Һүн хуудаһанай эхэ кодые хаража байна

[[Файл:Milk glass.jpg|thumb|200px|[[Үнеэн]]эй һүн]]
'''Һүн''' ({{mongolUnicode|ᠰᠦᠨ|h}}) — эмэ [[һүн тэжээлтэн]] (хүхэтэн) амитанай [[хүхэнэй булшархай]]һаа илгардаг тэжээллиг шэнгэн. Хүхэтэн амитадай эмэгшынхинь һүн илгаруулха энэ шадабаринь тэдэниие '''хүхэтэн амитан''' гэһэн тодорхойлогшо шэнжэнүүдэй нэгэн юм. Нарайхан түл амитад үндэһэн хүнэһэн тэжээлээ эдижэ шуртал һүниинь тэжээлэй гол эхэ үүсэбэри байдаг. Түрэһэнэй дараа дэлэгнэхи һүниие [[уураг]] гэдэг. Уурагынь эхэ амитанай [[эсэргүү бэетэ|эсэргүү бэетые]] нарай үрэ түлдөө дамжуулагша һүн юм. Энэнь эхэ, нарайхан хоёр түрэл бүриин үбшэнэй [[халдабари]] абаха аюлые багадхадаг.

Һүнэй түрэлнүүд:
* Һааһаар һүн —һая һаагдаад, бүлеэн зандаа байһан һүн.
* Түүхэй һүн —хөөрүүлэгдээгүй, бусалгагдаагуй һүн. Түүхэй һүнэй найралгань тухайн амитанай түрэл, зүйлһөө хамааран өөр өөр байдаг. Гэхыдээ түүхэй һүниинь юрэнхыдөө тодорхой хэмжээнэй [[ханаагүй тоһолиг]], [[протейн]], [[кальци]] зэргые агуулдаг. [[Халим]], [[далайн гахай]] гэхэ мэтэ уһанай хүхэтэн амитадай һүниие газарайхитай харисуулбал маша ехэ тоһолигтой, мүн бусад хатуу тэжээллиг бодосые агуулһан байдаг.
* Хөөрэһэн һүн - бусалгаһан һүн. Һү хөөрүүлхэ — һу шэрэм тогоон соо хэжэ бусалгаха.
* Гашалһан һүн — удаан байжа, муу амтатай болоһон һүн.
* Ээдэһэн һүн — гашалаад, шалхамагтай, изармагтай болоһон һүн.<ref>Бабуев С.Д., Бальжинимаева Ц.Ц. (2004) ''Буряад зоной урданай hyyдал байдалай тайлбари толи.'' Улаан-Үдэ: «Бэлиг» хэблэл. 99 х.</ref>
* '''Амитанай буса гаралтай һүн''' гэдэг үгэнь [[шара буурсаг]]ай һүн, [[будаанай һүн]], [[бүйлэһэнэй һүн]], [[наргил модоной һамарай һүн]] гэхэ мэтэ амитанай буса гаралтай орлуулагшанарта мүн хэрэглэгдэдэг. Мүн [[тагтаа]] шубуу үрэ түлөө аманааһаа гулгижа гаргаһан шэнгэнээрээ хооллодог ба энэ шэнгэнииень [[таряан һүн]] гэжэ нэрлэдэг.

== Сагаан эдеэн ==
[[File:Johannes Vermeer - Het melkmeisje - Google Art Project.jpg|thumb|[[Ян Вермеер]], «Һаалишан» (1658—1660)]]
{{main|Сагаан эдеэн}}
Бусад хүхэтэн амитадай адли хүнүүдшье гэһэн нарай балшар үедээ эхинэйхигээ һүниие хэрэглэдэг. Олон угсаатан, яһатануудай хубида хүнүүд нарайхи наһанайхигаа дараа һү шэнгээжэ, болбосоруулха ([[Нүүрһэн уһан]] үл тэбшэхэ) шадабаряа алдадаг. Тиимэһээ олоншье ороной уламжалалта хоол хүнэһэндэ һүн бүтээгдэхүүн үргэн хэрэглэгдэдэгүй. Харин үдэр бүриин хоол хүнэһэндээ һүн хэрэглэдэг заншалтай газар оронууд илангаяа [[үнеэн]]эй, мүн [[хонин]], [[ямаан]], [[һарлаг]], [[уһанай сар]], [[морин]], [[тэмээн]] гэхэ мэтын [[гаршуулһан амитад]]ай һүниие үргэн хэрэглэдэг.

Олон зуунай турша үнеэнэй һүниие болбосоруулан түрэл бүриин һүн бүтээгдэхүүн хэжэ ерээ һэн. Тухайлбал [[сүсэгы]], [[зөөхэй]], [[тоһон]], [[тараг]], [[зайрмаг]], мүн харисангы удаан хугасаанда хадгалажа болохо [[бисалаг]] (биһалаг) гэхэ мэтэ. Ажа үйлэдбэри хүгжэхэ хэрээр [[аарсан]], [[шара һүнэй уураг]], [[лактоза]], [[үдхэрүүлһэн һүн]], [[хуурай һүн]] гэхэ мэтэ һүн бүтээгдэхүүнүүд болон хүнэһэнэй нэмэлтэ тэжээлнүүд бии боложо байна.

[[Монголшууд]]ай [[табан хушуу мал]]айхигаа һүн, [[һаам]]ые түрэл бүриин аргаар болбосоруулан хэһэн янза бүриин хүнэһэнэй бүтээгдэхүүниие хэлэнэ. Гүүнэй һүөөр [[айраг]] эһэлдэнэ. Эхын һүниие орложо шадаха түрэл бүриин [[амин дэм]]ээр баялиг [[гүүнэй һүн]]иие түрэл бүриин үбшэн анагааха, дархалаае һайжахуулхад нэгэ һайн гэжэ үргэн хэрэглэдэг. Энгэнэй һүөөр [[айраг]], сэгээ эһэлдэхэһээ гадна [[сай]] һүлэжэ, [[аарсан]] бусалгажа, [[ааруул]] табидаг. Үхэрэй һүөөр [[сай]] һүлэжэ, [[үрэм]], [[сүсэгы]] [[зөөхэй]] гаргажа, [[ааруул]] табижа, [[бисалаг]] шахажа, [[тараг]] бүрижэ эдидэг. Һүн бүтээгдэхүүниинь [[кальци|кальцяар]] баялиг ушар хүүгэдэй ехэдхэлгэ хүгжэлтэндэ һайн, [[ааруул]]ынь шүдэнэй бата бэхэ шанарые һайжаруулдаг, шүдэн соорохо үбшэнһөө һэргылдэг ушар монголшууд хүнэһэндээ үргэн хэрэглэжэ ерэһэн. [[Хонин]], [[ямаан]]ай һүөөр [[тараг]] бүрижэ, [[сай]] һүлэжэ, [[ааруул]] табидаг.

== Түүхэ ==
[[Файл:Flumserberg (Schweiz) -- 2011 -- 7.jpg|right|thumb|200px|Үхэрэй һүн фермэдэ үргэн ашаглагдадаг]] 
Амитадые гаршуулжа эхилжэ байхадаа [[хүн]]үүд анха амитанай һүниие хүнэһэндээ хэрэглэжэ эхилбэ. Үнеэнэй һүниие анха [[Бага Ази]]ин оронуудта хүнүүд хэрэглэжэ эхилһэн. Энэ нютагта мүн ямаан болон хониниие {{МЭҮ}} 9000-һаа 8000 жэлэй урда гаршуулһан байна. Хонин, ямааниинь хуурай [[үбһэн]] тэжээл эдижэ, даһан зохисоһон хүхэтэн амитан болоод [[хибэгшэ амитан]] хэмээгдэдэг. Анхандаа эдэ амитадые [[мяхан]] болон [[арһан]]ииень хэрэглэхэ зорилгоор гаршуулһан байжа болзошогүй юм.

{{МЭҮ}} 7000 жэлэй урда мүнөөдэрэй [[Турк улас|Турциин]] зарим нютагта үхэрые маллажа эхилһэн. [[Шэнэ шулуун зэбсэгэй үе]]дэ [[Британиин аралнууд]] дээрэ һүниие хүнэһэндэ хэрэглэжэ байһан баримта байдаг. [[Европо]] болон [[Ази]], [[Африка|Африкын]] зарим газар [[бисалаг]], [[тоһон|тоһые]] хэрэглэжэ эхилһэн байна.

Мүнөөдэр баруунай юртэмсэдэ үнеэнэй һүниие ажа үйлэдбэриин хэмжээндэ үйлэдбэрилжэ болбосоруулжа байна. Хүгжэлтэй оронуудта арилжаанай зорюулалтатай һүнэй шэглэлэй фермэнүүд автомат тоног түхөөрэмжэнүүдые хэрэглэһэнээр һүнэй заха зээлиин диилэнхиие хангажа байна. Тухайлбал [[Хара тарлан]] мэтын үндэр һүнэй гарсатай янза бүриин үүлдэрнүүд һүнэй үйлэдбэрилэлдэ ашаглагдажа байна. [[АНУ]]-ай һүнэй шэглэлэй үхэрэй 90%-нь, мүн [[Ехэ Британи]]да 85%-нь Хара тарлан үүлдэрэй үхэр байна. Һүн, һүн бүтээгдэхүүн үйлэдбэрилэлээр [[Энэдхэг]], тэрэнэй дараа [[АНУ]] болон [[Шэнэ Зеланд]] орожо байна.

== Үхэрэй һүнэй үйлэдбэрилгэ ==
[[Файл:Milk production 2013.jpg|right|thumb|350px|2013 ондо һүнэй үйлэдбэрилгэ болон нэгэ үнеэнэй һаам]]
[[2011]] ондо эгээн томо үйлэдбэрилэгшэ уласууд.<ref>По данным Продовольственной и сельскохозяйственной организации [[ООН]], http://faostat3.fao.org/home/index.html {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130401115157/http://faostat3.fao.org/home/index.html |date=2013-04-01 }} FAOSTAT]</ref>
{| class="wikitable"
|-
! Дугаар !! Улас !! Һүнэй үйлэдбэрилгэ, тонно
|-
| 1 || {{flagcountry|United States}} || 84 189 067
|-
| 2 || {{flagcountry|India}} || 42 890 000
|-
| 3 || {{flagcountry|PRC}} || 35 574 326
|-
| 4 || {{flagcountry|Ород}} || 31 915 000
|-
| 5 || {{flagcountry|Germany}} || 28 402 772
|-
| 6 || {{flagcountry|Brazil}} || 26 944 064
|-
| 7 || {{flagcountry|France}} || 24 373 700
|-
| 8 || {{flagcountry|New Zealand}} || 15 618 288
|-
| 9 || {{flagcountry|United Kingdom}} || 14 023 000
|-
| 10|| {{flagcountry|Poland}} || 12 096 005
|-
| 11 || {{flagcountry|Turkey}} || 11 279 340
|}

== Бусад амитад ==
[[Файл:Goat in melking stall 20050429-593.jpg|thumb|[[Ямаан]]ай һүниие [[бисалаг]] зэргэ бусад һүн бүтээгдэхүүн хээд ашагладаг.]]
[[Файл:Reindeer milking.jpg|thumb|Хойто [[Норвеги]]ин арад түмэнүүд бугын һүниие уудаг.]]
Үнеэнһөө гадна дараахи амитадай һүниие хүнэһэндэ хэрэглэдэг:
* [[Хонин]]
* [[Ямаан]]
* [[Адуу]]
* [[Элжэг]]
* [[Тэмээн]]
* [[Һарлаг]]
* [[Одос]]
* [[Буга]]
* [[Мэнжэн]]

[[Росси]] болон [[Швед]]тэ [[хандагай]]н һүниие бага зэргэ хэрэглэдэг. Элжэг болон адуунай [[һаам]] (һүн) эгээн бага тоһолигтой бол харин [[Далайн хаба]]най һүн 50%-һаа дээшэ тоһолигтой байдаг байна.

[[Халим]]ай һүниинь хэды хүнэй хүнэһэндэ хэрэглэгдэдэггүйшье эгээн үндэр тоһолигтой һүнэй нэгэ юм байна. Энэнь дундажаар 10.9% уураг, 42.3% [[өөхэн]] тоһон, 2.0% [[нүүрһэн уһан|нүүрһэн-уһан]] агуулдаг ба 4.43 кКал/грамм калоритай.

Хүнэй һүниие мэдээжэ арилжаанай зорилгоор гү, али ажа үйлэдбэриин хэмжээндэ үйлэдбэрилэнэ гэжэ үгы. Гэхыдээ хандибай маягаар хүнэй һүниие суглуулжа бэеын хүгжэл дорой, ядаруу нарай хүүгэдтэ хэрэглүүлхэ зорилгоор ашагладаг.

== Зүүлтэ ==
{{зүүлтэ}}

{{1000 үгүүлэл}}

[[Категори:Һүн| ]]
[[Категори:Сагаан эдеэн]]