Удха зохёол хуудаһанай эхэ кодые хаража байна

[[Файл:Fragonard, The Reader.jpg|мини|[[Жан-Оноре Фрагонард]], ''Уншагша'' (''La Liseuse'', 1770/72)]]
'''Удха зохёол''' гү, али '''литература''' ({{lang-la|''lit(t)eratura''}}, — ''бэшэһэн'', ''lit(t)era'' — үзэг) гэдэгэнь ямар нэгэ [[хэлэн|хэлээр]] бэшэгдэһэн бэшэмэл бүтээлэй уралиг юм. Удха зохёолонь түгээмэл хоёр гол хэлбэритэй: [[уран зохёол]] болон [[уран зохёол буса]]; хоёр гол арга техникатай: [[ирагуу найраг]] болон [[үргэлжэлһэн зохёол]] гэжэ ангиладаг.

Удха зохёол бодито мэдээсэл дээрэ үндэһэлэн (сэтгүүл зүйн болон уран зохёол буса) жэшээнь полемикагай ажал, намтарые, туршалгатай эссе орожо болоно. Үгы бол, түһөөлэл дээрэ үндэһэлһэн бэшэбэри (жэшээнь, уран зохёол, ирагуу найраг гү, али зүжэг гэхэ мэтэ) бүридэжэ болоно.

== Удха зохёолой түүхэ ==
=== Эртэнэй удха зохёол ===
[[Гильгамеш тухай үльгэр|Гильгамешэй баатарай домог]] хамагай эртын мэдэгдэн удха зохёолой бүтээлэй нэгэ юм. Энэ [[Вавилон]]ой баатарай домог Шумер хэлэнэй түүхэһээ үүдэһэн. [[Шумер]] түүхэнүүд (магадгүй хамагай багаар бодоход 2100 {{МЭҮ}} болозожо) хуушын хэдыш, энэнь хамагай ехэ магадлалтай {{МЭҮ}} 1900 он оршом бэшэһэн байна. Баатарлиг, найрамдал, гарза хохирол, мүнхэ амидаралай эрэлэнь сэдэб баатарлиг хүндэнэ.

[[Эртэнэй Энэдхэг]]дэ, удха зохёолынь анха амаар дамжадаг байһан домогуудһоо гаралтай байна. 
Эртын зохёолой түлэбдэ зүжэг, заабари, судар болон баатарай домог оруулагдаһан. 
Санскрит удха зохёол бусажа 1500-1000 {{МЭҮ}} болзожо [[Веданууд|Ведын]] эхилдэг болоод [[Түмэр зэбсэгэй үе|Түмэр зэбсэгэй]] Энэдхэгэй санскрит туулиса үргэлжэлүүлжэ байна. 
[[Веданууд]]та эртэнэй арюун нангин эхэ бэшэбэриие дунда байна. 
Самхитанууд (Ведын сугуулбари) ойролсоогоор {{МЭҮ}} 1500-1000 огоноо. Дунда 1-р зуунай {{МЭҮ}}, эсэбэл хожуу [[Хүрэл зэбсэгэй үе|Хүрэл зэбсэгэй]] болон [[Түмэр зэбсэгэй үе|Түмэр зэбсэгэй]] дунда үе гэхэд 2 дугаар дэлгэгдэжэнь Ведын хугасаанда {{МЭҮ}} 1000-500.<ref name="Flood">[[Gavin Flood]] sums up mainstream estimates, according to which the Rigveda was compiled from as early as 1500 BCE over a period of several centuries. {{Harvnb|Flood|1996|p=37}}</ref> Ойролсоогоор {{МЭҮ}} 6-р — 1-р зуунай хүртэлхэ хугасаанда хамагай нүлөөтэй хоёр Энэдхэгэй баатарай домогууд [[Махабхарата]] болон [[Рамаяна]] бэшэһэн байна.

[[Файл:Shi Jing.jpg|thumb|400px|left|[[Тэнгэри тэдхэгшэ хаан]] гар бэшэһэн [[Шүлэгэй Ном]]ой түрүүшын шүлэг]]
[[Эртэнэй Хитад]]та эртын удха зохёолой гол түлэбүүд [[гүн ухаан]], [[түүхэ]], сэрэгэй шэнжэлхэ ухаан, [[хүдөө ажахы]], [[ирагуу найраг]] сугларуулһан байгаа. Хитадай оршон үеын [[саарһан]]ай, [[ном хэблэлгэ|ном хэблэлгын]] гаралгань дэлхэйн хамагай анханай хэблэмэл соёлуудай нэгэ болобо. Хитадай удха зохёол ехэнхинь [[Жоу Улас|Зүүн Жоу уласай]] үеын (769-269 {{МЭҮ}}) ''Үзэлэй Зуун Һургуули'' ({{lang-zho|諸子百家}}) үедэ байгуулһан юм. 
Эдгээрһээ хамагай шухалтайнь [[Дао шажан]]ай, [[Моизм]]ой, Легализмай, [[Күнзы|Күнзыгэй һунгамал]] тиихэдэнь сэрэгэй шэнжэлхэ ухаанай ([[Сунь Цзы]]гэй [[Дайнай мэргэжэл]]), Хитадай түүхын (жэшээнь, [[Сыма Цянь|Сыма Цяниин]] «''Ехэ түүхэшын угай бэшэг''») ажалнууд юм.

[[Эртэнэй Грек]]да, [[Хомер]]ай [[Иллиада]] болон [[Одиссей]] баатарай домогууд мүн [[Хесиод]]ой Теогони Эртэнэй Грекай удха зохёолойнь хамагай нүлөөтэй байба. [[Платон]], [[Аристотель]] хоёр баруун [[гүн ухаан]]ай һуури байгаань гүн ухаанай сударуудые бэшэһэн; Сапфо болон Пиндар нүлөө бүхы уянгын [[ирагуу найраг]]шад байһан болоод [[Херодот]] болон [[Фукидид]] эхээр Грекай түүхэшэд байба. [[Эртэнэй Грек]]да зүжэг түгээмэл байһан хэдыш гурбан зохёогшодой тоглолтонь зүбхэн хизгаарлагдмал тоо хэбээр байдаг: [[Эсхил]], [[Софокл]] болон [[Эврипид]]. [[Аристофан]]ай зүжэгүүд анханай Хуушан Зүжэг хэлбэриин ганса зүбхэн жэшээе үзүүлнэ <ref>''Aristophanes: Butts'' K.J.Dover (ed), Oxford University Press 1970, Intro. page X.</ref>.

[[Римэй Бүгэдэ Найрамдаха Улас|Римэй Бүгэдэ Найрамдаха]] ба [[Римэй эзэнтэ гүрэн|Римэй эзэнтэ уласай]] [[Латин хэлэн|латин]] бэшэгшэд агуу ехэ Грек зохёолшые дууряаба. 
[[Виргили]]ин [[Энеид]] олон талаараа Хомерай Иллиада даган дууряана, хошон зүжэгэй зохёолшо [[Плаут]] Аристофанай мүрыень дагажа, [[Тацит]]ай «''Анналууд''» болон «''Германиа''» Фукидид бодожо олоһон үндэһэндээ адли түүхэн хандалагые дагана.

=== Дундада зуунай удха зохёол ===
Энэ хугасаанда эрхэтэнэй ном шажанай удха зохёолой адлигүй хэмжээгээр үйлэдбэрлэжэ байһан, гэхыдээ ехэ хадгалагдан үлэһэн болоод бидэ мүнөөдэр баян сугуулбариие эзэмшэжэ байна. "Ордоной дуран"ай хэшээл, 11-р зуунай үедэ шухал аша холбогдолтой болоһон юм. 
Илангаяа [[Романс хэлэнууд]]ай ([[Франци хэлэн|Франци]], [[Испан хэлэн|Испан]], Галисян-[[Португал хэлэн|Португал]], [[Каталан хэлэн|Каталан]], [[Прованс хэлэн]]) оронуудта ябуулын дуушад ([[трубадур]]ууд) тэдэнэй дуун дээрэ амидарһан.

[[Герман]] арадай аман зохёол (жэшээнь: «[[Беовульф]]» болон «[[Нибелунгууд тухай дуун]]») уламжалалаа нэмлэлтэ болгон ''chanson de geste'' (жэшээнь: «[[Роланд тухай дуун]]») уламжалал, тиигээд ''roman courtois'' уламжалалда ордоной адал ябадалта агуу, урта удаан хугасаанай түгээмэл бии болобо.

Аянай зохёол маша алдартай байһан: жэшээнь [[Джеффри Чосер]]ой «[[Кентербериин хөөрөөнууд]]».

Шажанай эрдэмтэд, жэшээнь Кентербериин Анселм, [[Томас Аквинат]], мүн Пьер Абелар, урта теологиин, гүн ухаанай зохёол бэшэһэн.

=== XVII-р зуунай һүүлдын удха зохёол ===
Ренессанс үедэ шэнэ зохёолой хэлбэри — [[роман]] бии болобо. Дэлхэйн түрүүшын роман — [[Япон]]ой [[Гензиин домог]] байба.
Гэгээрэлэй үедэ түүхын, хүнэй мүн шанарай гүн ухаанай хэһэгхэн болон таамаглалууд ниигэм, улас түрын хүгжөөлые удха зохёолдо нэгэдгэһэн. 
<!--
The inevitable reaction was the explosion of Romanticism in the later 18th century which reclaimed the imaginative and fantastical bias of old romances and folk-literature and asserted the primacy of individual experience and emotion. But as the 19th-century went on, European fiction evolved towards realism and naturalism, the meticulous documentation of real life and social trends. Much of the output of naturalism was implicitly polemical, and influenced social and political change, but 20th century fiction and drama moved back towards the subjective, emphasising unconscious motivations and social and environmental pressures on the individual.
-->

== Зүүлтэ ==
{{зүүлтэ}}

== Ном зохёол ==
* {{книга|автор=Бахтин М. М. |заглавие=Эстетика словесного творчества |ответственный= |ссылка=http://runivers.ru/philosophy/lib/book6226/ |место=М. |издательство=Искусство |год=1986 |том= |страниц= |страницы= |isbn=}}
* {{книга|автор=Хализев В. Е. |заглавие=Интерпретация и литературная критика // Проблемы теории литературной критики|ответственный= |ссылка= |место=М. |издательство= |год=1980 |том= |страниц= |страницы= |isbn=}}
* {{книга|автор=Гадамер Г.-Г. |заглавие=Актуальность прекрасного |ответственный= |ссылка= |место=М. |издательство= |год=1991 |том= |страниц= |страницы= |isbn=}}
* {{книга|автор=Корман Б. О. |заглавие=Избранные труды по теории и истории литературы |ответственный= |ссылка= |место=Ижевск |издательство= |год=1992 |том= |страниц= |страницы= |isbn=}}
* {{книга|автор=Есаулов И. А. |заглавие=Спектр адекватности в истолковании литературного произведения: «Миргород» Н. В. Гоголя |ответственный= |ссылка= |место=М. |издательство= |год=1997 |том= |страниц= |страницы= |isbn=}}
* {{книга|автор=Рикёр П. |заглавие=Конфликт интерпретаций: Очерки о герменевтике |ответственный= |ссылка= |место=М. |издательство= |год=1995 |том= |страниц= |страницы= |isbn=}}
* {{книга|автор=Хайдеггер М. |заглавие=Бытие и время |ответственный= |ссылка= |место=М. |издательство= |год=1997 |том= |страниц= |страницы= |isbn=}}
* {{книга|автор=Тюпа В. И. |заглавие=Онтология коммуникации // Дискурс. № 5/6 |ответственный= |ссылка= |место=Новосибирск |издательство= |год=1998 |том= |страниц= |страницы=5-17 |isbn=}}
* Rezeptionästhetik. Teorie und Praxis / Hrsg. R. Warning. München: 1975
* Iser W. Der Akt des Lesens: Theorie ästhetischer Wirkung. München: 1976
* Meier R. Bibliographie zur Intonation. Tübingen, 1984. С. 306

== Холбооһон ==
{{Commons|Literature}}
* [http://www.textologia.ru/literature/?q=397 Полезные материалы по литературе и литературоведению]
* [http://astvatsaturov.com/2013/03/31/itoriya-literatury-xx-veka-spisok-literatury/ ИТОРИЯ ЛИТЕРАТУРЫ ХХ ВЕКА [СПИСОК К ПРОЧТЕНИЮ]
* {{Open-Site|International/Russian/Искусство/Литература}}
* Государственный рубрикатор научно-технической информации (ГРНТИ) (по состоянию на 2001 год): [http://www.gsnti-norms.ru/norms/common/doc.asp?0&/norms/grnti/gr17.htm 17 Литература. Литературоведение. Устное народное творчество]{{Dead link|date=September 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}

{{1000 үгүүлэл}}

[[Категори:Соёл]]


{{stub}}