Үнэн алдарта шажан хуудаһанай эхэ кодые хаража байна

[[Файл:Kazan moscow.jpg|thumb|300px|''[[Казань|Казаниинхи]] богородицын зураг'']]
'''Үнэн алдарта шажан''' ({{lang-el|ὀρθοδοξία}} — «зүб этигэл») гээшэ [[христосой шажан]]ай хоёрдохи томо урасхал юм<ref>Политология: словарь-справочник. — М.: Гардарики. М. А. Василик, М. С. Вершинин и др. 2001.</ref><ref name="britannicaeastern">[https://www.britannica.com/topic/Eastern-Orthodoxy Eastern Orthodoxy] Энциклопедия Британника.</ref>. Христосой шажан {{МЭҮ}} I зуун жэлдэ бии болоһон.Үндэһэлэгшэнь [[Иисус Христос]] юм. Үнэн алдарта шажан соо хоёр томо һалбарнууд бии. Зүүн үнэн алдарта шажан болон зүүн зүгтэ үнэн алдарта шажан юм. ''Православи'' ({{lang-ru|православие}}) гэһэн үгэнь «зүб этигэгшэд» гэһэн удхатай ба «үнэн алдартан» гэжэ нэрлэдэг.

Мүнөө үедэ үнэн алдарта шажан олон уласуудта диилэнхи [[шажан мүргэл]] юм. Эдэ дунда: [[Орос]], [[Балканай хахад арал]]ай уласууд ([[Греци]], [[Серби]], [[Болгари]], [[Румыни]], [[Хойто Македони]], [[Черногори]]), [[Украина]], [[Беларусь]], [[Молдово]], [[Гүржи]], [[Кипр]]<ref>[http://www.pewforum.org/2011/12/19/table-christian-population-as-percentages-of-total-population-by-country/ Pew Research Center. Table of Christian Population as Percentages of Total Population by Country]</ref>.

== Түүхэ ==
330 ондо [[Ехэ I Константин|Константин эзэн хаан]] [[Римэй эзэнтэ гүрэн]]эй ниислэлые [[Стамбул|Византий]] руу шэлжүүлбэ. Шэнэ ниислэл Константинополь зүүн христосой шажанай болон соёл эргэншэлэй түб гуламта болоһон. Эзэн хааниинь сүмын ажа амидаралые (патриарх, тэригүүнүүдэй томилхо, соёл, этигэл гэхэ мэтэ) бүхы зүйлые харюусадаг байһан. Хэды нэгэ этигэлтэй байһаншье зүүн сүмыхин бүхы зүйлээ [[Эртын Греци|хуушан грек]] соёл дээрэ тулгуурилан үргэлжэлхэ болоһон. Харин баруунайхи улам папын систэмэ руу шэлжэжэ байгаа һэн.

IX зуунай алдада [[III Лев папа]] ямар нэгэн зураг хүрэгтэ мүргэхэ зэргые хориглоһон ба [[гурбал]]ые (троицые) зүбшөөржэ байгаа. Энэ улам даамжарһаар маша томо хагарал боложо эхилһэн байна. Ушарынь зураг хүрэг үнэн алдартануудта шухала ба бурханай гурбалые үл зүбшөөржэ байгаа. Энэ ушарһаа 1054 ондо Рим, Константинополь хоёр хото хоорондоо муудалсан зүүн баруун хоёр сүмэ һалаһан. Энэ хахарал мүнөөшье байдаг<ref>[https://books.google.ru/books?id=p2mUxxxGt_sC&pg=PA28#v=onepage&q&f=false ''Ted Campbell.'' Christian Confessions: A Historical Introduction. — Westmister John Knox Press, 1996. — P. 28.]</ref>.

Иигээд ехэнхи [[славянууд]] үнэн алдартан этигэлтэй боложо эхилһэн. Үнэн алдарта шажан Оросто нэбтэрэн дэлгэршэ Афон уулын грек хиидэй зан үйлээр дахалдуулжа эхилһэн байна. X зуун жэлдэ [[Владимир Святославич]] гүн [[Киевэй Русь|Оросые]] христосой шажанда шэглүүлһэн. Һорболжонь шэнэ шажанай баталха он жэлые асаталгатайгаар үгэнэ<ref name="вехи истории">Русское православие: вехи истории / Науч ред. д.и.н. А. И. Клибанов. — М., 1989. — С. 17.</ref>. Ёһо заншалаар, эртын түүхэшэдые дахажа 988 ондо болоһон гэжэ үзэнэ<ref name="litopys.org.ua">[http://litopys.org.ua/ipatlet/ipat05.htm Повесть временных лет, Ипатьевский список] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160305014444/http://litopys.org.ua/ipatlet/ipat05.htm |date=2016-03-05 }}.</ref>

Һүүлдэ 1453 ондо Константинополь хото [[Оттоман эзэнтэ гүрэн|туркуудта]] эзлэгдэһэнээр үнэн алдартан бараг бүхы зүүн Европодо тархаһан. Ушарынь Грецидэ байһан үнэн алдартан сүмэнүүдые тогтоборигүй болгожо байгаа. Оростохи сүмэ үлүү шухала байра һууринда ерэһэн байгаа. Тэрэшэлэн 1589 ондо Москвагай митрополит патриархаар томилогдожо, юртэмсын патриархһаа бэе даанги болобо. XVIII зуунай үедэ Греци Орос хоёр сүмэ хоорондоо холбоотой болоһон. [[II Екатерина|Ехэ Екатеринын]] ударидалга доро [[Оросой үнэн алдарта сүмэ|Оросой сүмэ]] ба улас хоёр хоорондоо маша һайн харилсаатай байһаншье, аажамаар 1990 онһоо эхилэн үнэн алдартан бууража уналтада орожо эхилһэн.

=== Үнэн алдарта шажан ба буряадууд ===
Түүхын баримтаһаа үзэхэдэ, [[Чингис хаан]]иие залгамжалагша [[Алтан Ордон]]ой уласай хаад бусад шажаниие эбээхэ бодолгые Оросто үргэлжэлүүлжэ, үнэн алдартанай шажаниие дэмжэн хүлеэн абаа<ref>http://oldchita.megalink.ru/lib/doc/14_poryadki.htm {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130703052745/http://oldchita.megalink.ru/lib/doc/14_poryadki.htm |date=2013-07-03 }} О порядках, заведенных Чингисханом после его появления, и о Ясах, кои он повелел (перевод Джувейни А. М.)</ref>. 1270 ондо [[Мүнхэ-Тэмүр хаан]] «Оросто сүмэ хиидые гутаажа, үнэн алдарта шажанай хамба лама болон тэдэнэй санбаартануудые гомдоожо болохогүй. Тэдэнэй хото тосхон, газар нютаг, ан амитан, ой модо, ногооной талмай, сэсэрлиг, тээрмэн, һүнэй ажахы бүхы түрэлэй албан журам, татабариһаа сүлөөлэгдэхэ болоно. Энэ бүхэн бурханайхи болоод тэдэ өөһэдөөшье бурханайхи юм. Тэдэ бидэнэй түлөөшье залбирха болоно» гээд зарлиглажа байгаа<ref>"Ярлыки ордынских ханов русским митрополитам" http://ricolor.org/history/ka/period/1/orda_yarlyc/</ref>.

Оросой гүн [[Александр Невский]] монголшуудтай тэмсэхэ хүсэн байхагүйгөө ойлгон тэдэнтэй нэгдэһэнээр католик шажантануудһаа үнэн алдарта шажантанай эсэргүү хэһэн дайнда илаһан юм<ref>[http://www.aif.ru/academy/article/34285 Валентин Янин: Александр Невский был грешником]</ref>.

Үнэн алдарта шажан XVII зуун жэлһээ хойшо [[Буряад Улас|Буряадта]] тааража эхилбэ. Мүнөө үеын Буряад орон олон үндэһэ яһатанай улас, эндэ элдэб шажан мүргэл эбтэй багтажа байдаг. Эгээл дэлгэрһэн ба заншалта болоһониинь буддын ба үнэн алдарта шажанууд, тэрэ тоодо үнэн алдарта шажанай нэгэ һалаань – [[эртын үнэн алдарта шажан]].

== Сүмэнүүд ==
[[Файл:Eastern Orthodoxy by country.png|right|thumb|450px|'''Дэлхэйдэ үнэн алдарта христос шажантанай дэлгэрүүлгэ:'''
{{legend|#000055|Гол шажан (75% үлүү)}}
{{legend|#0000aa|Диилэнхи шажан (50–75%)}}
{{legend|#0000ff|Шухала үсөөнхи шажан (20–50%)}}
{{legend|#5555ff|Шухала үсөөнхи шажан (5–20%)}}
{{legend|#aaaaff|Үсөөнхи шажан (1–5%)}}
{{legend|#b4c8ff|Бишыхан үсөөнхи шажан (1% доошо), харин автокефальна сүмэтэй}}
]]
{|
|-
! Москвагай патриархатын диптих !! Константинополиин патриархатын диптих<ref>[http://www.bogoslov.ru/text/192554.html Научно-богословский портал Bogoslov.ru ''Диптих''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121028155139/http://www.bogoslov.ru/text/192554.html |date=2012-10-28 }}.</ref>
|-
| width=50% align=right | Автокефальна (өөрөө засаха) сүмэнүүд:
|-
|
# [[Константинополиин үнэн алдарта сүмэ|Константинополиин]]
# [[Александриин үнэн алдарта сүмэ|Александриин]]
# [[Антиохиин үнэн алдарта сүмэ|Антиохиин]]
# [[Иерусалимэй үнэн алдарта сүмэ|Иерусалимэй]]
# [[Орос үнэн алдарта сүмэ|Орос]]
# [[Гүржиин үнэн алдарта сүмэ|Гүржиин]]
# [[Сербиин үнэн алдарта сүмэ|Сербиин]]
# [[Румыниин үнэн алдарта сүмэ|Румыниин]]
# [[Болгариин үнэн алдарта сүмэ|Болгариин]]
# [[Кипрын үнэн алдарта сүмэ|Кипрын]]
# [[Грециин үнэн алдарта сүмэ|Грециин]]
# [[Албаниин үнэн алдарта сүмэ|Албаниин]]
# [[Польшын үнэн алдарта сүмэ|Польшын]]
# [[Чехословак үнэн алдарта сүмэ|Чех ороной ба Словакиин]]
# [[Америкадахи үнэн алдарта сүмэ|Америкын ба Канадын]]
||
# [[Константинополиин үнэн алдарта сүмэ|Константинополиин]]
# [[Александриин үнэн алдарта сүмэ|Александриин]]
# [[Антиохиин үнэн алдарта сүмэ|Антиохиин]]
# [[Иерусалимэй үнэн алдарта сүмэ|Иерусалимэй]]
# [[Орос үнэн алдарта сүмэ|Орос]]
# [[Сербиин үнэн алдарта сүмэ|Сербиин]]
# [[Румыниин үнэн алдарта сүмэ|Румыниин]]
# [[Болгариин үнэн алдарта сүмэ|Болгариин]]
# [[Гүржиин үнэн алдарта сүмэ|Гүржиин]]
# [[Кипрын үнэн алдарта сүмэ|Кипрын]]
# [[Грециин үнэн алдарта сүмэ|Грециин]]
# [[Польшын үнэн алдарта сүмэ|Польшын]]
# [[Албаниин үнэн алдарта сүмэ|Албаниин]]
# [[Чехословак үнэн алдарта сүмэ|Чех ороной ба Словакиин]]
|-
| align=right |Автономито сүмэнүүд:
|-
|
# [[Синайн үнэн алдарта сүмэ|Синайн]]
# [[Финландын үнэн алдарта сүмэ|Финландын]]
# [[Японой үнэн алдарта сүмэ|Японой]]
# [[Хитадай үнэн алдарта сүмэ|Хитадай]]
||
# [[Синай үнэн алдарта сүмэ|Синайн]]
# [[Финлянд үнэн алдарта сүмэ|Финландын]]
# [[Эстониин апостол үнэн алдарта сүмэ|Эстониин (апостол)]]
|}

== Зүүлтэ ==
{{зүүлтэ}}

== Холбооһон ==
* [http://www.pravoslavieto.com/books/catechism_sv_filaret/ Үнэн алдарта кафолик зүүн сүмын үргэн христосой шажанай катехизис (зохисоһон шалгалта)] {{ref-ru}}
* [http://pravenc.ru/index.html Үнэн алдарта нэбтэрхы толиин интернет-хэлбэри] {{ref-ru}}
* [http://www.pravmir.ru/ Үнэн алдарта шажан ба дэлхэй] {{ref-ru}}
* [http://www.hristianstvo.ru/ Үнэн алдарта христосой шажан — үнэн алдарта һорболжонуудай сан] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080807022111/http://www.hristianstvo.ru/ |date=2008-08-07 }} {{ref-ru}}
* [http://www.pravoslavie.ru/ Православие. Ru] {{ref-ru}}
* [http://www.sedmitza.ru/ Седмица.ру — Үнэн алдарта нэбтэрхы толи] {{ref-ru}}
* [http://drevo-info.ru/ «Древо» нээмэл үнэн алдарта нэбтэрхы толи] {{ref-ru}}

[[Категори:Христосой шажан]]