Тодо бэшэг
ᡐᡆᡑᡆ ᡋᡅᡒᡅᡎ
Тодо бэшэг (тод бичиг)
Тодо бэшэгые үзэхэдэ монгол бэшэгэй хэлые тэрэ сагай аман хэлэндэ ойртуулаха үүднэһээ зохёоһон болобшо хэтэрхэй "Тодо" болгоһон шалтгаанаар ниитэ монголнуудай хубида хүртээмжэтэй боложо шадалгүй зүбхэн Ойрадуудай дунда үлдэһэн. Энэ бэшэгые ойрад, хальмаг, торгуудууд XX-дугаар зуунай 30-40 он хүрэтэр хэрэглэжэ байһан.
Хошуудай Заяа Бандида Огторгойн далай хэмээхэ Намхайжанцан (1599-1662) монгол бэшэгэй сагаан толгойдо үндэһэлэн, ойрад хэлэндэ ниисүүлэн монгол бэшэгэй эжэл үзэгые тус тус илгаха, урта эгэшэгые уртатагалай тэмдэгээр тэмдэглэхэ гэхэ мэтэ нэмэлтэ тодолто хэжэ, тодорхой үзэг гү, али тодо үзэгые 1648 ондо зохёого.
Намхайжамса Бурханай шажаниие ниитэ монголнуудта түгээн дэлгэрүүлхэ, баһа халха ойрадай тэмэсэлые шажан соёлой нүлөөгөөр зогсоохо, ойрад түмэниие гэгээрүүлхэ зорилгоор үгэ бэшэгые зохёоһон юм.
Тодо бэшэгынь ойрад монгол хэлэнэй шухам ниисэһэн тула тэдэнэй удха зохёолой хэлэ боложо энэ бэшэгээр түүхэ, шажан, уран зохёол, анагааха ухаан, оршуулгын ном зохёол олоноор бэшэгдэжэ байһан. Тодо бэшэгэй дурасхал үлэмжэхэн үлдэһэниинь Уласай түб номой һан, Шэнжэлхэ ухааны акадеэмиин Хэлэ зохёолой хүреэлэнгэй номой һан хүмрэгтэ хадгалагдажа байна.
Харин БНХАУ-ай Шэнэжаанай ойрад монголнууд мүнөө болотор уугал бэшэгээрээ шэнэ удха зохёолоо туурбин бэшэжэ, ном һонин хэблэн ниитэлжэ байна. Мүн ОХУ-ай Хальмаг уласта тодо бэшэгые һураха хүдэлгэн үрнэжэ, тодо үзэгөөр һонин һэдхүүл хэблэгдэн, һургуулинуудта заажа байна.
Тодо үзгүдин нерэ
[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]| # | Code | Тодо үсэг | Кирилл дарцар | Латин дарцар | Ахр Нерэ | Удан Нерэ | |
| 1 | 6176 | ᠠ | А | A | А | хойр арата | Худам әдл |
| 2 | 6212 | ᡄ | Э | E | Э | нег арата, дөгә сүлтә | |
| 3 | 6213 | ᡅ | И | I | И | нег арата, киисквр сүлтә | |
| 4 | 6214 | ᡆ | О | O | О | нег арата, дөрвлҗн геестә | |
| 5 | 6216 | ᡈ | Ө | Ö | Ө | нег арата, дөрвлҗн геестә, ардан өргстә | |
| 6 | 6215 | ᡇ | У | U | У | нег арата, бүтү геестә, унҗу өргстә | |
| 7 | 6217 | ᡉ | Ү | Ü | Ү | нег арата, бүтү геестә | |
| 8 | 6184 | ᠨ | Н | N | На | нег арата, өмнән цегтә | Худам әдл |
| 9 | 6218 | ᡊ | Ң | Ng | Аң | ||
| 10 | 6221 | ᡍ | Х | X | Ха | хойр арата, өмнән хойр цегтә | |
| 11 | 6222 | ᡎ | Һ | Q | Һа | хойр арата, өмнән төгрг цегтә | |
| 12 | 6219 | ᡋ | Б | B | Ба | бүтү толһата | |
| 13 | 6220 | ᡌ | П | P | Пха | ||
| 14 | 6192 | ᠰ | С | S | Са | сарвһр толһата, нег арата | Худам әдл |
| 15 | 6193 | ᠱ | Ш | W | Ша | сарвһр толһата, ардан хойр цегтә | Худам әдл |
| 16 | 6224 | ᡐ | Т | T | Та | шанһ толһата, нег арата | |
| 17 | 6225 | ᡑ | Д | D | Да | хавтха толһата | |
| 18 | 6191 | ᠯ | Л | L | Ла | өөдән өвртә, нег арата | Худам әдл |
| 19 | 6223 | ᡏ | М | M | Ма | матьхр толһата, нег арата | |
| 20 | 6228 | ᡔ | Ц | C | Ца | цах толһата, нег арата | |
| 21 | 6226 | ᡒ | Ч | H | Ча | ||
| 22 | 6227 | ᡓ | З | Z | За | цацу эргцтә, шуд көлтә | |
| 23 | 6234 | ᡚ | Җ | J | Җа | ||
| 24 | 6229 | ᡕ | Й | Y | Йа | яман хоңшарта, шуд көлтә | |
| 25 | 6233 | ᡙ | Г | G | Га | дөгә көлтә | |
| 26 | 6232 | ᡘ | К | K | Ка | көлн толһата, көндлң өргстә | |
| 27 | 6231 | ᡗ | Қ | Kh | Кх | катһр ка | |
| 28 | 6199 | ᠷ | Р | R | Ра | хамр дөөрән өргстә, нег арата | Худам әдл |
| 29 | 6230 | ᡖ | В | V | Ва | дөгә көлтә | |
| 30 | 6235 | ᡛ | NIA | Галик? | |||
| 31 | 6236 | ᡜ | DZA | Галик? | |||
| 32 | 6296 | ᢘ | TA | Галик | |||
| 33 | 6297 | ᢙ | ZHA | Галик |
Бэшэг
[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]Кирилл Тодо хойр бэшэг бичсн үгмүд цацу биш болна. Цааранднь үлгүрнь хәләтн.
| Кирилл | Тод | Кирилл | Тод | Кирилл | Тод | Кирилл | Тод | Кирилл | Тод | Кирилл | Тод |
| Ах | Аха | Шүлг | Шүлүг | Ноха | Нохой | Аньх | Аниху | Хөн | Хоин | Бух | Буху |
| Сө | Сөө | Толь | Толи | Алвн | Албан | Сән | Саин | Бәәх | Байху | Насн | Насун |
| Олн | Олон | Лавта | Лабтаи | Көгҗм | Көгҗим | Гегән | Гэгээн | Негн | Нигэн | Хойр | Хойор |
| Һурвн | Һурбан | Дөрвн | Дөрбөн | Тавн | Табун | Орс | Орос | Гидг | Гэдэг | Моңһл | Моңһол |
Юникод
[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]| Character (decimal) | Decimal | Character (hex) | Hex | Name |
|---|---|---|---|---|
| ᠀ | 6144 | ᠀ | 1800 | MONGOLIAN BIRGA |
| ᠁ | 6145 | ᠁ | 1801 | MONGOLIAN ELLIPSIS |
| ᠂ | 6146 | ᠂ | 1802 | MONGOLIAN COMMA |
| ᠃ | 6147 | ᠃ | 1803 | MONGOLIAN FULL STOP |
| ᠄ | 6148 | ᠄ | 1804 | MONGOLIAN COLON |
| ᠅ | 6149 | ᠅ | 1805 | MONGOLIAN FOUR DOTS |
| ᠆ | 6150 | ᠆ | 1806 | MONGOLIAN TODO SOFT HYPHEN |
| ᠊ | 6154 | ᠊ | 180A | MONGOLIAN NIRUGU |
| ᠋ | 6155 | ᠋ | 180B | MONGOLIAN FREE VARIATION SELECTOR ONE |
| ᠌ | 6156 | ᠌ | 180C | MONGOLIAN FREE VARIATION SELECTOR TWO |
| ᠍ | 6157 | ᠍ | 180D | MONGOLIAN FREE VARIATION SELECTOR THREE |
| | 6158 | ᠎ | 180E | MONGOLIAN VOWEL SEPARATOR |
| ᠐ | 6160 | ᠐ | 1810 | MONGOLIAN DIGIT ZERO |
| ᠑ | 6161 | ᠑ | 1811 | MONGOLIAN DIGITT ONE |
| ᠒ | 6162 | ᠒ | 1812 | MONGOLIAN DIGIT TWO |
| ᠓ | 6163 | ᠓ | 1813 | MONGOLIAN DIGIT THREE |
| ᠔ | 6164 | ᠔ | 1814 | MONGOLIAN DIGIT FOUR |
| ᠕ | 6165 | ᠕ | 1815 | MONGOLIAN DIGIT FIVE |
| ᠖ | 6166 | ᠖ | 1816 | MONGOLIAN DIGIT SIX |
| ᠗ | 6167 | ᠗ | 1817 | MONGOLIAN DIGIT SEVEN |
| ᠘ | 6168 | ᠘ | 1818 | MONGOLIAN DIGIT EIGHT |
| ᠙ | 6169 | ᠙ | 1819 | MONGOLIAN DIGIT NINE |
| ᠠ | 6176 | ᠠ | 1820 | MONGOLIAN LETTER A |
| ᠡ | 6177 | ᠡ | 1821 | MONGOLIAN LETTER E |
| ᠢ | 6178 | ᠢ | 1822 | MONGOLIAN LETTER I |
| ᠣ | 6179 | ᠣ | 1823 | MONGOLIAN LETTER O |
| ᠤ | 6180 | ᠤ | 1824 | MONGOLIAN LETTER U |
| ᠥ | 6181 | ᠥ | 1825 | MONGOLIAN LETTER OE |
| ᠦ | 6182 | ᠦ | 1826 | MONGOLIAN LETTER UE |
| ᠧ | 6183 | ᠧ | 1827 | MONGOLIAN LETTER EE |
| ᠨ | 6184 | ᠨ | 1828 | MONGOLIAN LETTER NA |
| ᠩ | 6185 | ᠩ | 1829 | MONGOLIAN LETTER ANG |
| ᠪ | 6186 | ᠪ | 182A | MONGOLIAN LETTER BA |
| ᠫ | 6187 | ᠫ | 182B | MONGOLIAN LETTER PA |
| ᠬ | 6188 | ᠬ | 182C | MONGOLIAN LETTER QA |
| ᠭ | 6189 | ᠭ | 182D | MONGOLIAN LETTER GA |
| ᠮ | 6190 | ᠮ | 182E | MONGOLIAN LETTER MA |
| ᠯ | 6191 | ᠯ | 182F | MONGOLIAN LETTER LA |
| ᠰ | 6192 | ᠰ | 1830 | MONGOLIAN LETTER SA |
| ᠱ | 6193 | ᠱ | 1831 | MONGOLIAN LETTER SHA |
| ᠲ | 6194 | ᠲ | 1832 | MONGOLIAN LETTER TA |
| ᠳ | 6195 | ᠳ | 1833 | MONGOLIAN LETTER DA |
| ᠴ | 6196 | ᠴ | 1834 | MONGOLIAN LETTER CHA |
| ᠵ | 6197 | ᠵ | 1835 | MONGOLIAN LETTER JA |
| ᠶ | 6198 | ᠶ | 1836 | MONGOLIAN LETTER YA |
| ᠷ | 6199 | ᠷ | 1837 | MONGOLIAN LETTER RA |
| ᠸ | 6200 | ᠸ | 1838 | MONGOLIAN LETTER WA |
| ᠹ | 6201 | ᠹ | 1839 | MONGOLIAN LETTER FA |
| ᠺ | 6202 | ᠺ | 183A | MONGOLIAN LETTER KA |
| ᠻ | 6203 | ᠻ | 183B | MONGOLIAN LETTER KHA |
| ᠼ | 6204 | ᠼ | 183C | MONGOLIAN LETTER TSA |
| ᠽ | 6205 | ᠽ | 183D | MONGOLIAN LETTER ZA |
| ᠾ | 6206 | ᠾ | 183E | MONGOLIAN LETTER HAA |
| ᠿ | 6207 | ᠿ | 183F | MONGOLIAN LETTER ZRA |
| ᡀ | 6208 | ᡀ | 1840 | MONGOLIAN LETTER LHA |
| ᡁ | 6209 | ᡁ | 1841 | MONGOLIAN LETTER ZHI |
| ᡂ | 6210 | ᡂ | 1842 | MONGOLIAN LETTER CHI |
| ᡃ | 6211 | ᡃ | 1843 | MONGOLIAN LETTER LONG VOWEL SIGN |
| ᡄ | 6212 | ᡄ | 1844 | MONGOLIAN LETTER TODO E |
| ᡅ | 6213 | ᡅ | 1845 | MONGOLIAN LETTER TODO I |
| ᡆ | 6214 | ᡆ | 1846 | MONGOLIAN LETTER TODO O |
| ᡇ | 6215 | ᡇ | 1847 | MONGOLIAN LETTER TODO U |
| ᡈ | 6216 | ᡈ | 1848 | MONGOLIAN LETTER TODO OE |
| ᡉ | 6217 | ᡉ | 1849 | MONGOLIAN LETTER TODO UE |
| ᡊ | 6218 | ᡊ | 184A | MONGOLIAN LETTER TODO ANG |
| ᡋ | 6219 | ᡋ | 184B | MONGOLIAN LETTER TODO BA |
| ᡌ | 6220 | ᡌ | 184C | MONGOLIAN LETTER TODO PA |
| ᡍ | 6221 | ᡍ | 184D | MONGOLIAN LETTER TODO QA |
| ᡎ | 6222 | ᡎ | 184E | MONGOLIAN LETTER TODO GA |
| ᡏ | 6223 | ᡏ | 184F | MONGOLIAN LETTER TODO MA |
| ᡐ | 6224 | ᡐ | 1850 | MONGOLIAN LETTER TODO TA |
| ᡑ | 6225 | ᡑ | 1851 | MONGOLIAN LETTER TODO DA |
| ᡒ | 6226 | ᡒ | 1852 | MONGOLIAN LETTER TODO CHA |
| ᡓ | 6227 | ᡓ | 1853 | MONGOLIAN LETTER TODO JA |
| ᡔ | 6228 | ᡔ | 1854 | MONGOLIAN LETTER TODO TSA |
| ᡕ | 6229 | ᡕ | 1855 | MONGOLIAN LETTER TODO YA |
| ᡖ | 6230 | ᡖ | 1856 | MONGOLIAN LETTER TODO WA |
| ᡗ | 6231 | ᡗ | 1857 | MONGOLIAN LETTER TODO KA |
| ᡘ | 6232 | ᡘ | 1858 | MONGOLIAN LETTER TODO GAA |
| ᡙ | 6233 | ᡙ | 1859 | MONGOLIAN LETTER TODO HAA |
| ᡚ | 6234 | ᡚ | 185A | MONGOLIAN LETTER TODO JIA |
| ᡛ | 6235 | ᡛ | 185B | MONGOLIAN LETTER TODO NIA |
| ᡜ | 6236 | ᡜ | 185C | MONGOLIAN LETTER TODO DZA |
| ᢀ | 6272 | ᢀ | 1880 | MONGOLIAN LETTER ALI GALI ANUSVARA ONE |
| ᢁ | 6273 | ᢁ | 1881 | MONGOLIAN LETTER ALI GALI VISARGA ONE |
| ᢂ | 6274 | ᢂ | 1882 | MONGOLIAN LETTER ALI GALI DAMARU |
| ᢃ | 6275 | ᢃ | 1883 | MONGOLIAN LETTER ALI GALI UBADAMA |
| ᢄ | 6276 | ᢄ | 1884 | MONGOLIAN LETTER ALI GALI INVERTED UBADAMA |
| ᢅ | 6277 | ᢅ | 1885 | MONGOLIAN LETTER ALI GALI BALUDA |
| ᢆ | 6278 | ᢆ | 1886 | MONGOLIAN LETTER ALI GALI THREE BALUDA |
| ᢇ | 6279 | ᢇ | 1887 | MONGOLIAN LETTER ALI GALI A |
| ᢈ | 6280 | ᢈ | 1888 | MONGOLIAN LETTER ALI GALI I |
| ᢉ | 6281 | ᢉ | 1889 | MONGOLIAN LETTER ALI GALI KA |
| ᢊ | 6282 | ᢊ | 188A | MONGOLIAN LETTER ALI GALI NGA |
| ᢋ | 6283 | ᢋ | 188B | MONGOLIAN LETTER ALI GALI CA |
| ᢌ | 6284 | ᢌ | 188C | MONGOLIAN LETTER ALI GALI TTA |
| ᢍ | 6285 | ᢍ | 188D | MONGOLIAN LETTER ALI GALI TTHA |
| ᢎ | 6286 | ᢎ | 188E | MONGOLIAN LETTER ALI GALI DDA |
| ᢏ | 6287 | ᢏ | 188F | MONGOLIAN LETTER ALI GALI NNA |
| ᢐ | 6288 | ᢐ | 1890 | MONGOLIAN LETTER ALI GALI TA |
| ᢑ | 6289 | ᢑ | 1891 | MONGOLIAN LETTER ALI GALI DA |
| ᢒ | 6290 | ᢒ | 1892 | MONGOLIAN LETTER ALI GALI PA |
| ᢓ | 6291 | ᢓ | 1893 | MONGOLIAN LETTER ALI GALI PHA |
| ᢔ | 6292 | ᢔ | 1894 | MONGOLIAN LETTER ALI GALI SSA |
| ᢕ | 6293 | ᢕ | 1895 | MONGOLIAN LETTER ALI GALI ZHA |
| ᢖ | 6294 | ᢖ | 1896 | MONGOLIAN LETTER ALI GALI ZA |
| ᢗ | 6295 | ᢗ | 1897 | MONGOLIAN LETTER ALI GALI AH |
| ᢘ | 6296 | ᢘ | 1898 | MONGOLIAN LETTER ALI GALI TA |
| ᢙ | 6297 | ᢙ | 1899 | MONGOLIAN LETTER ALI GALI ZHA |
| ᢦ | 6310 | ᢦ | 18A6 | MONGOLIAN LETTER ALI GALI HALF U |
| ᢧ | 6311 | ᢧ | 18A7 | MONGOLIAN LETTER ALI GALI HALF YA |
| ᢗᢩ | 6313 | ᢩ | 18A9 | MONGOLIAN LETTER ALI GALI DAGALGA (combined with ali gali A (ᢗ)) |
Энэ хуудаһан Тодо бэшэг гэһэн Викимедиа сангай ангилал холбооһотой.
