Шэмээшэгүүд

Ород үндэһэтэн

Тарбагатайн шэмээшэг эхэнэрнүүд
Хэлэн аялгуу
Ород хэлэн
Шажан
үнэн алдарта үндэһэн шажан.

Шэмээшэгүүд – эртын жэнхэни һүзэг баримталдаг ородой хуушан гуримтан, эртэурдын үнэн алдарта үндэһэн шажан дагагшадай нэгэ бүлэг зон. Патриарх Никоной церквиин гурим шэнэдхэлгын удаа тэдэниие гүрэнэй зүгһөө «раскольнигууд» – хахарал үүсхэгшэд гэжэ нэрлээ. Нангин хурал (синод) хуушан гуримтанай гэрлэлгые хуулита бэшэдэ тоолодог, гэр бүлэ болоһон зониие «хурисалаар холбогдоошод» гэдэг һэн. Зүгөөр, гайхалтай, тэдэниие арадай дунда «бүлэтэнгүүд» («семейские») гэжэ нэрлэһэн гээшэл. Энэ зорюута бии болгоһон үгэ. В. Даль гэгшын толи соо нэрэ томьёо гэгдэжэ, энэ ушарта «Байгалай үмэнэхи хахарал үүсхэгшэдэй гэр бүлөөрөө зөөжэ ошолго» гэһэн уйтахан удхатай.

Буряадай дэбисхэр дээрэ сугларан түбхинэһэн шэмээшэгүүдэй ехэнхи хубинь ХVIII-дахи зуун жэлһээ зөөжэ эхилһэн. ХVIII-дохи зуунай 60-аад онуудаар II-дугаар Екатерина хатанай засаг хуушан гурим баримталагшадые сэрэгэй туһаламжаар Польшын газарнуудһаа Сибирь худар зөөлгэһэн байна. Зарим зонииень Алтайда үлээһыень, тэдэнь тэндэ «полягууд» гэжэ нэршээ, бэшыень Бараба руу, олонхи хубииень Байгал далайн саана абаашаа. Тэндэ тэдэ гэр бүлөөрөө асарагдажа, «бүлэтэнгүүд» (семейские) гэн алдаршаһан.

Түбхинэһэн газарнуудынь

Шэмээшэг церковь. XX зуунай эхин. Үбэр Байгалай хизаарай арадуудай угсаатанай зүйн музей

Мүнөө үень Байгалай үмэнэхи хуушан гуримтанай уг удамынь Тарбагатайн, Бэшүүрэй, Мухаршэбэрэй, Загарайн аймагуудаар ба хүдөө нютагуудта: Ново-Десятницкое (Хяагтын аймаг), Ягодное (Сэлэнгын аймаг), Хасуурта (Хориин аймаг), Леоновко ба Вознесеновкэ (Хэжэнгын аймаг), мүн хото газарта: Улаан-Үдэ, Галуута Нуур хото гэдэгүүдтэ ажаһуунад. Бүхы Буряад Уласай элдэб нютагуудаар бага-бага бүлэгүүдээр һалан хубаараа. Тарбагатай, Хүйтэн (Куйтун), Хунила (Куналей) гэжэ нютагууд хуушан гуримтанай Байгалай үмэнэ үшөө ерээдүйдэ, үнинэй тогтонги байһан юм. Тэдэ һууринуудта таряашадай (хүдөөгэй) бүлгэм ажаһуудаг, бүхы асуудалнуудаа хамтынгаа суглаагаар шиидхэдэг һэн.

Ажахы хүтэлэлгын онсо шэнжэнүүд

I-дугаар Пётр хаанай зарлигаар шэмээшэгүүд аминай татабари хоёр дабхар хэмжээгээр түлэхэ ёһотой байгаа. Байгалай үмэнэ ерээд, аргагүй түргөөр, 3-4 жэлэй туршадал түбхинэжэ үрдиһэн. Симон Паллас, ХVIII-дахи зуунай 70-аад онуудаар Байгал шадархи нютагуудаар аяншалан ябахадаа, иигэжэ бэшэһэн: «Европодохи Россииһаа «тюльиин колонёорхин» хэды һаяхан ерэһэн байбашье, саг зуура хото хорёо, гэр байрануудаа түхеэржэ үрдинхэй». 1. Шэнжэлэгшэдэй зарим хубинь энэ гайхамшаг ушарые «агууехэ бүлгэмтэ нягтарал», «үдэр һүни илгаагүй хүдэлжэ шадалган» гэнэ, теэд нүгөө зариманиинь холын газарнуудые эзэлэн һууха хэрэгтэ гүрэнэй талаһаа туһаламжа үзүүлэгдэһэн байжа болоо гэһэн баримта руу заана. 2. Гүрэнэй санда Байгалай үмэнэхи сэрэгэй алба хаагшадые тэжээхэнь тон үнэтэй хэрэг болоо. Засаг баригшадай һанаашалһан хэрэг түргэн бүтэмжэтэй байба. Байгал шадар нүүлгэһэн шэмээшэгүүд, зөөжэ ерэһээр 25 жэлэй үнгэрөөд байхада, бүхы энэ хизаараа наймаанай талхаар хангажа шадаа һэн.

Хубсаһан ба гоёолтонууд

Шэмээшэгүүд анханһаа гоё һайханиие хэрэгсээдэг, ялагар тологор шэрэ будагуудые шэлэдэг һэн. Тэдэнэр бүхы юумэн гоё («чтоб браво было») байһай гэжэ хүсэдэг, тиимэһээ тойроод байһан хамаг юумые: хубсаһаяа, зүүдхэлнүүдээ, амһартаа, гэрнүүдээ модо түнхин гү, али шэрэ түрхин гоёохо, шэмэглэхэ дуратайнууд бэлэй.

Байгалай үмэнэхи шэмээшэгүүд хубсаһаараа илгардаг, тэрэнь ХVII-дохи зуунайэхиндэ, тэдэ хуушан гуримтанай Польшодо үшөө байхада, түһөөгөө хүсэн бүрилдэһэн. Тэрэ үедэ Польшодо ажаһууһан хуушан гуримтанай тоодо Россиин ондоошье олон янзын можонуудһаа ерэһэн зон оролсоо, тиимэһээ тэрэ ушар хубсаһандань нүлөөлһэн. Эхэнэрэй хубсаһан дунда ба хойто ородой хубсаһанай илгаа абанхай: самса, сэхээр ба һарюугаар эсхэһэн сарпаан, бүһэ, урдаа зүүдэг заапан (фартук), кичкэ, кокошник.

Шэмээшэгүүдэй үмэдхэлдэ урда ородуудай хубсаһанай шэнжэ (һубад зүүдхэлнүүд,гэзэгын шэмэг, үлеэмэл монсогууд, сэсэгээр (амиды ба хэмэл), шубуудай үдөөр (һоно нугаһанай) хэгдэһэн гоёолтонууд ороно. Байгал шадарай хуушан гуримтанай хубсаһанда украин ба белорус зонһоо абтаһан түхэл олдомоор. Харин буряадуудһаа гадар хубсаһанай зарим зүйлнүүдые абаа: даха, ангай арһан малгай (малахай), годон гутал, пэнии. Заапан, халаад, арһан дэгэлнүүдэй эсхэбэри ород хубсаһанай хэлбэри абанхай.

Хубсаһаниинь үнэтэй сэнтэй бүдүүдээр оёгдодог байгаа: кашемир (наринхилгааһан бүд), бурса (персиин торгон), канфа (хитад атлаас, манайхиһаа зузаан), торгон, хилэн гээд. Бодомжолходо, гансал анханайнгаа гуримда үнэн сэхэ шэмээшэгүүдэй хубсаһанда ород хубсаһан урданайнгаа түхэл алдаагүй, харин ородой ондоо бүлэгүүдтэ хубсаһаниинь европын маяг һажаан, жэнхэни түхэлөө алданхай.

Байгалай баруун эрьеын шэмээшэгүүдэй тон дуратай гоёолтонь гэхэдэ –басагадай ба эхэнэрнүүдэй – үнгэтэ монсогууд ба хуба хоолойбшонууд һэн. Һүүлшын гоёолтые – «янтари» гэжэ нэрлэдэг. Һайндэрнүүдтэ басагад хоолойдоо 3-8 дабхар хубануудые зүүдэг байгаа. Тэрэ хубануудые урдань Польшоһоо сүлүүлхэдээ ба Прибалтикаһаа асарһан. Байгалай үмэнэхи шэмээшэгүүдтэ хуба зүүдхэлынь эм домшье, һахюуһаншье болодог һэн. Уһан соо йодой бага байһан ушарһаа олон хүнүүд хоолойн хабдараар үбдэдэг, тиимэһээ эхэнэрнүүд хүгшэртэрөө самса дороо хуба хоолойбшо хэды дабхараар зүүгээд ябадаг байгаа. Һужуурай булшархайн сошожо ядараабал, хубаяа талхан болотор нюдэжэ, уудаг байһан. Наһажаал шэмээшэг эхэнэрнүүдэй хуба ехээр хэрэглэдэг байһые Дээдэ-Үдын ба Хяагтын хүпеэсүүд һайн мэдэдэг һэн.

Мүнөөшье хүрэтэр Байгалай үмэнэхи хуушан гуримтанай һууринуудта наһатай эхэнэрнүүд урданайнгаа жэнхэни хубсаһа үмдэһэн зандаа. Эрэ зоной хубсаһан харагдахаяа болинхой.

Хэлэн

Шэмээшэгүүдэй хэлэнэй үгын һанда бүгэдэ ехэ ородой хэлэнэй нэлэнхы дээрэ нэмэри оролсоһон украин, белорус, польшо үгэнүүд ба Буряадта ерэһэнэйнь удаа буряад хэлэнһээшье зарим тэды үгэнүүд нэмэлсэһэн байна. Эндэ таанар украин үгэнүүд ба хэлэлгэнүүдтэй ушархат: бульба, печерица, «на высокий забор похилился», «хмелю зелененький», «как за гаем, гаем, гаем зелененьким», белорус үгэнүүд: водянка, ночва, ночевка, луста, лусточка (хилээмэнэй хюсууг) г.м. ажахын, байдал һуудалай талаар харилсаан, мүн яһанай хоорондын гэрлэлгэ хуушан гуримта зоной буряад хэлэ һайн мэдэхэ болоһондо нүлөөлөө.