Шажан хуудаһанай эхэ кодые хаража байна

[[File:Religionsmajoritaries.png|thumb|360px|]]
[[File:Religion collage (large).jpg|thumb|right|Бүхы дэлхэй дэгүүр шажанай хүдэлмэринүүд]]

{{Хадамал
|монгол_бэшэг =[[File:Šasin.png|30px]]
|кирилл_буряад = шажан
|кирилл_монгол = шашин
|кирилл_хальмаг = шажн
}}
'''Шажан''' ({{mongolUnicode|ᠱᠠᠰᠢᠨ|h}}, {{lang-san|शासिन्}}, ''śāsin'' — «һургаал») — [[хүн|хүмүүнэй]] үйлэдэдэг, алибаа номлолые дахадаг һүзэг бэшэрэл, ёһо суртахуунуудые хэлэнэ. Энэнь дотороо юртэмсые үзэхэ үзэл, соёл болон этигэлэй системые агуулжа өөрын гэһэн ёһо зүй тэрэнһээ үүдэһэн ёһо суртахуунай үнэтэ зүйл, дахажа мүрдэхэ ёһотой хуули дүримые агуулжа байдаг.

== Түүхэ ==
Алибаа шажан тухайн эрэнэй арад түмэнэй [[эргэншэл|соёл эргэншэлэй]] нэгэн гол хэһэг, тэрэниие агуулан хадгалагша хүсэниинь боложо байдаг. Энэхүү соёл эргэншэлэй гол хэһэг болохо [[шэнжэлхэ ухаан]]ые ангилалай тодорхой хубаарида оруулха шаардалга аяндаа гаража ерэдэг. Энэ ангилалай эхин хэһэгэнь түүхын хэһэг, удаахань һудлалай хэһэг, эсэсэйнхэнь дүгнэлтэ тодорхойлолтын хэһэг болодог.

Хүн түрэлхитнэй түүхэндэ олон шажан буй боложо өөр өөһэдын номлолой ёһoop юртэмсые үзэхэ үзэлээ болбосоруулжа ерэбэ.

Эдэгээрһээ дэлхэйдэ үндэһэн шажан гэжэ тоосогдодог [[Хиндү шажан]] 4000 жэл, [[Иудеиин шажан]] 3670 жэл, [[Заратуштрын шажан]] 3000 жэл, [[Буддын шажан]] 2545 жэл, [[Христосой шажан]] 2000 жэл, [[Лалын шажан]] 1521 жэл, [[Бахай Шүтлэг]] 165 жэл оршон һургаал номлолоо хүгжүүлжэ ерэһэн байна.

== Шажанай бүлэгүүд ==
5 тэрбум хүмүүнэй түлөө харюусалга тоосоһон дэлхэйн хүн амын табан томо шажанай бүлэгүүд: Христосой шажан, Лалын шажан, Хиндү шажан, Хитадай арадай мүргэл, Буддын шажан байна.

{| class="wikitable" style="width:640px;"
|+
|- style="background:#666688;"
! style="width:160px;"|  Хамагай ехэ шажануудай табан
! style="width:160px;"|  2000 ондо һүзэглэгшэд<ref name="EB2000">{{cite web |url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/715463/Religion-Year-In-Review-2000 |title=Religion: Year In Review 2000 |author=Darrell J. Turner |work=Encyclopedia Britannica |accessdate=16 June 2012}}</ref><ref>but cf: http://www.worldometers.info/world-population/#religions</ref>
! style="width:160px;"|  Дэлхэйн хүн зоной %<ref name="EB2000"/>
|-  style="text-align:center; background:#e0e8ee;"
|  [[Христосой шажан]]
|  2.0 тэрбум
|  33%
|-  style="text-align:center; background:#e0e8ee;"
|  [[Лалын шажан]]
|  1.2 тэрбум
|  19.6%
|-  style="text-align:center; background:#e0e8ee;"
|  [[Хиндү шажан]]
|  811 сая
|  13.4%
|-  style="text-align:center; background:#e0e8ee;"
|  [[Хитадай арадай мүргэл]]
|  385 сая
|  6.4%
|-  style="text-align:center; background:#e0e8ee;"
|  [[Буддын шажан]]
|  360 сая
|  5.9%
|}
=== Авраамай шажанууд ===
[[Файл:Molnár Ábrahám kiköltözése 1850.jpg|мини|"Авраамай Урһаа Канаанда аян", Джозеф Молнар (1850)]]
[[Авраамай шажанууд]] [[Авраам]]һаа узууртай байна гэжэ этигэжэ болодог [[монотеизм|монотеист]] шажанууд юм.

* [[Иудеиин шажан]] — эртэнэй [[Израиль]] болон [[Иудей|Иудеиин]] арад түмэнэй Авраамай шажан шүтэлгэ юм. Иудеиин шажан үндэһэндээ [[Тора]], зарим иудейшүүд бошоглогшо [[Моисей|Моисеиин]] дамжуулан [[Израиль|Израилиин]] арад түмэндэ хүрэтэр гардуулжа байһан гэжэ этигэдэгэнь текст дээр һуурилһан. Иврит Библиин үлэһэн хэһэг болон Талмуд хамта энэнь Евреиин түб дээрхи эхэ бэшэбэринүүд юм. Еврей хүмүүн 70 ондо [[Иерусалим]]ай сүмын һандарал дараа тараһан байгаа. Мүнөөдөр ниитэ 13 сая иудейшүүд байна, Израилиин 40 оршом процент амида, [[АНУ]]-да 40 процент ажаһуудаг.
* [[Христосой шажан]] Шэнэ Гэрээндэ тусгагдаһан байдалаар Назаретай Иисусай амидарал (1-р зуун), һургаал дээрэ һуурилһан байдаг. Христосой шажаниинь үндэһэндээ Христос, Бурханай Хүбүүн, Абрагша, Ехэ Эзэнэй шигэ Иисус Христосдо этигэхэ этигэл юм. Бараг бүхы этигэгшэдэнь Троицада нэгэ Бурханай гурбан нэгэдэлые заадаг хүн гэжэ Эсэгэ, Хүбүүн (Иисус Христос), мүн Арюун Һүнһэнэй этигэдэг. Ехэнхи Христосой шажантууд [[Никейскэ мүргэлэй тэмдэг]] гэжэ тэдэнэй этигэлые тайлбарлаха болно. Колонизациин үедэ эхинэй мянганда, Баруун Европын [[Византиин эзэнтэ гүрэн]]эй шажанай хубида Христосой шажан дэлхэй даяар үржүүлжэ байна. Христосой шажанай гол церковьнууд баримталагшад тооной ёһoop:
** [[Католик Церковь]]. [[Римэй Папа]]һаа толгойлоһон Католик Церковь гэжэ [[Баруун Церковь]] болон 22 [[Зүүн Католик церковь]]нуудай нэгэдэл.
** [[Протестант шажан]] — XVI зуун жэлэ реформациин үедэ католицизмһээ таһарһан һургаал
** [[Православи]], [[Несториан шажан]], гэхэ мэтэ
* [[Лалын шажан]] — [[Коран]], Бурханай элшэлэгдэхэ болоно Лалын шажантануудай үзэжэ арюун ном, нэгэ болон Лалын шажанай эшэ [[Мухаммед]]ай, 7-р зуунай үеын нэгэ гол улас түрын болон шажанай зураг һургаалда үндэһэлһэн болоно. Лалын шажанта олонхи улас оронуудшье Урда Ази, Сахарын Африка, Зүүн урда Европын хэһэгтэ байдаг бол Лалын шажан, Зүүн Урда Ази, Хойто Африка, Баруун Ази, Түб Азиин хамагай үргэн шажан юм. Иран, Пакистан, Мавритани, Афганистан зэргэ хэдэн Исламын бүгэдэ найрамдаха уласуудһаа, бас байдаг.
** [[Сунни Ислам]]ай исламын дотор хамагай томо һургаал болоод Коран хадидуудта дараахань шахабах дээрэ анхаарал табижа байхад бэшэлэг сунна. 
** [[Шии Ислам]]

=== Энэдхэг шажанууд ===
[[Файл:Mahabodhitemple.jpg|мини|[[Махабодхи сүмэ]] — [[Бурхан Багша]] гэгээрэлые абаһан газар]]
[[Энэдхэг]]эй шажанууд Энэдхэгэй хойгдо дадалһан, эсэбэл байгуулагдаһан байна. Ушарань тэдэ бүхы дхармые, шажан шүтэлгэ ёһoop хүлээгдэжэ буй тодорхой бодито байдал дээрэ хуули, үүрэг онсолог зэргээнь заримдаа дхарматай шажан гэжэ ангиладаг.<ref>{{cite book|last=Mittal|first=Sushil|title=Surprising Bedfellows: Hindus and Muslims in Medieval and Early Modern India|year=2003|publisher=Lexington Books|isbn=9780739106730|page=103}}</ref>

* [[Хиндү шажан]] — шажанай уламжалал, сэдьхэлгээнэй һургуулиин хагсарал ([[Шиваизм]], [[Вайшванизм]], [[Кришнаизм]])<ref>Hinduism is variously defined as a "religion", "set of religious beliefs and practices", "religious tradition" etc. For a discussion on the topic, see: "Establishing the boundaries" in Gavin Flood (2003), pp. 1-17. [[René Guénon]] in his'' Introduction to the Study of the Hindu Doctrines'' (1921 ed.), Sophia Perennis, ISBN 0-900588-74-8, proposes a definition of the term "religion" and a discussion of its relevance (or lack of) to Hindu doctrines (part II, chapter 4, p. 58).</ref>. Дэлхэйн хамагай эртын бодото дээрэ хэрэглэгдэһэн шажан юм. Хиндуизм сула шажан бэшэ, харин тус тусадань онолой хэдэн арбан агуулһан шажанай зэргэ хиндуизм тэрэнэй дагалдагшадай түүхын туршида мэдэгдэжэ байһан юм хэнтэй нэрэнь Сантана дхарма гэжэ нэгэдхэгдэһэн.
* [[Джайнын шажан]] — Паршва (9-р зуун {{МЭҮ}}) болон Махавира (6-р зуун {{МЭҮ}}) голшолон номноһон, энэ дэлхэй дээрэ амида оршонолуудай бүхы түрэлэй буса хүшэрхэлэлэй замые тодорхойлһон байгаань эртэнэй Энэдхэгэй шажан юм. Джайнын шажантанууд ехэбшэлэн [[Энэдхэг]]тэ олдодог.
* [[Буддын шажан]] 6-р зуун {{МЭҮ}} [[Будда Шакьямуни|Сиддхартха Готама]] байгуулһан бэлэй. Энэ шажан номнолой гол удхань хүн амитаниие эгүүридын зоблонгһоо гэтэлүүлжэ, сүлөөлэн гаргажа, жаргалтай амарлингв байдалда (нирваанда) орулха гэһэн номнол юм. 
** [[Бага Хүлгэн]] (Теравада) Бурханай шажан, арадай шажан зэргэсэн Шри Ланка болон Зүүн Урда Азида голшолон практиковагдаһан, Энэдхэгэй шажанай зарим шэнжэ шанарые хубаалсадаг. Энэнь [[Пали Хуули Ёһо]] нэрэтэй бэшэбэриин томохон суглуулха тулгуурлаһан байдаг.
** [[Ехэ Хүлгэн]] (Махаяна) Бурханай шажан, мүн «[[Бодисада|Боддхисатваяна]]» («Бодисада Хүлгэн») гэжэ нэрлэдэг хамаг амитанай тусын тулада түгэс гэгээрэлээ шармайха зам. Ехэ Хүлгэнэй Бурханай шажан зэргэ [[Бангладеш]], [[Хитад Улас|Хитад]], [[Япон]], [[Вьетнам]], [[Урда Солонгос|Солонгос]], [[Сингапур]], [[Тайвань]], [[Балба]], [[Шри Ланка]], [[Түбэд]], [[Бутан]], [[Малайз]], [[Монгол]] ([[Буряадууд|Буряад Монгол]], [[Хальмаг|Хальмаг Монгол]], [[Тува]] оруулалсаад) зэргэ түрэл бүриин бусад Азиин оронууд руу Энэдхэгэй тархаһан.

[[File:Maneckji Sett Agiary entrance.jpg|200px|thumb|[[Зороастрай шажан]]ай [[Галай Сүмэ]]]]
* [[Сикх шажан]] [[Гуру Нанак]] һургаалай болон 15-р зуунай [[Пунжаб]]ай арбан дараалан Сикх шажантан гурунар дээрэ һуурилһан [[монотеизм|монотеист]] шажан юм. Энэнь ойролсоогоор 30 сая Сикх шажантан, дэлхэйн табадахи томо зохёон байгуулалтатай шажан юм.<ref>{{cite news|title=Sikhism: What do you know about it?|url=http://www.washingtonpost.com/national/on-faith/sikhism-what-do-you-know-about-it/2012/08/06/19131ef6-dff1-11e1-8fc5-a7dcf1fc161d_gallery.html|accessdate=13 December 2012|newspaper=The Washington Post}}</ref><ref>{{cite news|last=Zepps|first=Josh|title=Sikhs in America: What You Need To Know About The World's Fifth-Largest Religion|url=http://www.huffingtonpost.com/2012/08/06/sikhs-in-america_n_1748125.html|accessdate=13 December 2012|newspaper=Huffington Post}}</ref>

=== Иран шажанууд ===
Иран шажанууд үндэһэн Ехэ Иранай лалын шажантан бололго махашан эртэнэй шажанууд юм. Мүнөө үедэ эдэгээр шажанууд зүбхэн үндэһэний үсөөнхинь дадалагдаһан байна.
* [[Зороастрай шажан]] 6-р зуунай {{МЭҮ}} эшэ Зороастр һургаалда үндэһэлһэн шажан, гүн ухаан юм. Зороастрай шажантан бүтээгшэ [[Ахура Мазда]] шүтэдэг. Зороастрай шажаниинь һайн, муу өөр эхэ үүдбэртэй байна, муу Мазда үүдгэхэ устгахые оролдожо, һайн тогтобортой байдалые хангаха гэжэ оролдожо байна.

=== Бөө мүргэл, арадай мүргэл ба мухар һүзэг ===
[[Файл:Shaman Buryatia.jpg|upright|thumb|Буряад бөө]]
Бөө мүргэл, анимизм болон үбгэ мүргэлэй элементууд, хаана уламжалалта арга унаган иргэд, унаган, эсэбэл һуури болохо тэрэнь агуулһан уламжалалта шажан үргэн ангилал, үеһөө үедэ гардуулагдаһан.
* [[Хитадай арадай мүргэл]] — бөө мүргэлэй, үбгэ мүргэлэй элементтай [[Дао шажан]]ай болон [[Күнзы|Күнзын һургаалай]] синкретизм.
* [[Бөө мүргэл]]

== Зүүлтэ ==
{{зүүлтэ}}

== Холбооһон ==
{{Commonscat|Religion}}
* [http://ucblibraries.colorado.edu/govpubs/us/religion.htm Religion Statistics] from ''UCB Libraries GovPubs''
* {{dmoz|Society/Religion_and_Spirituality}}
* [http://www.adherents.com/Religions_By_Adherents.html Major Religions of the World Ranked by Number of Adherents] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070707044255/http://www.adherents.com/Religions_By_Adherents.html |date=2007-07-07 }} by Adherents.com August 2005
* [http://www.iacsr.com/ IACSR - International Association for the Cognitive Science of Religion]
* [http://www.as.ua.edu/rel/studyingreligion.html Studying Religion] - Introduction to the methods and scholars of the academic study of religion
* [http://www.marxists.org/archive/marx/works/1843/critique-hpr/intro.htm#05 A Contribution to the Critique of Hegel’s Philosophy of Right] - Marx's original reference to religion as the ''opium of the people''.
* [http://www.law.harvard.edu/students/orgs/hrj/iss16/gunn.shtml The Complexity of Religion and the Definition of “Religion” in International Law] Harvard Human Rights Journal article from the President and Fellows of Harvard College(2003)
* [http://www.religionfacts.com/big_religion_chart.htm The Big Religion Chart] detailed facts on major religions

== Ном зохёол ==
* {{книга |автор=[[Аринин, Евгений Игоревич|Аринин Е. И.]] |заглавие=Философия религии. Принципы сущностного анализа: Монография|ссылка=http://rumagic.com/ru_zar/sci_philosophy/arinin/0/ |место=Архангельск |издательство=[[Поморский государственный университет имени М. В. Ломоносова|Изд-во ПГУ им. М. В. Ломоносова]] |год=1998|страницы=295 |isbn=5-88086-168-6 |тираж=|ref=Аринин}}
* {{статья|автор=Баёв П. А.|ссылка=http://www.ecsocman.edu.ru/socis/msg/35402580.html |заглавие=Церковь и служитель культа в медийном дискурсе отечественного социума |издание=[[Социологические исследования (журнал)|Социологические исследования]] |год=2011 |номер=2 |страницы=118—127|ref=Баёв}}
* {{книга |автор=[[Жуковский, Владимир Ильич|Жуковский В. И.]], [[Копцева, Наталья Петровна|Копцева Н. П.]], [[Пивоваров, Даниил Валентинович|Пивоваров Д. В.]] |заглавие=Визуальная сущность религии: монография|место=Красноярск|издательство=[[Красноярский государственный университет|Краснояр. гос. ун-т.]]|год=2006|страниц=460 |isbn= 5-7638-0628-X|ref=Жуковский, Копцева, Пивоваров}}
* {{книга |автор=[[Забияко, Андрей Павлович|Забияко А. П.]] |часть=Религия |ссылка часть= |заглавие=Энциклопедия религий |оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный=Под ред. [[Забияко, Андрей Павлович|А. П. Забияко]], [[Красников, Александр Николаевич|А. Н. Красикова]], [[Элбакян, Екатерина Сергеевна|Е. С. Элбакян]] |издание= |место=М. |издательство=[[Академический проект (московское издательство)|Академический проект]] |год=2008 |том= |страницы=1069—1073|страниц= |серия= |isbn= |тираж=|ref=Забияко}}
* {{книга |автор=[[Зубов, Андрей Борисович|Зубов А. Б.]] |заглавие=История религии. Курс лекций. Книга первая |место=М. |издательство= [[МГИМО-Университет]] |год=2006 |страниц=436 |isbn= 5-9228-0243-7|ref=Зубов}}
* {{cite web|url=http://scepsis.ru/library/id_305.html|title=Возникновение религии и её первая, исходная форма — магия|author=[[Семёнов, Юрий Иванович|Семёнов Ю. И.]]|work=[[Скепсис (журнал)|Скепсис]] № 1|publisher=|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130123134015/http://scepsis.ru/library/id_305.html|archivedate=2013-01-23|ref=Семёнов|year=2002|accessdate=2014-01-29}}
* {{cite web|url=http://scepsis.ru/library/id_372.html|title=Основные этапы эволюции первобытной религии|author=[[Семёнов, Юрий Иванович|Семёнов Ю. И.]]|work=[[Скепсис (журнал)|Скепсис]] № 2|publisher=|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130123134055/http://scepsis.ru/library/id_372.html|archivedate=2013-01-23|ref=Семёнов1|year=2003|accessdate=2014-01-29}}
* {{cite web|url=http://scepsis.ru/library/id_393.html|title=Тотемизм, первобытная мифология и первобытная религия|author=[[Семёнов, Юрий Иванович|Семёнов Ю. И.]]|work=[[Скепсис (журнал)|Скепсис]] № 3|publisher=|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130123134115/http://scepsis.ru/library/id_393.html|archivedate=2013-01-23|ref=Семёнов2|year=2003|accessdate=2014-01-29}}
* {{cite web|url=http://scepsis.ru/library/id_48.html|title=Религия и наука|author=[[Эйнштейн, Альберт|Эйнштейн А.]]|work=[[Скепсис (журнал)|Скепсис]]|publisher=|archiveurl=https://web.archive.org/web/20121031100035/http://scepsis.ru/library/id_48.html|archivedate=2012-10-31|ref=Эйнштейн|accessdate=2014-01-29}}
* {{книга |автор=[[Элбакян, Екатерина Сергеевна|Элбакян Е. С.]]|часть=Религия |ссылка часть= |заглавие=Философский словарь |оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный=Под ред. [[Фролов, Иван Тимофеевич (философ)|И. Т. Фролова]] |издание=7-е изд., перераб. и доп |место=М. |издательство=[[Республика (издательство)|Республика]] |год=2001 |том= |страницы=488 |столбцы= |страниц= |серия= |isbn= |тираж=|ref=Элбакян}}
* {{cite web|url=http://www.gumer.info/bogoslov_Buks/Relig/_INDEX_RELIG.php|title=Книги по религиоведению|author=|work=|publisher=в библиотеке Гумер|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140214042612/http://www.gumer.info/bogoslov_Buks/Relig/_INDEX_RELIG.php|archivedate=2014-02-14|accessdate=2014-01-29}}

{{1000 үгүүлэл}}

[[Категори:Шажан мүргэл|Шажан мүргэл]]