Хүдөө ажахы хуудаһанай эхэ кодые хаража байна

[[Файл:Saskatchewan Farm Elevator.jpg|thumb|300px|[[Саскачеван]]дахи фермэ]]
[[Файл:Sheep and cow in South Africa.jpg|thumb|300px|[[Урда Африка (улас)|Урда Африкын]] бэлшээридэ [[хонин]] ба [[үнеэн]] (эмэ хашараг).]]
'''Хүдөө ажахы''' ({{mongolUnicode|ᠬᠥᠳᠡᠭᠡ ᠠᠵᠤ ᠠᠬᠤᠢ|h}}) — гарай [[амитан]] болон таримал [[ургамал]]ые тодорхой зохёон байгуулалтатайгаар үсхэбэрилхэ үрэжүүлхэ замаар [[хүнэһэн]], [[тэжээл]], [[крахмал]] болон бусад бүтээгдэхүүнүүдые үйлэдбэрилхэ үйлэ ябаса, [[арадай ажахы]]н һалбари юм. Оршон сагай хэлэндэ хүдөө ажахы (ХА) гэдэг нэрэ томьёондо [[мал]] амитан үсхэн үрэжүүлхэһээ эхилээд тэдэһээ абажа болохо [[түүхэй эд]]ые болбосоруулха, мүн хүнэһэн, тэжээл, крахмал үйлэдбэрилхэ бүхыл үйлэ ажаллалгые хамаруулан ойлгодог. Хүдөө ажахы гэдэгынь мүн ХА-н практик үйлэ ажаллалгын шудалга болоод энэниие [[хүдөө ажахын шэнжэлхэ ухаан]] гэдэг.

Хүдөө ажахынь [[дэлхэй]] ниитын [[ниигэм]] эдэй засагай хубилалтын гол хүсэн зүйл байһаар ерэһэн ушар [[хүдөө ажахын түүхэ]] [[дэлхэйн түүхэ|хүн түрэлхитэнэй түүхын]] үндэһэн нэгэ, хахасашагүй бүрилдүүлэгшэ хэһэг бэлэй.

2006 оной байдалаар дэлхэйн ниитэ ажаллаха хүсэнэй 36 хубинь хүдөө ажахын һалбарида ажаллажа байгаань<ref>[[International Labour Organization]] [http://www.ilo.org/public/english/employment/strat/kilm/index.htm Key Indicators of the Labour Market 2007], [http://www.ilo.org/public/english/employment/strat/kilm/download/kilm04.pdf chapter 4] p. 6</ref> (1996 ондо энэ үзүүлэлтэ 42 % байһан) Хүдөө ажахые хамагай түгээмэл ажалай байрын талбари болгожо байна. Гэһэн хэдышье фермын ажахын аша холбогдол ажа үйлэдбэрижэжэ эхилһэнһээ хойшо харисангыгаар нилээд унаһан ба 2006 ондо түүхэдэ анха удаа [[үйлэшэлгэ|үйлэшэлгын]] һалбари дэлхэй дээрэ эгээн ехэ ажалай байра бии болгожо хүдөө ажахын һалбариһаа дабажа гараад байна. Мүн хүдөө ажахын үйлэдбэрилэлынь [[дэлхэйн ниитэ бүтээгдэхүүн]]эй (бүхы [[ДНБ]]-үүдэй ниилбэри) 5 %-һаа бага байдаг.<ref>{{cite web |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/xx.html#Econ |title=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/xx.html#Econ |accessdate= |format= |work= |archivedate=2010-01-05 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20100105171656/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/xx.html#Econ }}</ref>

== Үгын гаралга ==
Хүдөө ажахы баһал '''агрикультура''' гэдэг. ''Агри'' [[лата хэлэн]]эй «газар, талмай» гэһэн удхатай ''ager'', ''культура'' [[лата хэлэн]]эй ''cultura'' гү, али болбосоруулха (гэхыдээ хүрьһэн) гэһэн үгэнүүд юм. Удхашалан оршуулбал ''талмайн хүрьһэн болбосоруулалта'' гэжэ болно.

== Танилсуулга ==
[[Файл:Ford tractor, Sweden.jpg|мини|250px|справа|Трактороор таряалга. [[Швеци]].]]
[[Файл:Farming-on-Indonesia.jpg|мини|250px|справа|[[Сагаан будаа]]най һуулгасын нүхэниие бэлэдхэжэ байна. [[Индонези]].]]
Хүдөө ажахын нэгэ хэһэгынь хизгаарлагдамал нөөсэ бололсоо бүхы бишыхан хэмжээнэй газар ашаглан зүбхэн үрхынгөө хүнэһэнэй хэрэгсээе хангадаг [[үрхын хүдөө ажахы|үрхын фермер]] бол нүгөө хэһэг [[интенсив фермийн ажахы|эршэмжэһэн хүдөө ажахы]] гэхэ мэтын аралжаанай шэглэлийн [[ажаүйлдэбэри]]жэһэн хүдөө ажахы байдаг. Энэ түрэлэй ажахынь үргэн уудам газар, талмай ашаглажа гү, али олон тооной үндэр ашаг шэмтэ мал амитан үсхэн үрэжүүлжэ мүн үндэр нюруугай [[механика|механизацилга]] ашагладаг. Иимэ үйлэ ажаллалгануудынь юрэнхыдөө эсэсэй бүтээгдэхүүнһөө гү, али [[түүхэй эд]], дайбари бүтээгдэхүүнһөө эгээн ехэ оролго олохо зорилготой байдаг.

Оршон үеын хүдөө ажахынь хүнэй хүнэһэнэй хэрэгсээе хангаха, [[малай тэжээл]] бэлэдхэхэ уламжалалта хэб маягһаа халин гараһан. Тухайлбал бусад түрэлэй хүдөө ажахын бүтээгдэхүүн гэбэл [[сэсэг|бэлэг дурасхалай сэсэг]], гоёлой болон эмшэлгын ургамал, модон бэлэдхэхэ, [[үтэгжүүлгэ]], амитанай [[арһан]], [[үһэ нооһон]], ажаүйлэдбэриин химиин бодос ([[крахмал]], [[шэхэр]], [[этанол]], [[спирт]], [[пластик]] гэхэ мэтэ), [[акрил]] ([[хүбэн]], [[нооһон]], [[аргамжа]], [[флакс]]), [[түлишэ]] ([[биомасса|биомассын]] [[метан]], [[био-дизель]]), мүн хуули ёһоной болон хуулигүй бодос ([[эмэй ургамал]], [[тамхи]], [[улһан|марихуана]], [[хара тамхи|хара тамхи (опиум)]], [[кокаин]]) зэргэнүүдые нэрлэжэ болоно.

Хоридугаар зуунда хүдөө ажахын практикада маша ехэ хубилалта гараһан. Илангаяа [[хүдөө ажахын хими]]ин һалбари болон механизацилга. Хүдөө ажахын химинь химиин үтэгжүүлгэ, химиин [[инсектицид]], [[пестицид]], [[фунгицид]], хүрьһэнэй нүхэн һэргээлтэ, хүдөө ажахын бүтээгдэхүүнэй шудалга, үндэр ашаг шэмтэ малай тэжээлэй хэрэгсээ гэхэ мэтын асуудалнуудые шиидэдэг.

1970-аад он болон тэрэнһээ үмэнэ химиин үтэгжүүлгэ болон пестицид хүрьһэнэй гадаргууһаа урдаха болоһониинь нэмэгдэжэ, уламаар үлэ хинажа шадаха асуудал болоһон. Барагсаагаар 1980 оной үедэ баруунай олон орон [[байгаали]] оршониие хамгаалха хүдэлгөөнүүдэй шахалтаар хүдөө ажахын гаралтай бохирдолдо эсэргүү хиналта табижа, хэрэгжүүлжэ эхилһэн ба энэ [[ногоон хубисхал]]ынь байгаали оршониие бохирдуулахгүйгээр хүдөө ажахын химиин бодосой хэрэглээний олон үр ашагтай давуу талуудыг дэлхэйн олон фермүүдэд тарааж эхилһэн. 1950-аас 1984 онуудай хоорондо ногоон хубисхалынь дэлхэй даяар хүдөө ажахые хубилалһан ба дэлхэйн хэмжээндэ [[улаан буудай]]н үйлэдбэрилэл 250%-яар ехэдхэһэн байна.<ref>[http://casaubonsbook.blogspot.com/2007/01/how-much-did-green-revolution-matter-or.html Can We Feed the World Without Industrial Agriculture?]</ref> Дэлхэйн ехэнхи бүһэ нютагта механизацилга илангаяа [[трактор]], [[пресс]], [[комбайн]]ай хэрэглээнь хүдөө ажахын үрэ ашаг, үйлэдбэрилэлые огсом нэмэгдүүлһэн ([[хүдөө ажахын машина|хүдөө ажахын машиные]] харагты).

Хүдөө ажахыда гараһан һүүлшын үеын хубилалта, ололто гэбэл [[гидропоник]], ургамал сортировалха, гибридизацилга, [[генетик хубилалта|ген шудалал]], хүрьһэнэй тэжээлэй менеджмент гэхэ мэтэ дурдажа болоно. [[Генэй инженери]]лга алибаа ургамалые байгаали дээрэ байгааһаа үлүү үрэ ашагтай болгохо тухайлбал үндэр ургасатай, үбшэндэ тэнхээтэй гэхэ мэтэ боломжотой болоһон.
  
Инженернүүд [[уһажуулга]], [[газар хатаалта]], [[байгаали хамгаалха ёһон зүй|байгаали хамгаалал]], эрүүл ахын түлэблигөө болбосоруулха боломжотой болоһон. Энэнь илангаяа байнгын уһалгаа шаардаһан хуурай, шииг багатай газар нютагта байдаг томо хэмжээнэй фермын хубида маша шухала асуудал.

Мүн шэнжэлхэ ухаанай ололто амжалтанууд хүдөө ажахын бүтээгдэхүүниие болбосоруулха, һаблаха, заха зээлдэ түгээхэ асуудалнуудта нүлөөлхэ болоһон. Түргэн хүлдөөхэ болон хатааха арганууд хүдөө ажахын бүтээгдэхүүнэй заха зээлиин хэрэгсээе нэмэгдүүлжэ байна.

[[Адуу]], [[луус]], [[үхэр]], [[тэмээн]], [[лама гүрөөһэн]], [[нохой]] зэргэ амитадые таряалангай талмайе болбосоруулха, ургаса хураан абаха, хүдөө ажахын бүтээгдэхүүн тээбэрлэхэ зэргэдэ түгээмэл ашагладаг. [[Мал ажахы]]нь мал һүрэгые үсхэн үрэжүүлжэ тогтомол хугасаанда [[мяхан]], [[һүн]], [[үндэгэ]], нооһон гэхэ мэтэ бүтээгдэхүүниие гаргажа абаха зорилготой. Механизацилгань фермын ажахын үрэ ашаг, үйлэдбэрилэлые ехэхэн хэмжээгээр дээшэлүүлдэг. ([[хүдөө ажахын тоног түхеэрэмжэ|хүдөө ажахын тоног түхеэрэмжые]] харагты)

Онгосо, ниидэдэг тэрэг, ашаанай машина, трактор зэргэ техникэнүүдые баруунай хүдөө ажахын үйлэдбэрилэлдэ үрэ һуулгаса һуулгаха, хорото хорхой шумуул, үбшэндэ эсэргүү бодос сасаха, үтэгжүүлгэ сасаха, амархан муудаха бүтээгдэхүүн тээбэрилхэ зорилгоор үргэн хэрэглэдэг. Фермернүүдэй хуби холбоо харилсаань саг агаарай мэдээсэл, [[эдэй засаг]] заха зээлиин тойм мэдээсэл абаха зэргээр аша холбогдол үндэр болоһон. Фермын менеджментые онобшотой байлгаха үүдэнһээ [[компьютер]] хэрэглэжэ байна.

[[АНУ]]-ай [[Үндэһэнэй Инженериин Академи]] хүдөө ажахын механизацилгые 20-р зуунай инженериин шэлдэг 20 ололто амжалтын нэгэ гэжэ үзэбэ. Энэ зуунай эхин үедэ нэгэ америкынхи фермер 2.5 хүнэй хүнэһэниие үйлэдбэрилжэ байһан бол мүнөөдэр хүдөө ажахын технологиин хүгжэл дэбшэлэй ашаар нэгэ фермер 130 хүнэй хүнэһэниие бэлэдхэдэг боложо.<ref>{{cite web |url=http://www.greatachievements.org/greatachievements/ga_7_2.html |title=http://www.greatachievements.org/greatachievements/ga_7_2.html |accessdate= |format= |work= |archivedate=2004-11-23 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20041123000807/http://www.greatachievements.org/greatachievements/ga_7_2.html }}</ref>

Һүүлшын жэлнүүдтэ эршэмжэһэн хүдөө ажахын зарим асуудал ехээр анхаарал татажа хэлэлсэгдэхэ болобо. Асуудалай голынь томохон хүдөө ажахын химиин бодос үйлэдбэрилэгшэд, мяхан хилгэгшэд, хүнэһэн болбосоруулха үйлэдбэринүүдэй нүлөөлэл ехэдхэжэ бай ябадал. Өөр нэгэн асуудал бол эршэмжэһэн хүдөө ажахын байгаали оршондо үзүүлжэ бай һөөргэ (отрицательна) нүлөөлэлэй талаар юм. Жэшээлбэл, [[АНУ]]-ай [[Миссисипи мүрэн]]дэ [[химиин үтэгжүүлгэ]] олон жэлэй турша урдан орожо бай болоод энэнь [[Мексикын булан]]гай дээрэхи мүрэн шудхадаг (дренажна) хэһэгтэ Үхэлэй Бүһэ бии болохо шалтагааниинь боложо. Эршэмжэһэн хүдөө ажахынь мүн газарай үржэл шэмые аажамаар багадхажа ябаандаа [[сүл]]жэлгэ үүсхэхэ нүхэсэлые бүридүүлжэ байна.

[[Файл:Barley_field-2007-02-22(large).jpg|thumb|[[Арбай]]н тайлбай]]

Генетикын инженериин ашаглан шэнэ түрэлэй үрые гаргажа абаһан байгуулганууд [[патент]]аар өөһэдынгөө бүтээлые хамгаалһанаар компьютерэй [[программын хангамжа|программын хангамжые]] хүлһэлдэг шэнги өөһэдын үрые фермернүүдтэ хүлһэлхэ замаар хэрэглэхэ эрхыень олгожо байна. Энэнь үрэ ниилүүлдэг компанинуудай хубида хүсэнэй тэнсэбэриие алдагдуулжа, урид үмэнэ дуулдаагүй һонин нүхэсэл шаардалгануудые табижа эхилхэ болобо. [[Энэдхэг]]эй эрдэмтэн, эдэбхитэн [[Вандана Шива]] эдэ компанинуудые [[Био-хулгай]]да буруудхажа байгаа һэн.

Хүрьһэн хамгаалал болон [[шэм шудалалай менеджмент]] 1950-яад онһоо эхилэн шухала һэдэб боложо ерэһэн. Гэһэн хэдышье олон орондо уһанай һубаг, намаг зэргэнь [[азот]], [[фосфор]] мэтын шэм тэжээллгэ бодоһоор бохирдохо боложо.

Хүдөө ажахын асуудалнуудта хандаха хэрэглэгшэдэй анхаарал үдэн нэмэгдэһэнээр органик хүнэһэн гэхэ мэтын уряатай хүдэлөөнүүд түрэн гараха болобо.

== Түүхэ ==
[[Файл:ClaySumerianSickle.jpg|thumb|right|Шабар шатаажа хэһэн [[Шумер]]эй [[гар хадуур]], {{МЭҮ}} 3000 он]]

=== Эртэ үеын гаралга ===
Газар зүйн хубида аласлагдамал хүн арад бэе бэеһээ хамааралгүйгөөр хүдөө ажахые хүгжүүлжэ эхилһэн. Эхинэй зохёон байгуулгатай хүдөө ажахы эрхэлжэ байһан мүр баруун урда Азида гү, али [[Месопатами]]ин [[үрэжэлтэй хэлтэгы һара]]да <small>({{lang-ru|Плодородный полумесяц}})</small> олдодог. {{МЭҮ}} 9500 жэлэй урда фермернүүд тодорхой шэнжэ шанар бүхы хүнэһэнэй ногоониие һунгажа абан тарижа эхилэнхэй. Гэхыдээ энэһээ эртэ зэрлиг арбайе хэрэглэжэ байһан мүр байдагшье анханай найман үндэһэн хүдөө ажахын ургамалые хүн зон тарижа эхилхэһээ тиимэ үмэнэ бэшэ юм. Анханайхинь [[Эмер буудай|Эмер]] болон [[Ганса эбэртэ буудай]], дараагаарынь [[арбай]], [[горох]], [[сэбэг зарма]], [[эһэһэн буурсаг]], [[нут]], [[флакс]] зэргэ ургамалнуудые тарижа эхилһэн байна.

{{МЭҮ}} 7000 он гэхэдэ [[Египет]]дэ багтаса хүреэ багатай хүдөө ажахы эрхэлжэ эхилһэн байна. {{МЭҮ}} 9000 оной урда Энэдхэгэй бага түби дээрэ [[арбай]], [[улаан буудай]] таряалжа байһан археологиин олдобори [[Балучистан]]ай [[Мергарх]]дахи археологиин малталтаһаа олдонхой. {{МЭҮ}} 6000 он гэхэдэ дунда оборой фермын ажахынь [[Нил мүрэн]]эй һаба газар үргэн тараһан байна. Ойролсоогоор энэ үедэ хүдөө ажахынь [[Алас Дурна]]да баһа харилсан хамааралгүйгөөр хүгжэжэ байһан ба тэндэ улаан буудайһаа үлүү [[сагаан будаа]]е голлон таряалжа байба. [[Хитад]], [[Индонези]]ин фермернүүд [[горох]], [[шара буурсаг]], [[азуки]], [[таро]] зэргэ ургамалые тарималжуулжа байба. Эдэ [[нүүрһэнуһан]]ай шэнэ эхэ гаралгын энэ бүһэ нютагдахи тэнгэсэй эрье, нуур сөөрэм, гол мүрэнэй дагууха [[загаһа барилга]]тай хамтадхаһанаар шаарадлгатай амин дэм, [[уураг]]ые ехэ хэмжээгээр абаха болоһон. Бүхэлдээ энэ шэнэ түрэлэй хүдөө ажахы болон загаһа барилгань хүн зоной үсэлтые огсом нэмэгдүүлхэ хүсэн зүйл болоһон ба мүнөөдэршье үргэлжэлһээр байна.

[[Файл:Maler der Grabkammer des Sennudem 001.jpg|мини|слева|300px|[[Эртын Египет]]. {{МЭҮ}} 1200 он]]
{{МЭҮ}} 5000 жэлэй үедэ [[Шумер]]нууд хүдөө ажахын үндэһэн гол техникэнүүд болохо гарые үргэн багтасатайгаар, эршэмтэйгээр болбосоруулха, нэгэ түрэлэй ургамал таряалха, зохёон байгуулгатай [[уһажуулга]], мэргэшэһэн ажаллаха хүсэниие ашаглаха зэргэнүүдые илангаяа [[Персиин булан]]һаа [[Тигр мүрэн|Тигр]] ба [[Евфрат мүрэн|Евфратай]] ай һаба хүрэтэрхи одоогой [[Шатт-эль-Араб]]ай уһан замай утаашань хүгжүүлжэ ерэһэн байна. [[Зэрлиг үхэр]] болон [[аргали]]ие [[үхэр]], [[хонин]] болгон гаршуулжа тэдые үргэнөөр хүнэһэн, үмдэгэлэй хэрэгсээндээ болон тээбэрилэлтэдэ ашаглажа байгаа һэн.

[[Кукуруза]], [[шуулж]], хулһалиг харбуулай үндэһэн зэргэ ургамалнуудые анха Америкэдэ {{МЭҮ}} 5200 жэлэй урдаһаа гаршуулжа эхилһэн<ref>{{Cite web |title=Archive copy |url=http://www.ucalgary.ca/news/feb2007/early-farming/ |accessdate=2015-04-13 |archivedate=2015-12-01 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20151201180130/http://www.ucalgary.ca/news/feb2007/early-farming/ }}</ref>. [[Түмэс]], [[томат]], [[перец]], [[дыни]], бусад түрэлэй [[буурсаг]], [[канна]], [[тамхи]] болон бусад ургамалнуудые Шэнэ Юртэмсэдэ таряалдаг байһан болоод [[Урда Америкэ|Урда Америкын]] [[Анда|Андын нюрганда]] добын ташаланиие шаталуулха маягаар таряалдаг байжа.

[[Эртын Рома|Ромашууд]] болон [[Эртын Грек|грекүүд]] һүүлдэнь шумернуудай бай болгоһон техникэнүүдые арай һайжаруулаад ашаглажа эхилэнхэй.

=== Дунда зуунай үеын хүдөө ажахы ===
[[Файл:Crescenzi calendar.jpg|мини|справа|250px|Петруса Кресценциин гар бэшэмэлһээ [[литэ|хүдөө ажахын литэ]]]]
[[Дунда зуун]]ай үедэ [[Хойто Африка|Хойто Африкын]] болон [[Ойрохи Дурна|Ойрохи Дурнын]] [[лалын шажан]]ай фермернүүд [[гидролик]] болон [[гидростатик]] заршам дээрэ үндэһэлэн уһажуулгын системэ, далан зэргые ашаглан уһанай нөөсые бии болгохо, уһа дамжуулха хүрдэн машина зэргэ хүдөө ажахын технологинуудые бии болгоһон байна. [[Лалын шажан|лалашууд]] мүн газар таряалангай гарай абалга бэшэжэ энэнь [[шэхэрэй хуһан]], сагаан будаа, жүржын түрэлэй жэмэс, гүйлһэн, хүбэн зэргэ ургамалые гаршуулан ургуулха һууринь боложо үгэнхэй. Лалашууд анха [[Испани]]да [[нимбэг]], [[жүржэ]], хүбэн, бүйлһэн, [[гадил]] зэргэ жэмэс ногоониие асарһан байна.

=== Һэргэн мандалтын үеһөө мүнөө болотор ===
[[Файл:Agriculture (Plowing) CNE-v1-p58-H.jpg|left|thumb|[[Трактор]]оор [[саргаһан]]ай талмайе хагалжа байна]]
[[Файл:Clark's Sector Model.png|thumb|right|Хүдөө ажахыда шэглэһэн ажаллаха хүсэнэй хэмжээ багадхаха хандалгатай]]
[[Файл:2005gdpAgricultural.PNG|thumb|right|2005 оной хүдөө ажахын үйлэдбэрилэл]]

[[Дунда зуун]]ай үедэ [[һэлгэсэ|һэлгэсые]] анха бодон оложо, хитадуудай зохёон бүтээһэн [[анзаhан]]иие абажа хэрэглэһэнээр хүдөө ажахын үйлэдбэрилэл үлэмжэ нэмэгдэһэн.

1492 онһоо хойшо мал амитан, шэнэ сортын үрэ таряа, ногоониие түби дамжуулан һолилсожо үсхэн үрэжүүлхэ болоһон. Тухайн үедэ шэнэ түбиһөө хуушан руу орожо ерэһэн хүдөө ажахын гол бүтээгдэхүүнүүд гэбэл [[томат]], [[кукуруза]], [[түмэс]], [[какао]], [[тамхи]], харин хуушан түбиһөө шэнэ түби рүү [[перец]], [[кофе]], [[шэхэрэй хуһан]] зэргэ байһан. Хуушан түбиһөө шэнэ түби рүү абаашаһан чухал амитад гэбэл [[адуу]], [[нохой]] зэргэ болоно (нохой хэды [[Христофор Колумб|Колумбһаа]] урдахи Америкэдэ байһаншье гэһэн хүдөө ажахыда ашаглахада тохирхогүй үүлдэр угсаанайхи байба). Адууниие хүнэһэнэй хэрэгсээндэ үргэн хэрэглэдэггүй байһаншье адуу, [[элжэгэн]], [[пони]] болон нохой зэргэ амитадынь дэлхэйн хойто хахадта фермын ажахыда ехээр хэрэглэгдэхэ болоһон.

1800-аад оной эхинэй үедэ хүдөө ажахын практикада һайжаруулһан сорт, үрые һунган хэрэглэхэ болоһоноор дунда зуунай үеын ургасаһаа хэд дахин үлүүе хурааха болобо. 19-р зуунай һүүл, 20-р зуунда механизацилга хүгжэжэ тэрэниие хүдөө ажахын практикада ашаглаһанаар фермын ажахы хурдасатай, үргэн багасатай үйлэдбэрилэл болон хубирба. Энэ дабуу талань мүнөөнэй [[АНУ]], [[Аргентинэ]], [[Израиль]], [[Германи]] болон бусад үсөөн хэдэн орондо газарай хизгаарлагдамал нөөсэ бололсоое ашаглан үндэр үрэ ашагтай фермын ажахые бии болгоһон.

[[Олон уласай валютын сан]]гай тоосоолһоноор 2005 ондо [[Хитад Улас|Хитадай]] хүдөө ажахын бүтээмжэ дэлхэйдэ эгээн томодо тоосогдожо байһан ба [[Европын Холбоо]], [[Энэдхэг]], [[АНУ]] удаалһан байна.

== Хүдөө ажахын бүтээгдэхүүн ==

=== 2004 оной дэлхэйн хүдөө ажахын бүтээгдэхүүнэй үйлэдбэрилэл ===
Тодорхой зүйлэй үрэ таряа, ногоониинь дэлхэйн тодорхой бүһэ нютагуудта таряалагдадаг. Дэлхэйн [[Хүнэһэн Хүдөө Ажахын Байгуулга|Хүнэһэн Хүдөө Ажахын Байгуулгын]] үнэлгые сая тонноор дооро элирхылбэ.

{| class="wikitable" align=left
! colspan=2|Гол нэрын хүдөө ажахын бүтээгдэхүүн, бүтээгдэхүүнэй түрэлөөрынь <br />(сая тоннооор) 2004 он
|-
| [[Үрэ таряа]] || align="right" | 2,263
|-
| [[Ногоо]] болон [[дыни]] || align="right" | 866
|-
| [[Үндэһэн үрэтэ ургамал]] болон [[булсуута ногоо]] || align="right" | 715
|-
| [[Һүн]] || align="right" | 619
|-
| [[Жэмэс]] || align="right" | 503
|-
| [[Мяхан]] || align="right" | 259
|-
| [[Тоһоной ургамал]] || align="right" | 133
|-
| [[Загаһан]] (2001 оной байдалаар) || align="right" | 130
|-
| [[Үндэгэ]] || align="right" | 63
|-
| [[Буурсагта ургамал]] || align="right" | 60
|-
| [[Акрил]] || align="right" | 30
|-
|colspan=2|''Эхэ һурвалжа: <br />[[Хүнэһэн Хүдөө Ажахын Байгуулга]] (ХХАБ)''<ref name="FAO">{{cite web |url=http://faostat.fao.org/ |title=FOOD AND AGRICULTURE ORGANIZATION OF THE UNITED NATIONS (FAOSTAT) |accessdate= 2007-10-11 |format= |work= }}</ref>
|}

{| class="wikitable" align=right
! colspan=2|Гол нэрын хүдөө ажахын бүтээгдэхүүнүүд, бүтээгдэхүүн бүреэр <br />(сая тонноор) 2004 он
|-
| [[Шэхэрэй хуһан]] || align="right" | 1,324
|-
| [[Кукуруза]] || align="right" | 721
|-
| [[Улаан буудай]] || align="right" | 627
|-
| [[Сагаан будаа]] || align="right" | 605
|-
| [[Түмһэн]] || align="right" | 328
|-
| [[Шэхэрэй свекла]] || align="right" | 249
|-
| [[Шара буурсаг]] || align="right" | 204
|-
| [[Дала модоной тоһон]] жэмэс || align="right" | 162
|-
| [[Арбай]] || align="right" | 154
|-
| [[Томат]] || align="right" | 120
|-
|colspan=2|''Эхэ һорболжо: <br />[[Хүнэһэн Хүдөө Ажахын Байгуулга]] (ХХАБ)''<ref name="FAO" />
|}
{{clear}}

=== Таримал ургамалай шэнэшлэл ===
[[Файл:Ueberladewagen_(jha).jpg|thumb|[[Трактор]] болон ашаанай угсарга]]
[[Файл:Cropscientist.jpg|right|thumb|Хүдөө ажахын мэргэжэлтэн кукурузын үсэлтые тэмдэглэн абажа байна]]
[[Файл:Bird netting.jpg|thumb|[[Уһан үзэм]]ые шубуунһаа хамгаалха һараалжа]]
Зэрлиг ургамалые гаршуулан таряалха болоһон шалтагааниинь мэдээжэ баян ехэ ургаса абаха, үбшэн болоод хорото хорхой шумуулда эсэргүү тогууритай, ган хуурай нүхэсэлдэ мүн тогууритай, тэжээллиг шанар болоод амта шанар һайтай ургамалые гаргажа абаха болон өөр олон шалтагаан байдаг. Олон зуунай туршада ябагдаһан селекци, һунган һайжаруулха үйлэ ябасань таряа, ногооной ургамалай шэнжэ шанарта ехэхэн хубилалтые асаранхай. Шэнэ [[сорт]]ын ургамал гаргажа абадаг хүн зон мүнөөдэр [[хүлэмжэ]] болон өөр бусад технологинуудые ашаглан нэгэ жэлэй дотор ургамалай гурбанһаа дээшэхи үе удамые гарган ажаллажа байнь дээрэхи һайжаруулха, сортировалха ябасые улам хурдалуулжа байна. 1920 болон 30-аад ондо [[Шэнэ Зеланд]]та шэнэ сорт гаргажа абаһанаар бэлшээриин шанар эрэс һайжарһан. 1950-аад оной үедэ мутагениие ашаглан мүнөөнэй бидэнэй хэрэглэжэ бай (аралжаанай зорилгоор) үрэ таряануудай сорт бии болоһон юм. Тухайлбал, улаан буудай, кукуруза, арбай зэргэ үрэ таряаниие дурдажа болоно<ref>{{cite journal | last = Stadler| first = L. J. | authorlink = Lewis Stadler | coauthors = G. F. Sprague | title = Genetic Effects of Ultra-Violet Radiation in Maize. I. Unfiltered Radiation | journal = Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America | volume = 22 | issue = 10 | pages = 572-578 | publisher = US Department of Agriculture and Missouri Agricultural Experiment Station | date = 1936-10-15 | url = http://www.pnas.org/cgi/reprint/22/10/579.pdf | doi = | id = | accessdate = 2007-10-11 }}</ref><ref>{{cite book | last = Berg | first = Paul | coauthors =Maxine Singer | title = George Beadle: An Uncommon Farmer. The Emergence of Genetics in the 20th Century | publisher = Cold Springs Harbor Laboratory Press | date = 2003-08-15 | id = ISBN 0-87969-688-5 }}</ref>.

1900 оной оршомдо АНУ-да нэгэ [[гектар]] газарһаа абаха [[кукуруза|кукурузын]] хэмжээ 2.5 тонно байһан бол 2001 оной байдалаар 9.4 тонные 1 гектарһаа абаһан байна. Энэтэй адляар 1900 оной үеын [[улаан буудай]]н дэлхэйн дундажа хэмжээ 1 гектарта 1 тонноһоо ехэгүй байһан бол 1990 ондо 2.5 тонноһоо үлүү болоһон байна. Урда Америкын улаан буудайн дундажа хэмжээ 1 гектарта 2 тонно оршом, [[Африка]]да 1 тонноһоо бага, харин [[Египет]] болон Арабта уһажуулгын системэ ашаглан 3.5-һаа 4 тонно хүрэтэр улаан буудайе хураан абажа байна. [[Франци]] мэтын оронуудта бол 1 гектарһаа 8-һаа дээшэ тонно улаан буудай хураан абадаг. Ургасын гарасань олон янзын хэмжээтэй байгаань саг уларил, тухайн ургамалай сорт, эршэмжэһэн фермын техникэ технологиие ашаглажа бай зэргэһээ хамааран янза бүри байдаг.<ref>{{cite journal | last = Ruttan | first = Vernon W. | title = Biotechnology and Agriculture: A Skeptical Perspective | journal = AgBioForum | volume = 2 | issue = 1 | pages = 54-60 | publisher = | date = Winter 1999 | url = http://www.mindfully.org/GE/Skeptical-Perspective-VW-Ruttan.htm | accessdate = 2007-10-11 }}</ref><ref>{{cite journal | last = Cassman | first = K. | authorlink =  | coauthors =  | title = Ecological intensification of cereal production systems: The Challenge of increasing crop yield potential and precision agriculture | journal = Proceedings of a National Academy of Sciences Colloquium, Irvine, California | volume =  | issue =  | pages =  | publisher = University of Nebraska | date = 1998-12-05 | url = http://www.lsc.psu.edu/nas/Speakers/Cassman%20manuscript.html | doi =  | id =  | accessdate = 2007-10-11 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071024001804/http://www.lsc.psu.edu/nas/Speakers/Cassman%20manuscript.html |date=2007-10-24 }}</ref><ref>Conversion note: 1 bushel of wheat = 60 pounds (lb) ≈ 27.215 kg. 1 bushel of corn = 56 pounds ≈ 25.401 kg</ref>
Хүдөө ажахынь [[ажаүйлэдбэри]]жэһэн оронуудта, үйлэдбэрилэгшын һонирхолые хангаха эдэнһээ таряа ногооной ургасые һайжаруулһанаар (ургаса баян болоһоноор) тухай таряа ногооной тэжээллиг шанар болон бусад ашагтай шанарнуудынь харин эсэргээр багадхажа ерэһэн. 60-аад оной эхин үедэ механикэ томат хураагша машина гараһанаар хүдөө ажахын эрдэмтэд арай хатуу, тэжээллиг багатай томатай сортые гаргажа эхилһэн (Фридланд ба Бартон 1975). Эндэ һүүлшын 50 жэлдэ маша олон хүнэһэнэй ногооной тэжээллиг багадхаһаниие шудалгаагаар гаргаһан байна. Жэшээлбэл АНУ-да тарижа бай хүнэһэнэй ногоондо агуулагдаха B2 витаминай агууламжа дундажаар 38%-аар, С витаминай агууламжа 15%-аар багадхаһан байна (Дэвис, Риордан 2004).

Һүүлшын хэдэн жэлдэ дэлхэйн зарим оронуудта [[генэй инженери]]ие шэнэ сорт гаргажа абаха тала дээрэ эршэмтэй ашаглажа байна. [[Хорото ургамал]]ай эсэргүү тогуури һайтай [[ген]] бүхы сортуудые гаргажа абаха тала дээрэ анхааржа байна.

Зарим хүнүүд ниитэлиг бэшэ амитад, ургамалые мүн үсхэн үрэжүүлдэг.

Хүдөө ажахытай холбоотой өөр нэгэн ажахы бол [[загаһан]], [[сам хорхой]] болон [[замаг]] үрэжүүлхэ үйлэ ажаллалга [[загаһанай ажахы]] гэдэг (аквакультура).

Уламжалалта зүгын [[бал]] гаргажа абадаг байһан [[зүгын ажахы]]е һүүлшын үед таримал ургамалай үрэжэлдэ ехээр ашаглаха болобо.

== Мал ажахы ==
Мал ажахын дадал дэлхэй даяар өөр өөр мал амитан үсхэн үрэжүүлдэг ушарһаа янза бүри байдаг. Малые юрэнхыдөө хашаа, амбаар, хороондо байлгадаг болон хүнүүдэй бэлэдхэһэн тэжээлээр хоолложо, тэдэниие зорюудаар селекционировалдаг бол зарим газар малые сүлөөтэй байлгажа бэлшээриин байдалаар тэжээдэг, уламаар сүлөөтэй эбсэлдүүлдэг. Хүдөө ажахыда ашаглагдажа бай ниитэ газарай ойролсоогоор 68%-иие малай байнгын бэлшээри байдалаар ашаглажа байна.<ref>FAO Database, 2003</ref>

== Байгаали оршоной асуудал ==
[[Файл:Erosion.jpg|thumb|250px|[[Вашингтон можын ехэ һургуули]]ин ойролсоохо улаан буудайн талмайдахи [[хүрьһэнэй элэгдэл]]. АНУ (c.2005)]]
Хүдөө ажахынь гол түлэб байгаалиин тогтууритай байдалые алдагдуулжа, үйлэдбэрилэн гаргажа бай дайбар бүтээгдэхүүнүүд байгаали оршондо халгаатай байдаг ушарһаа байгаали оршоной асуудалнуудые бии болгодог. Зарим һүргэ (негатив) нүлөөлэлые дуридбал:

* [[Азот]] болон [[фосфор]]ой үлүүдэл гол мүрэн, нуур сөөрэмдэ орожо байна
* [[Гербицид]], [[фунгицид]], [[инсектицид]], бусад түрэлэй [[биоцид]] бодосой хоротой нүлөөлэл
* Түрэл бүриин байгаалиин [[экосистемэ|экосистемые]] [[атар газар|атаршаһан газар]] болгожо байна
* Үргэн багтаса бүхы [[биомасса|биомассые]] үсөөн хэдэн зүйлэй ургамалаар (амитан) һолижо байна
* [[Хүрьһэнэй элэгдэл]]
* Хүрьһэнэй үржэл шэмын алдагдал
* Амитанай хаядаһанһаа гараха [[аммиак]] болон бусад хатуу тооһонсорнууд [[агаарай бохирдол]]до нүлөөлхэ һүргэ нүлөө
* Хорото ургамал, амитан
* Хүдөө ажахын хаягдалһаа илгарха үнэр, хии
* Хүрьһэн хужиршалга

Хүдөө ажахын үйлэ ажаллалгаһаа боложо [[ой|ой модон]] багадхажа, оршон һуугшад шэнэ газарые фермын ажахын хэрэгсээтэ газар болгон хубиргажа байгаань олон ороной [[биологиин түрэл зүйл]]дэ (био олон янза байлга) мэдэгдэхысэ таагүй нүлөө үзүүлжэ байна гэжэ тухайн оронуудай [[биологиин түрэл зүйлые хамгаалха үйлэ ажаллалгын хүтэлбэри]]дэ дурдагдаһан байна. Зарим шүүмжэлэгшэд хүдөө ажахынь мүнөөнэй [[дэлхэйн дулаарал|дэлхэйн саг агаарай хубилалтада]] нүлөөлжэ байна гэжэ үзөө һэн.

[[НҮБ]]-эй тайланда дурдаһанаар манай дэлхэйн хүреэлэн байдаг оршондо орон нютагай нюрууһаа эхилээд дэлхэйн нюрууда эгэн һүргээр нүлөөлжэ бай хоёрһоо гурбан хүсэн зүйлэй нэгэниинь мал ажахын (голдуу үхэр, тахяа болон гахайн ажахы) сектор гэһэн. Мал ажахын үйлэдбэрилэл хүдөө ажахыда ашаглагдажа бай ниитэ газарай 70%-иие эзэлдэг, харин манай гарагай хуурай газарай 30%-иие эзэлдэг байна.<ref>[http://www.virtualcentre.org/en/library/key_pub/longshad/A0701E00.pdf Food and Agricultural Organization of the U.N.] retrieved 27 jun 2007</ref> Энэ ажахынь [[хүлэмжын хии]] булангиртуулжа бай эгээн томо эхэ һурвалжануудай нэгэ юм байна. СО2 эквивалентээр хэмжэхэдэ дэлхэйн ниитэ булангиртуулжа бай хүлэмжын хиин 18%-иие бүридүүлжэ байна. Бусад эхэ һурвалжануудһаа дурдабал зам тээбэри ниитэ хүлэмжын хиин юрэдөө 13,5%-иие булангиртуулдаг. Мал ажахын секторынь мүн хүнэй үйлэтэй холбогдон булангиртуулжа бай азотын оксидын 65%-иие дангаараа, хүнэй оролсоотой булангиртажа бай метанай 37%-иие агаар мандалда булангиртуулжа байна. 64%-иин [[аммиак]]ые булангиртуулжа байдаг ябадалынь хүшэллиг бороо орохо болон экосистемын хүшэллигжэлгые нэмэгдүүлжэ байдаг.<ref>{{Cite web |title=Livestock’s long shadow: Environmental issues and options |url=http://www.virtualcentre.org/en/library/key_pub/longshad/A0701E00.htm |accessdate=2015-04-13 |archivedate=2014-08-06 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20140806144540/http://www.virtualcentre.org/en/library/key_pub/longshad/A0701E00.htm }}</ref>

== Хүдөө ажахын болон мал амитанай биологиин түрэл зүйлэй тараалга дахи генетик нөөсын хомсодол ==
Хүдөө ажахын болон мал амитаны биологиин түрэл зүйлэй тараалга дахи генетикын элэгдэл гэдэгынь генетикын түрэл зүйл үгы болохые хэлэнэ. Эндэ тодорхой хуби ген үгы болохо, тодорхой генүүдэй зохилдуулга үгы болохые гү, али тухайлбал оршондоо дадажа зохисожо бии болоһон гаршуулһан амитадай үүлдэрнүүд, тухайн байгаалидаа дадажа зохисожо бай болоһон ургамалнуудые нэрлэжэ болоно. Генетикын элэгдэл гэдэг нэрэ томьёонь ябасуу хүреэндэ ашаглагдаха болоод эндэ жэшээлбэл генүүдиэй гү, али [[аллель]]нуудай алдагдал, эс бүгһөө арай үргэн хүреэндэ түрэл гү, али бүри зүйлэй алдагдалые ойлгожо болоно. Ургамалай генетикын элэгдэлэй арад бай томо нүлөөлхэ хүсэн зүйлнүүдынь түрэл зүйлые хубилалха, газарай сэбэрлэлгэ, зүйлнүүдэй хэт ехэ таряалалга, ургамалай тоо хэмжээнэй дарамта, хүреэлэн бай оршоной тогтуурита байдал алдагдаха, хэт ехэ бэлшээриин талмайе бии болгохо бодолго болон хүдөө ажахын системэнүүдэй хубилалта зэргэ байдаг.

Гэхыдээ эгээн голлохо хүсэн зүйл тухайн оршоной амитан, ургамалнуудые үндэр шэмэтэ гү, али ашагтай түрэл, зүйлнүүдээр һолижо байдаг ябадал юм. Амитан, ургамалай түрэл зүйлэй тоонь маша ехээр байнга багадхажа бай ябадалынь аралжаанай шэнжэтэй түрэл зүйлнүүд уламжалалта хүдөө ажахын системэдэ орожо ерэжэ байтай холбоотой юм (эндэнь [[Генетикын хубиргаһан организм|ГХО]] ороно). Олон шудалшад агро-экосистемын менеджменттэй холбоотой гол бэрхэшээл оршон үеын хүдөө ажахын хүгжэлэй үрэ дүндэ бии боложо бай генетикын болон экологиин түгээмэл байдал руу шэлжэхэ хандалга юм гэжэ үзэжэ байна.

=== Үндэр ашаг шэмэтэ мал амитан, ургамал гаргажа абаха уламжалалта селекци, генетик инженери ===

Хүдөө ажахы болон [[мал ажахы]]н һалбарида [[ногоон хубисхал]] [[үндэр ашаг шэмэтэ мал|үндэр ашаг шэмэтэ түрэлнүүдые]] бии болгохо замаар малай ашаг шэмые хэд дахин ехэдхэхэ уламжалалта [[гибрид]]изировалха аргые түгээмэл болгоһон. Хүгжэһэн оронуудта гол түлэб амитан болон ургамалай олон үүлдэрые ехээр гибридизировалха эхилһэн болон бусад хүгжэжэ бай оронуудта тухайн бүһэ нютагай байгаали саг уларил, үбшэн эмгэгтэ тогтууритай түрэл зүйлнүүдтэй гибридизировалха замаар үндэр ашаг шэмэтэ түрэл зүйлнүүдые гарган абажа байна.

== Ухаан бодолго ==
Хүдөө ажахын ухаан бодолгонь хүдөө ажахын үйлэдбэрилэлэй зорилго болон арга технологи дээрэ анхаардаг. Бодолгын нюрууда дараахи хүдөө ажахын ниитэлиг зорилгые хэрэгжүүлдэг:

* Хүнэһэнэй эрүүл ахы: хүнэһэнэй ниилүүлэлтэ хүнэй бэедэ хоро хохирол ушаруулхаһаа һэргылхэ.
* Хүнэһэнэй аюулгүй байдал: хүнэһэнэй ниилүүлэлтэ хүн зоной шаардалга хангаха.<ref>[http://www.csmonitor.com/2007/0724/p01s01-wogi.html Rising food prices curb aid to global poor]</ref><ref>[http://www.finfacts.com/irelandbusinessnews/publish/article_1011078.shtml Record rise in wheat price prompts UN official to warn that surge in food prices may trigger social unrest in developing countries]</ref>
* Хүнэһэнэй шанар: Хүнэһэнэй ниилүүлэлтын шанарые танюулжа тэрэниие тогтоборитой үргэлжэлүүлхэ.
* [[Ядуурал]]ые бууруулха
* Байгаали оршоной хамгаалал
* Байгаали оршоной нүлөөлэл
* Эдэй засагай тогтоборитой байдал

== Хүдөө ажахыдахи аюулгүй байдал болон эрүүл мэндын асуудалнууд ==
[[Файл:Crops Kansas AST 20010624.jpg|thumb|300px|2001 оной 7-р һарын һүүлээр абаһан [[Канзас]] можо уласай Хаскел тойрогдохи эрьелдэгшэ уһалгын системэ бүхы газар таряалангай дугариг хэлбэриин талмайнуудай хэмэл дахуулай зураг. Эрүүл ургажа бай таряан талмай ногоон харагдажа байна. [[Кукуруза]] набшан ногоон үнгэтэй харагдажа бай бол харин соргум (Sorghum) кукурузые бодобол удаан ургадаг, жаахан ушарһаа арай сайбар харагдажа байна. Улаан буудай 7-р һарада болбосордог ушарһаа алтан шаргал үнгэтэй байна. Хүрэн талмайнуудынь ургасыень хурааһан гү, али жэлэй турша таряалаагүй хэһэг.]]

=== АНУ ===
Хүдөө ажахынь эгээн аюултай [[ажаүйлэдбэри]]нүүдэй жагсаалтада багтадаг.<ref>{{cite web|url=http://www.cdc.gov/niosh/topics/agriculture/|title=NIOSH- Agriculture|accessdate=2007-10-10|publisher=United States National Institute for Occupational Safety and Health}}</ref> Фермернүүдынь аминда хүрэхэ болон үлэ хүрэхэ гэмтэл абаха, ажалай гаралтай [[уушхан]]ай үбшэлэлтэ, шэмээ шааяанһаа үүдэлтэй [[дүлии]]рэл, арһанай үбшэн, ута хугасаада наранда ажаллаһанһаа болон химиин бодостой ажаллаһанһаа бии болохо тодорхой түрэлэй хорото хабдарнуудта нэрбэгдэхэ үндэр эрэсдэлтэй байдаг. Фермын ажахынь гэр бүлээрээ (ехэбшэлэн гэр бүлээрээ ажалладаг болон фермэ дээрээ амидардаг) гэмтэл бэртэл абаха, үбшэн туһаха, үхэхэ эрэсдэлтэй үсөөхэн ажаүйлэдбэринүүдэй нэгэ юм.

* [[АНУ]]-да жэл бүри дундажаар 516 ажалшан фермын ажалһаа болон наһа барадаг байна (1992—2005). Эдэ наһа баралтануудай 101 нь трактортой болгоомжогүй харисаһанһаа ушартай юм байна.
* Үдэр бүри ойролсоогоор 243 хүдөө ажахын ажалшан ажалай үеын гэмтэл бэртэлдэ нэрбэгдэжэ байна. Энэ дундань 5 % байнгын хүгжэлэй бэрхэшээлтэй боложо байна.<ref name=NIOSH_AgInj>{{cite web|url=http://www.cdc.gov/niosh/topics/aginjury//|title=NIOSH- Agriculture Injury|accessdate=2007-10-10|publisher=United States National Institute for Occupational Safety and Health}}</ref>

=== Залуу ажалшад ===
Хүдөө ажахынь залуу ажалшадай хубида эгээн аюултай үйлэдбэрилэл юм. АНУ-да 1992 онһоо 2000 оной хоорондо залуу ажалшадай абаһан ниитэ бэртэл гэмтэлэй 42 % хүдөө ажахын һалбарида ноогдожо байна. Бусад ажаүйлэдбэринүүдтэй адлигүйгөөр эдэ залуу хохирогшодой тала хубинь 15 наһанһаа доошо наһанайхи байдаг.<ref>NIOSH [2003]. Unpublished analyses of the 1992—2000 Census of Fatal Occupational Injuries Special Research Files provided to NIOSH by the Bureau of Labor Statistics (includes more detailed data than the research file, but excludes data from New York City). Morgantown, WV: U.S. Department of Health and Human Services, Public Health Service, Centers for Disease Control and Prevention, National Institute for Occupational Safety and Health, Division of Safety Research, Surveillance and Field Investigations Branch, Special Studies Section. Unpublished database.</ref>

Хүдөө ажахыдахь 15-һаа 17 наһанай залуу ажалшадай амида халгаатай гэмтэл бэртэл абаха эрэсдэлынь бусад ажалай талбаридахи залуу ажалшадай иимэ түрэлэй бэртэл абаха эрэсдэлһээ 4 дахин ехэ байдаг байна.<ref>BLS [2000]. Report on the youth labor force. Washington, DC: U.S. Department of Labor, Bureau of Labor Statistics, pp. 58-67.</ref> Хүдөө ажахыда залуу ажалшадынь машинатай харисаха, хизгаарлагдамал орон зай, сахилгаан шата, мал амитантай харисаһанһаа бии болохо гэмтэл бэртэлдэ үртэдэг.

* 2004 оной байдалаар ниитэ 1.26 сая 20-һоо доошо наһанай үхибүүд болон наһанда хүрэгшэ фермэ дээрэ амидаржа байна. Энэнэй ойролсоогоор 699,000 фермэ дээрэ ажаллажа байна. 2004 ондо фермэ дээрэ ажаллажа бай залуушуудһаа гадна 337000 үхибүүд болон наһанда хүрэгшэ АНУ-дахи фермэнүүд дээрэ гаднаһаа нэмэжэ ажаллажа байна.
* Дундажаар 1990-һээ 1996 оной хоорондо 103 үхибүүд фермэ дээрэ ами наһаяа алдаһан байна. Ойролсоогоор 40 шахуу хубинь ажалай бии бололготой байна.
* 2004 ондо барагсаагаар 27,600 үхибүүд болон наһанда хүрэгшэ фермэ дээрэ гэмтэл бэртэл абаһанай 8,100 фермын ажалһаа бии бололготой байна.<ref name=NIOSH_AgInj/>

[[Файл:Coffee Plantation.jpg|thumb|600px|center|[[Бразил]] улас — [[Минас-Жерайс]] можо — Сро Хоро до Манхуасу хотодохи [[кофе]]гай таряалан.]]

== Зүүлтэ ==
{{зүүлтэ}}

== Ном зохёол ==
* {{книга|часть=[http://dic.academic.ru/dic.nsf/enc_geo/259/СЕЛЬСКОЕ_ХОЗЯЙСТВО Сельское хозяйство]|автор=Горкин А. П. (Гл. Ред.)|заглавие=География: Современная иллюстрированная энциклопедия|место=М.|издательство=Росмэн|год=2006|страниц=624|isbn=5353024435}}
* Artz, F. B, (1980), ‘The Mind of the Middle Ages’; Third edition revised; The University of Chicago Press,
* Bolens, L. (1997), `Agriculture’ in Encyclopedia of the history of Science, technology, and Medicine in Non Western Cultures, Editor: Helaine Selin; Kluwer Academic Publishers. Dordrecht/Boston/London, pp 20–2
* Collinson, M. (editor): ''A History of Farming Systems Research''. CABI Publishing, 2000. ISBN 0-85199-405-9
* Crosby, Alfred W.: ''The Columbian Exchange : Biological and Cultural Consequences of 1492''. Praeger Publishers, 2003 (30th Anniversary Edition). ISBN 0-275-98073-1
* Davis, Donald R., and Hugh D. Riordan (2004) Changes in USDA Food Composition Data for 43 Garden Crops, 1950 to 1999. Journal of the American College of Nutrition, Vol. 23, No. 6, 669—682.
* Friedland, William H. and Amy Barton (1975) Destalking the Wily Tomato: A Case Study of Social Consequences in California Agricultural Research. Univ. California at Sta. Cruz, Research Monograph 15.
* Saltini A.''Storia delle scienze agrarie'', 4 vols, Bologna 1984-89, ISBN 88-206-2412-5, ISBN 88-206-2413-3, ISBN 88-206-2414-1, ISBN 88-206-2414-X
* Watson, A.M (1974), ‘The Arab agricultural revolution and its diffusion’, in The Journal of Economic History, 34,
* Watson, A.M (1983), ‘ Agricultural Innovation in the Early Islamic World’, Cambridge University Press
* Wells, Spencer: ''The Journey of Man : A Genetic Odyssey''. Princeton University Press, 2003. ISBN 0-691-11532-X
* Wickens, G.M.(1976), ‘What the West borrowed from the Middle east’, in Introduction to Islamic Civilization, edited by R.M. Savory, Cambridge University Press, Cambridge

== Холбооһон ==
* [http://www.ukagriculture.com/ UKAgriculture.com] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071111084257/http://www.ukagriculture.com/ |date=2007-11-11 }} — Advance the education of the public in all aspects of agriculture, the countryside and the rural economy {{ref-en}}
* [http://www.cdc.gov/niosh/topics/agriculture National Institute for Occupational Safety and Health — Agriculture Page] {{ref-en}}
* [http://odi.org.uk/agriculture Research on the role of Agriculture in Poverty Reduction] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071030002226/http://www.odi.org.uk/agriculture/ |date=2007-10-30 }} from the Overseas Development Institute {{ref-en}}
* [http://www.gks.ru/news/perepis2006/totals-osn.htm Окончательные итоги всероссийской сельскохозяйственной переписи России 2006 года] {{ref-ru}}
* [http://agroatlas.spb.ru/ru/ Агроэкологический атлас России и сопредельных государств: сельскохозяйственные растения, их вредители, болезни и сорняки] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100410135339/http://www.agroatlas.spb.ru/ru/ |date=2010-04-10 }} {{ref-ru}}
* [http://agro-bursa.ru/prices/ Мониторинг цен сельхозкультур и продуктов их переработки] {{ref-ru}}

{{1000 үгүүлэл}}

{{Featured article}}

[[Категори:Хүдөө ажахы| ]]
[[Категори:Эдэй засаг]]