэйе гурба дахин тойродог буряад-монголшууд гэжэ этигэдэг. Хабарай түрүүн һарын шэнын нэгэндэ тэмдэглэдэг. Тиин Сагаан һарын 1 шэнэһээ 15 хүрэтэр '''Монлам Ченмо''' нэрэтэй Сагаан һарын хурал болодог юм; 1 һарын 15 үдэртэ [[Шойпрүл Дүйсэн]] тэмдэглэнэ.

XIII зуунай үеһээ тэнгэри шүтэлгэ, бөөгэй ёһоор сагаалжа байһан тухай Марко Пологой зохёолдо тодорхой гарадаг. Бүхы хүн сагаан һараар сагаан зүсэмэй морин унажа, сагаан бүдөөр хэһэн хубсаһан үмдэжэ, бэе бэедээ сагаан хадаг үргэж, сагаан эдеэн зооглодогынь хэн хэндээ хирэгүй сагаан сэдьхэлээр ябажа байя гэһэн эб найрын бэлэгдэл байжа. Алгаа дэлгэнэ гэдэг надад зэр зэбсэг алга, минии сэдьхэлэй үнгэ энэ гэһэн удха бэлэй.
[[Чингис хаан]]ай аша хүбүүн [[Хубилай хаан]] гэгшын 1267 оной зарлигаар намар болодог байһан сагаан һара (сагаалган) хабарай эхин һарын шэнэдэ шэлжүүлэгдэһэн түүхэтэй. Энэ хадаа үбэлэй хүйтэн саг үнгэржэ, дулаан үдэрнүүд ерэбэ гэжэ найр наадаяа хэдэг ёһо заншал.

== Монгол литын жэлнүүд ба һарын үдэрнүүд ==
Монгол ба түбэд [[литэ]] — һарын ба наранай литэ юм. Сагаан һара түрүүн һара юм.
{| class="wikitable"
![[Григориин литэ|Григориин]] он
![[Түбэд литэ|Түбэд-монгол]] он
![[Түбэд литэ|Түбэд-монгол]] он
!Сагаан һара
!Тэмдэг ба амитан
|-
|2008
|17 ''рабжун'' 22 ''он''||2135
|2 һарын 7—9
|эрэ газарай хулгана
|-
|2009
|17 ''рабжун'' 23 ''он''||2136
|2 һарын 25—27
|эмэ газарай бүхэ<ref>[http://www.kalacakra.org/calendar/kcal.htm Kalacakra.com]</ref>
|-
|2010
|17 ''рабжун'' 24 ''он''||2137
|2 һарын 14
|эрэ түмэр бар<ref>{{Cite web |title=Jewelheart.org |url=http://jewelheart.org/calendar/february.html |accessdate=2015-02-18 |archivedate=2010-03-08 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20100308130130/http://www.jewelheart.org/calendar/february.html }}</ref>
|-
|2011
|17 ''рабжун'' 25 ''он''||2138
|3 һарын 5
|эмэ түмэр туулай<ref>[http://www.tibet-info.net/www/Losar-Nouvel-An-tibetain-en-2011.html?lang=fr Лосар, Тибетский Новый Год в 2011 году: Железный год Кролика 2138]</ref>
|-
|2012
|17 ''рабжун'' 26 ''он''||2139
|2 һарын 22
|эрэ уһан луу
|-
|2013
|17 ''рабжун'' 27 ''он''||2140
|2 һарын 11
|эмэ уһан могой
|-
|2014
|17 ''рабжун'' 28 ''он''||2141
|3 һарын 2
|эрэ модон морин
|-
|2015
|17 ''рабжун'' 29 ''он''||2142
|2 һарын 18/19
|эмэ модон хонин
|-
|2016
|17 ''рабжун'' 30 ''он''||2143
|2 һарын 28
|эмэ гал бишэн
|-
|2017
|17 ''рабжун'' 31 ''он''||2144
|2 һарын 28
|эрэ гал тахяа
|-
|2018
|'''17 ''рабжун'' 32 ''он'''''||'''2145'''
|2 һарын 16
|эрэ газар нохой
|-
|2019
|17 ''рабжун'' 33 ''он''||2146
|2 һарын 5
|эмэ газар гахай
|}

== Түүхэ ==
[[File:Tsagaan sar.jpg|thumb|350px|Сагаан һарын эдеэн]]
Хэндэшье мэдээжэ [[Доржо Банзаров]]ай бэшэһэн «Белый месяц. Празднование нового года у монголов» гэһэн хүдэлмэри дээрэ үндэһэлэн харахада, монгол арад ород арадта ороходоо оройдоол гансахан һайндэр тэмдэглэдэг — тэрэнь Сагаан һара, ондоогоор хэлэбэл — Шэнэ жэл гээд бэшэнэ, теэд мүнөө сагта зунай наадан «[[Сур харбаан]]» онсо һууряа баһал эзэлээд байдаг ха юм даа.

Энэ хүдэлмэри соо Шэнэ жэлэй һайндэрые 9 һарын 22-23-най үдэрнүүдэй хугасаа соо, үдэр һүниин тэнсээд байһан үедэ болодог сагаан эдеэнэй һайндэр гэжэ нэрлэдэг байгаа. Юундэ энэ һайндэр Цагаан сар гү, али Сагаалган гэжэ нэрлэб гэхэдэ, энэ үедэ зунай баян бэлшээридэ мал таргалжа, сагаан эдеэн элбэг баян байдаг. Намарай сагта [[һүн|һү]] [[тоһон]]ой, [[сагаан эдеэн]]эй элбэг дэлбэг боложо, энэ һайндэрэй эрхим хүндын нэгэн болгодог дээрэһээнь Сагаан һара, Сагаалган гэжэ нэрлэжэ болоо гэһэн баримта оруулна. Энэ үдэрнүүдтэ хүн зон нэгэ наһа нэмэжэ, адуу малаа тоолодог байгаа. Малдаа баһашье нэгэ наһа нэмэжэ, тугал — буруун, хурьган — түлгэ, унаган — дааган болоно. Энэ еһо заншал мүнөөшье болотор бии юм. Цагаан Сар гү, али Сагаалган [[монголшууд]]ай нүүдэл байдалтай нягта холбоотой байһан гээшэ.

1216 ондо, гал хулгана жэлдэ, дүрбэдэхи рабжуунда Сагаалганай үедэ Чингис хаан иимэ захиралтагаргаһан юм: «Үбгэрһэн хүгшэрһэн зондо гүрэнэй һанһаа 1000 алтан пан (хитадай мүнгөөр) 10000 алдан бүд (1 алда 1м 50 см бүд болоно). 60 наһатай зон бүхы бэлэгүүдэй 1 % -дэ хүртэхэ, 70 дабаһан зон 2 % -дэ, 80 жэлэй дабаһан зон 5 % -дэ хүртэжэ, үшөө ондоо бэлэгүүдээр шагнагдаха баатай. 110 наһатайшуул „Ехэ Үлтэс“ гэһэн үндэр нэрэдэ хүртэхэ…».Энэ захиралта 200 жэл соо заатагүй гүйсэдхэгдэдэг байгаа. [[Монгол Улас|Халха Монголдо]] 1911 ондо [[Богдо гэгээн]]эй захиралтаар үндэр наһатайшуулые хүндэлжэ бэлэгүүдые баридаг болоһон. Мүнөөшье үедэ энэ һайн ёһо буряад зомнай сахидаг. XIII-дугаар зуун жэлдэ [[Португали]]ин аяншан [[Марко Поло]] [[Хубилай хаан]]ай ордондо ерэжэ монгол зоной Сагаан сар найлахыень ехэ һонирхожо бэшэһэн юм. Хаанай элдэб түшэмэлнүүд болон элдэб баяд ноёдойнь Сагаан һарада хаандаа яажа, бэлэг үгэдэг, энэ найраа үнгэргэдэг тухайнь бэшэнэ. Энэ аянша баһал миин үгытэй зоной Сагаан һараяа хүлеэжэ ядан байдагые тэмдэглэнэ. Бэлэдхэлээ нэгэ һара урид эхилдэг байгаа: һайндэртэ үмдэхэ гутал, хубсаһаа оёхо, морёо һорихо, таргалуулха, тогоонойнгоо архи нэрэхэ, эдеэ холоо бэлдэхэ гэхэ мэтэ Монголнууд һайндэрэй үедэ эрэшүүлдээ утаатай гааһаяа барюулха, эхэнэр зондо [[пулаад]], айлшан бүхэндэ хадаг барюулха баатай байгаа. Энэ үедэ хадаг хэрэглэлгэ хадаг болоно. Тэрэ үедэшье, мүнөөшье сагта хадаг гээшэ үндэр хүндэлэлэй ба эб найрамдалай тэмдэг юм.

Баруун ороной литэдэл адляар, шэнэ жэлээ жэл бүри нэгэл үдэртэ тэмдэглэжэ байдаггүй, харин монгол һарын шэнын нэгэнэй үдэр тэмдэглэдэг. Үбэлэй тэг дунда, монгол һарын шэнын нэгэнэй үдэр тэмдэглэдэг болоходоо [[Буддын шажан]]ай дэлгэржэ ерэхэдэ [[Хубилай хаан]]ай шиидхэбэреэр эхилһэн түүхэтэй.

== Сагаан һарын гурим ёһон ==
=== Дүгжүүбэ хурал ===
Сагаан һарын 1 шэнэһээ 15 хүрэтэр Сагаан һарын хурал болодог юм. Жэл бүхэндэ Сагаалганай хуралые угтуулан, бүхы дасануудта «'''[[Дүгжүүбэ]]'''» хурадаг заншалтай юм. Шэнэ һарын гарахаһаа хоёр хоног урид «Дүгжүүбэ» болодог. Энэ юум гэбэл, «Дүгжүүбэ» гээшэмнай «жара» гэһэн удхатай.

Хайша хайшаа 5-5 сантиметр гурбалжан талха, тоһон, саахараар 60 балин хэгдэдэг. Yнэн дээрээ 10 гү, али 20 балин хэгдэдэг байха, тиигээд балин дээрээ хонхойлгожо тэмдэгүүдые табидаг, тэдэ тэмдэгүүдэйнь тоо 60 байха ёһотой юм. Эдэ балингууд хадаа «[[Шойжол]]» гэжэ үхэлэй, тамын эзэниие хүндэлхын түлөө хэгдэдэг байха. Заал һаа юундэ 60 балин байха болоо юм гэбэл, хоногой туршада тэнгэридэ һуудалтай 60 бурхад хамаг амитадые сахижа байдаг, хоногнай 60 адли хубида хубаардаг байха.

Газаа хуурай мүшэрнөөд болоод һолоомоор, бусад элдэбын юумэнүүдээр балгааһан гэрэй түхэлтэй юумэ бүтээжэ бэлдэһэн байха. Энэ гэрхэнэйнь үүдэн — «Шойжолой» аман гэжэ тоологдодог. Ламанар, үүзэгтэн олоороо уншалга доро ябажа, тэдэ балингуудаа асаржа, досоонь табидаг. Энэ уншалгын удха юуб гэбэл, үүзэгтэн «Шойжолые» эдэ балингуудаараа хүндэлжэ, үхэл, тахал, үбшэ зоболонһоо аршалхыень гуйдаг байна. Тиигээд лэ тэрээхэн гэрхэниинь галдагдаха. Энэнь «Сор» гээшэ. Тиигэжэ «Шойжол» бүхы үүзэгтэнэй хүндыень тогтоожо абаба гэһэн удхатай үйлэ хэрэг һнгэрдэг байна.

«Сор» галдаһан галай хажууда хүн зоной гэрһээ асарһан талха, саарһа нангин галаар хайлуулха тусхай хоёрдохи түүдэг носоогдоно. Энэ хадаа жэл соо сугларһан бүхы муу муухай юумэн галдагдажа, хүнэй сэдьхэл арюудхагдаа гэһэн удхатай.

=== Бүтүү үдэр ===
[[File:Palden Lhamo 2.jpg|thumb|400px|[[Балдан Һама]] сахюусан]]
Энээнэй удаа һарын 30-най һүни «Бүтүү» гэжэ нэрэтэй байха. Хуушан жэлэй һүүлшын һүни һара харагдадаггүй, «Бүтүү» гээшэ хуушан ба шэнэ жэл уулзажа, жэлэй нэгэ Бүтүү болоһон удхатай. Бүтүүгэй үдэшэ бурхан дэлгээгдэдэг. Энэ үдэр айлнууд гэр соохиёо сэбэрлээд, бурхандаа зула баряад, сан табяад, гал гуламтадаа үргэл мүргэл хээд, һайн хубсаһаяа үмдэжэ, сай болон бүхэли мяхаяа шанаад, хадагалжа байһан сагаан эдеэнэйнгээ дээжые, үрмэ хурһаяа табаг дээгүүр табидаг. Энэ үдэрые хүн бүхэн өөрынгөө гэртэ бүлэтэеэ үнгэргэдэг гуримтай. Энэ һүни дасан хиидтэ олон ламанар сугларжа, үдэшэһөө үглөөгүр болотор Сидэр Һамын хурал үйлэдэдэг юм. Өөр сайхаһаа эхилжэ даганжагай ном наранай гаратар уншаад, тэрээнһээ хойшо Сагаалганай найр захалдаг.

Бүтүү үдэрэй үдэшэ хүн зон Һама хуралда һуудаг; [[Балдан Һама]] бурхан – мори унаад эгээн түргэнөөр дэлхэйе тойродог юм. Һама сахюусанда мүргэжэ ябахада, дары түргэн туһалдаг эди шэдитэй сахюусан гэхэдээ, һахина гэһэн удхатай. Мориёо унаад, энэ түбиие нюдэ сабшаха зуура эрьеэд ерэдэг юм.

=== Сагаалган ===
Тиин Сагаан һарын 1 шэнэһээ 15 хүрэтэр Сагаан һарын хурал болодог юм. түхэреэн жэл соо үхэһэн хүн амитанай үүнэһэн дээдэ түрэлөө олохо гэжэ ламанар зоной дунда идхалга хэдэг байгаа.

Сагаан һарын нэгэн шэнын үглөөгүр — Сагаалганай үдэр нэгэ наһа нэмэбэбди гэжэ эхэ эсэгэтэеэ золгоод, үреэл захяа хүртөөд, нютагайнгаа үндэр наһатай, хүндэтэй үбгэдтэ орожо, [[хадаг]]аар золгоод, амаршалан хүндэлөөд, найр наадаяа эхилдэг, бэе бэеэ амаршалдаг. Залуушуул мориндоо мордожо, үбгэд, хүүгэд шарга морёор айлһаа айлда, гэрһээ гэртэ орожо, сагаалдаг байгаа. Айлшадай гараха дээрэ гарай бэлэгүүд барюулагдадаг.

Монгол угсаатан хитад литэ абахадаа, Сагаалганай һуури һэлгүүлжэ, абаашахаһаа гадна, ондоо ямаршье хубилалта хээгүй юм. Буддын шажанай дэлгэрхэдэ, Сагаалган арадай һайндэр зандаа байһан гээшэ.

Шэнын 1-нэй үглөөгүр эртэ һүрээр бодожо, газаа гараад, тэнгэриин шарайе адаглаарайгты, холые хараарайгты. Өөрынгөө һайн зүг мэдэжэ, тэрэ зүг руугаа гараад, заагдаһан зүгһөө гэртээ эрьежэ ерэхэ. Тиихэдээ ороһон жэлэйнгээ һайн зүгые тогтообо гээшэт. Шэнэ хубсаһаяа заабол үмдэжэ ябаха зэргэтэй. Энэ хадаа Хии мориёо һэргээхэ гэһэн удхатай. Тиигэбэл байгша ондо бүхы ябадалтнай һайн, урагшатай, үбшэн зоболонгүй, энхэ амгалан һуухат, гэнтын аюул усал болохогүй гэһэн удхатай.

Шэнын 2-ой үдэр үхибүүд сагаалжа эхилхэ. Мүн ехэшүүлшье золгоодүй, хүндэтэй хүнүүдээ золгожо, үетэн нүхэд өөрөө cагаалжа гарадаг юм. 2-һоо 4 болотор залуушуул сагаалдаг һэн. Шэнын 5-һаа хойшо наһатайшуул сүлөөтэйгөөр аяараа сагаалдаг гээшэ. Сагаалган гээд лэ ажалһаа һамшажа, һаатажа болохогүй.

Архи хэмһээ үлүүгээр уужа болохогүй. Урдандаа 40 наһа хүрөөгүй эрэшүүл архи уудаггүй байгаа.

Шэнын 1-һээ 30 болотор айл айлаараа оролсожо, гаралсажа байдаг баяр ёһололой, дурасхаалай һара ха юм даа. Сагаан һарада хүмүүжүүлгын удхатай зүйл бүриин наадан болодог һэн: наһатайшуул үхибүүдээ туршажа, уг омогыень мэдүүлдэг бэлэй. Энэ хадаа уг гарбалаа мартахагүйн һургаал болоно. Наһатайшуул золгоһон эдиршүүлдэ үреэлэй һайхан үгэнүүдые хайрлажа, бэлэг-сэлэгээ баридаг.

Сагаан һара гээшэ һайн һайханай бэлгэ дэмбэрэлтэй һара мүн. Хүндэ ёһын һара, хани нүхэсэлэй һара гээшэ.

== XXI зууна үдэрнүүд ==
{| class="wikitable"
|05.02.00||22.02.01||12.02.02||01.02.03||20.02.04||09.02.05||29.01.06||18.02.07||07.02.08||24.02.09
|-
||14.02.10||03.02.11||21.02.12||10.02.13||31.01.14||19.02.15||08.02.16||26.02.17||16.02.18||bgcolor=yellow|'''05.02.19'''
|-
|23.02.20||12.02.21||01.02.22||20.02.23||10.02.24||29.01.25||17.02.26||06.02.27||24.02.28||13.02.29
|-
|03.02.30||21.02.31||11.02.32||31.01.33||19.02.34||08.02.35||26.02.36||15.02.37||04.02.38||22.02.39
|-
|12.02.40||01.02.41||20.02.42||10.02.43||30.01.44||17.02.45||06.02.46||24.02.47||14.02.48||02.02.49
|-
|21.02.50||11.02.51||01.02.52||19.02.53||08.02.54||26.02.55||15.02.56||04.02.57||22.02.58||12.02.59
|-
|02.02.60||19.02.61||09.02.62||29.01.63||17.02.64||05.02.65||24.02.66||14.02.67||03.02.68||21.02.69
|-
|11.02.70||31.01.71||19.02.72||07.02.73||26.02.74||15.02.75||05.02.76||22.02.77||12.02.78||02.02.79
|-
|20.02.80||09.02.81||29.01.82||17.02.83||06.02.84||24.02.85||14.02.86||03.02.87||22.02.88||10.02.89
|-
|30.01.90||18.02.91||07.02.92||25.02.93||15.02.94||05.02.95||23.02.96||12.02.97||01.02.98||19.02.99
|}

== Зүүлтэ ==
{{зүүлтэ}}

{{Featured article}}

[[Категори:Монгол]]