Толгойн сааза хуудаһанай эхэ кодые хаража байна

{{Хадамал
|монгол_бэшэг = [[Файл:Цааз.png|30px]]
|кирилл_буряад = Сааза
|кирилл_монгол = Цааз
|кирилл_хальмаг = [[:xal:Толһан цааҗ|Цааҗ]]
}}
[[File:Beccaria - Dei delitti e delle pene - 6043967 A.jpg|thumb|[[Чезаре Беккариа]], ''Dei delitti e delle pene'']]
'''Толгойн сааза''' ({{mongolUnicode|ᠲᠣᠯᠤᠭᠠᠢ ᠵᠢᠨ ᠴᠠᠭᠠᠵᠢ|h}}) — [[амидарал|ами]] наһаяа [[үхэл|абаха]] аргаар хэһээлтэ юм. Саазаар абаха [[яла]] бол гэмтэ хэрэг үйлэдһэн хүнды түрэһөө шиидхэжэ бай ялын дээдэ хэмжээ юм.

[[Дэлхэй]]н 60-аад улас саазалха ялые хүсэнгүй болгоод байгаа ажа. Эдэгээр уласай олон ниитэ саазаар абаха ялые хуулишилһан алалга гэжэ үзэнэ. 26 орон хуулиин заалтатай болобошье саазалха яла оноохогүй болоо. 15 улас тун онсогой тохёолдолдо хэрэглэжэ байна. Харин 94 улас үргэлжэлүүлэн саазалсаар байгаа ажа.

== Cаазаар абаха арга ==
[[Файл:Death Penalty World Map.svg|thumb|300px|
Саазаар абаха ялын системые харуулһан дэлхэйн газарай зураг (2009 оной 1 һарын 15-най байдалаар)<br />
'''Тайлбари:'''
{{legend|#3f9bbb|Саазаар абаха ялые халаһан, эсэбэл хэрэглэхээ болоһон уласууд}}
{{legend|#d4df5a|Дайнай байдал зэргэ тусхай нүхэсэл байдалһаа бусад үедэ саазаар абаха ялые халаһан уласууд}}
{{legend|#e8aa30|Һүүлын 10 жэлдэ саазаар абаха яла оноогоогүй уласууд}}
{{legend|#cc7662|Саазаар абаха яла хэрэглэдэг уласууд}}
]]
[[Хүн түрэлхитэн]]эй түүхэдэ саазалан хороохо тоогүй олон арга бодожо олоһон гэдэг. Тэрэһээ мартагдахаар бэшэ үды болотор хэрэглэжэ байгаань буудаха, сахилгаан һандалда һуулгаха, [[хорон|хоротой]] таряа хэхэ, [[хорон|хоротой]] хэгээр утаха, толгойень сабшаха, сулуугаар шэдэхэ, ангал руу нидхэхэ зэргэ арганууд түгээмэл хэрэглэгдэдэг гэнэ.

=== Дүүжэлхэ ===
Зорюулалтын табасан, модоной мүшэр түдыгүй, һалан дээрэ зооһон шондо дүүжэлдэг уламжалал зарим орондо эртэһээ нааша байгаа. Үхэдэл тээһэн сал голоор урдажа ябахые эрэг дээрэ байһан хүмүүн хаража "хүмүүжэнэ" хэмээн эрхэ баригшад үзэдэг байна. Мүнөөдэр дэлхэйн 50 үлүү орон дүүжэлэн хороохо яла оноожо байна.

=== Буудаха ===
Хамагай түгээмэл арга. Ехэнхи орондо буудан хороохо ялые үнэ түлбэригүй хэдэг. Энэниие тодоруулдагай ушарынь [[Нацис Германи|фашис Германида]] саазалуулһан хүнэй [[гэр бүлэ]]эр саазын зардалые нүхэн түлүүлдэг байһантай холбоотой ажа байгаа. [[Ирак]]ай эрхэ баригшад самуун дэгдээһэн курдуудые саазалһанай дараа гэр бүлэһээнь 300 динар абадаг байһан ажа байгаа. Һуманай болон буунай элэгдэл хорогдолой түлэбэри хэгээгүй хитадууд хамаатан саданайхаа хүнэй үхээрые абажа шададаггүй гэнэ.

=== Толгой сабшаха ===
[[Файл:Beheading of Leonard George Siffleet.jpg|мини|1943 он. Австралиин сэрэг толгой сабшагдаһан үмэнэ.]]
Энэ хуулишалаһан алалгые гүйсэдхэхэд гүйсэдхэгшын ур шадабари маша ехэ үүргэтэй. Хоёр зуунай тэртээ [[Франциин хубисхал|Франциин агуу ехэ хубисхалай]] үедэ нэгэ ээлжэндэ нэгэ хүн 60 үлүү толгой сабшажа ехэхэн сусадаг байһан ажа байгаа. Иимэдэ доктор [[Жозеф Игнас Гильотен|Ж. Гильотен]] гэгшэ зорюулалтын машина бүтээжэ хубисхалшадта туһалһан байна. 160 кг-ай шэгнүүртэй хурса хутага бүхы энэ түхөөрэмжые зохёогшынхинь нэрээр нэрэгдэһэн. [[20 зуун|ХХI зуунай]] эхиндэ хүнэй толгой сабшажа саазалха ялые зүбхэн [[Саудын Араб]]да хэрэглэжэ байна.  Хара тамхинай наймаашадые саазалха хуули 1980-аад ондо гараһанһаа хойшо энэ уласта 100 үлүү хүнэй толгойе сабшаба.

=== Хорото таряа ===
[[АНУ]]-ай ехэнхи можодо энэ аргые хэрэглэдэг. Хүнэй судасаар ороһон таряа ухаан алдуулжа балсанг һулруулжа, уушиг зүрхэнэй ажалалгаае зогсооно.

=== Хорото хии ===
Тусхай ушаралда хорото хиигээр утаха аргые [[Нацис Германи|фашис Германида]] буса [[Зүблэлтэ Холбоо]]до һанаашалба. Дотоодые хамгаалахын ажалтан И.Д.Берг гэгшэ автомашинын утаае тэбэш рүү оруулан хэрэгтэнүүдые хородуулжа хороохо арга бодожо олоһон байна. Хорото хиин аргые 1956 онһоо АНУ-да хэрэглэжэ эхилбэ. [[Цианитай кали]]ие хүшэлдэ хэхэд илгарха хиигээр хэрэгтэниие хородуулдаг байна.

=== Сахилгаан һуудал ===
Энэниие агуу ехэ зохёон бүтээгшэ [[Томас Эдисон]] бүтээбэ. Түшлэгтэ һуудалда һуулгажа хүлэһэн хүнэй толгой ба хүлдэнь [[зэд]] электрод холбоно. 1900 вольтын хүсэдэл үгэхэд хүнэй зүрхэн яажашье тэһэхэ бэлэй. АНУ-да сахилгаан һуудал дээрэ һуулгаха ялые гүйсэдхэдэг.

=== Шулуугаар шэдэхэ ===
[[Хүн түрэлхитэн]]эй эртэнэй үедэ хүн болгон сүлөөтэй оролсохо боломжотой "арадай сааза" байгаа. Одоо энэ аргые зургаан улас хэрэглэдэг ажа. Хэрэгтэнг шондо дүүжэлжэ байгаад шулуу нүүлгэнэ. Эндэһээ хэрэгтэнэй тархинай гэмтэлынь үхэлдэ хүргэхэ гол шалтагаан болоно.

=== Хүшэлдэ уудхаха ===
[[Ирак]]да энэ саазые хэрэглэдэг байгаа. Хүшэлээр дүүргэһэн цементэн онгосондо эхилээд хэрэгтэнэй гар, хүлые дүрэнэ. Энэ аргаар [[Ливан]]ай коммунис намай түб хорооной нарин бэшэгэй дарга Ф.Хелүг саазалба.

=== Хаданһаа шэдэхэ ===
Манай эринэй үмэнэхи үеһөө уламжалагдаһан энэ аргые дэлхэйн 2-р дайнай үедэ [[Нацис Германи|фашис германиинхан]] хэрэглэжэ байгаа. Дараань улаан хамгаалагшадай үедэ Хитадууд хэрэглэжэ байһан болоод 770-аад жэлэй үмэнэ [[Хубилай хаан]]ай Юниан можодо абаашаһан [[монголшууд]]ые иигэжэ саазалһан түүхэ байдаг. Харин одоо [[Лалын шажан|Лалын]] зарим оронууд энэ аргые хэрэглэжэ байна.

== Cаазаар абаха яла оноохо ==
Дэлхэйн 13 орондо хэрэгтэниие наһа харгалзахагүй саазалжа байна. Энэниие эрхэ сүлөөтэ АНУ-да хэдэг, тухайлбал [[Луизиана]], [[Арканзас]] можодо 15 наһатай, [[Миссисипи]]да 14-тэй, [[Флорида]]да 13-тай хүүгэдые саазалан хорооһон бол [[Иран]]да 10 наһатай хүүгэдые жэрэмһэн эмэгтэйн хамта саазалба. Һүүлын арбан үлүү жэлдэ Иранай 13 хүүгоэд хуулишалаһан аллагад үртэһэн байна. Ехэнхи уласта эхэ оронһоо урбаһан тохёолдолдо ялын дээдэ хэмжээ оноодог. Зарим улас орон өөрын зан заншалай үбэрмүсэ онсолгоо хадгалха зорилгоор саазалха ялые хэрэгжүүлдэг байна.
* Бусадтай энгэр зүрүүлһэн эхэнэр хүн - [[Урда Солонгос]], [[Иран]]
* Янханшалха - [[Иран]]
* Хүн нэрээ гутаажа аршаагүй амидарха - [[Иран]]
* Tамхи татаха ябадал дүрбэдэхи удаагаа дабтагдабал - [[Иран]]
* Эрые эмэлхэ - [[Иран]], [[Мавритани]]
* Нэгэ буса удаа архи ууха - [[Иран]]
* Садар самуун һурталшалха, янханай газар байгуулха, зуушалха, тамхи хулгайгаар хилэ дабуулха, үхэр хулгайлха - [[Хитад]]
* Галдан шатааха - [[Марокко]], [[Баруун Сахара]]
* Хара заха дээрэ наймаа хэхэ - [[Мозамбик]]
* Хүндэрүүлхэ нүхэсэлдэ агаар, уһан бохирдуулһан - [[Йемен]]
* Мухаммед бурханай нэрые бузарлаха - [[Пакистан]]
* Хара дом, хараал хэжэ хүнэй ами бүрэлгэхэ - [[Руанда]]

== Россин Федерацида толгойн сааза  ==
1997 оной 4 һарын 16 һүүлдэ толгойн саазын хэрэглэнэгүй<ref>[http://www.garant.ru/hotlaw/federal/213802/ Определение Конституционного Суда РФ от 19 ноября 2009 г. N 1344-О-Р "О разъяснении пункта 5 резолютивной части Постановления Конституционного Суда Российской Федерации от 2 ф …<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref><ref>[http://www.rg.ru/2009/11/27/postanovlenie-ks-dok.html Определение Конституционного Суда Российской Федерации от 19 ноября 2009 г. N 1344-О-Р город Санкт-Петербург "О разъяснении пункта 5 резолютивной части Постановления Конс …<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref>. 2009 ондо Үндэһэн Хуулиин Шүүхын Газарда энэ хэрэг тодоруулһан байгаа.

== Гадаада холбооһон ==
* {{commonscat|Capital punishment|Толгойн сааза}}

== Зүүлтэ ==
{{зүүлтэ}}

{{1000 үгүүлэл}}

[[Категори:Эрхэ зүй]]
[[Категори:Хуули зүй]]
[[Категори:Үхэл]]