Дэлхэй хуудаһанай эхэ кодые хаража байна

{{Гараг
| bgcolour=#00b7b5
| name = Дэлхэй
| symbol = [[Файл:Earth symbol (small, bold).svg|32px|🜨]]
| image = [[Файл:The Blue Marble (remastered).jpg|frameless|center|Дэлхэй]]
| flag = {{flagicon|world}}
| caption = [[Аполлон 17]]-һоо абаһан дэлхэйн үнгэтэ зураг
| epoch = [[J2000.0]]
| apoapsis = 152,097,701&nbsp;км <br />1.0167103335&nbsp;[[Одон ороной нэгэжэ|а.н.]]
| periapsis = 147,098,074&nbsp;км <br /> 0.9832898912&nbsp;А.Н.
| semimajor = 149,597,887.5&nbsp;км <br /> 1.0000001124&nbsp;А.Н.
| eccentricity = 0.016710219
| inclination = 1°34'43.3"<ref name=Allen294>{{cite book
 | title=Allen's Astrophysical Quantities
 | а.н.thor=Allen, Clabon Walter; Cox, Arthur N.
 | publisher=Springer | year=2000 | isbn=0387987460
 | url=http://books.google.com/books?id=w8PK2XFLLH8C&pg=PA294
 | pages=294}}</ref> <br /> [[тогтомол хабтан|тогтомол хабтанда]]
| asc_node = 348.73936°
| arg_peri = 114.20783°
| period = 365.256366&nbsp;үдэр<br /> 1.0000175&nbsp;[[Юлианай жэл (одон орон)|Юлианай жэл]]
| avg_speed = 29.783&nbsp;км/с <br /> 107,218&nbsp;км/саг
| satellites = 1&nbsp;([[Һара]])
| physical_characteristics = yes
| flattening = 0.0033528<ref name=iers/>
| equatorial_radius = 6,378.1&nbsp;км<ref name=iers>{{cite conference
 | а.н.thor=IERS Working Groups
 | editor=McCarthy, Dennis D.; Petit, Gérard
 | title=General Definitions and Numerical Standards
 | year=2003 | booktitle=IERS Technical Note No. 32
 | publisher=U.S. Naval Observatory and Bureа.н. International des Poids et Mesures
 | url=http://www.iers.org/MainDisp.csl?pid=46-25776
 | accessdate=2008-08-03 }}</ref>
| polar_radius = 6,356.8&nbsp;км<ref>{{cite book
 | first=Anny
 | last=Cazenave
 | editor=Ahrens, Thomas J.
 | year=1995
 | chaptertitle=Geoid, Topography and Distribution of Landforms
 | title=Global earth physics a handbook of physical constants
 | publisher=American Geophysical Union
 | location=Washington, DC
 | isbn=0-87590-851-9
 | url=http://www.agu.org/reference/gephys/5_cazenave.pdf
 | accessdate=2008-08-03
 | format=PDF
 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20061016024803/http://www.agu.org/reference/gephys/5_cazenave.pdf |date=2006-10-16 }}</ref>
| mean_radius = 6,371.0&nbsp;км<ref>{{cite book
 | а.н.thor=Various | editor=David R. Lide | year=2000
 | title=Handbook of Chemistry and Physics
 | edition=81st | publisher=CRC
 | isbn=0849304814 }}</ref>
| circumference = 40,075.02&nbsp;км&nbsp;([[экватор]]ын)<br />40,007.86&nbsp;км&nbsp;([[уртрагийн]])<br />40,041.47&nbsp;км&nbsp;(дундаж)
| surface_area = 510,072,000&nbsp;км²<ref>{{cite journal
 | last = Pidwirny | first = Michael | date=2006-02-02
 | title=Surface area of our planet covered by oceans and continents.(Table 8o-1)
 | publisher=University of British Columbia, Okanagan
 | url=http://www.physicalgeography.net/fundamentals/8o.html
 | accessdate=2007-11-26
}}</ref><ref name=cia>{{cite web
 | author=Staff
 | date=2008-07-24
 | url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/xx.html
 | title=World
 | work=The World Factbook
 | publisher=Central Intelligence Agency
 | accessdate=2008-08-05
 | archivedate=2010-01-05
 | archiveurl=https://web.archive.org/web/20100105171656/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/xx.html
 }}</ref>
148,940,000&nbsp;км²&nbsp;- хуурай газар &nbsp;&nbsp;(29.2 %)<br />
361,132,000&nbsp;км²&nbsp;- ус &nbsp;(70.8 %)
| volume = [[Дэлхэйн эзлэхүүн|1.0832073{{e|12}}]]&nbsp;км<sup>3</sup>
| mass = 5.9736{{e|24}}&nbsp;кг<ref name="earth_fact_sheet">{{cite web | last = Williams | first = David R. | date = 2004-09-01 | url = http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/earthfact.html | title = Earth Fact Sheet | publisher = NASA | accessdate = 2007-03-17 }}</ref>
| density = 5.5153&nbsp;г/см<sup>3</sup>
| surface_grav = [[Дэлхийн татах хүч|9.780327]] м/с²<ref name="yoder12">Yoder, C. F. (1995) p. 12.</ref><br />0.99732&nbsp;[[хүндийн хүчний хурдатгал|''g'']]
| escape_velocity = 11.186&nbsp;км/с&nbsp;
| sidereal_day = 0.99726968&nbsp;өдөр<ref name=Allen296>{{cite book
 | title=Allen's Astrophysical Quantities
 | а.н.thor=Allen, Clabon Walter; Cox, Arthur N.
 | publisher=Springer | year=2000 | isbn=0387987460
 | url=http://books.google.com/books?id=w8PK2XFLLH8C&pg=PA296
 | pages=296}}</ref><br />23{{smallsup|ц}}&nbsp;56{{smallsup|м}}&nbsp;4.100{{smallsup|с}}
| rot_velocity = 1,674.4 км/саг (465.1 м/с)
| axial_tilt = 23.439281°
| albedo = 0.367<ref name="earth_fact_sheet"/>
| atmosphere = yes
| temperatures = yes
| temp_name1 = [[Кельвин]]
| min_temp_1 = 184&nbsp;K
| mean_temp_1 = 287&nbsp;K
| max_temp_1 = 331&nbsp;K
| temp_name2 = [[Цельс]]
| min_temp_2 = −89&nbsp;°C
| mean_temp_2 = 14&nbsp;°C
| max_temp_2 = 57.7&nbsp;°C
| surface_pressure = 101.3&nbsp;[[кПа]] ([[Далайн түвшин|Дундаж далайн түвшин]])
| atmosphere_composition = 78.08%&nbsp;[[Азот]] (N<sub>2</sub>)<br /> 20.95%&nbsp;[[Хүшэлтүрэгшэ]] (O<sub>2</sub>)<br /> 0.93%&nbsp;[[Аргон]]<br /> 0.038%&nbsp;[[Нүүрһэнхүшэлэй хии]]<br /> 1% оршомой [[уһанай уурал]] ([[уурал амисхал]]һаа хамаарша өөр байна)<ref name="earth_fact_sheet"/>
|note=no
}}
{{Хадмал
|style = {{floatleft}}
|монгол_бэшэг = [[Файл:Delehei.PNG|21px]]
|кирилл_буряад = Дэлхэй
|кирилл_монгол = Дэлхий
|кирилл_хальмаг = [[:xal:Делкә|Делкә]]
}}
'''Дэлхэй''' (тэмдэг: [[File:Earth symbol (fixed width).svg|16px|🜨]]) — [[Наранай аймаг|наранай аймагай]] гурбадахи [[гараг]], сори ганса [[амидарал]]тай [[юртэмсэ]] юм. Дэлхэйнь 4,57 [[тэрбум]] [[жэл]]эй урда тээ бии болоһон<ref name="age_earth">{{cite book  | first=G.B. | last=Dalrymple | year=1991 | title=The Age of the Earth | publisher=Stanford University Press | location=California | id=ISBN 0-8047-1569-6 }}</ref>, нэгэ дахуултай ([[Һара]]), 365,26 [[үдэр]] соо [[Наран]]иие бүтэн тойродог).<ref>Энэ үеые [[сидеральна жэл]] гэжэ нэрлэдэг. Наранай үдэрэй тоо [[сидеральна үдэр]]эй тооһоо нэгээр бага, юундэб гэхэдэ Дэлхэйн Наранай тойрохо хүдэлөөн гарагай тэнхэлигэй тойрогто нэгэ нэмэлтэ эрьелтэ үүсхэнэ.</ref>. Дэлхэйн эрьелтын тэнхэлиг 23,5° хазайһан байдаг, дэлхэй дээрэхи [[Жэлэй дүрбэн уларил|уларилай]] хубилалтын шалтагаан болоно<ref>Ahrens, ''Global Earth Physics: A Handbook of Physical Constants'', p. 8.</ref>. Дэлхэй болбол шулуун гараг мүн. Дэлхэй ойролсоогоор бүмбэрсэг шэнги дүрсэтэй. Дэлхэйн Наранһаа дунда зэргын зайнь 149,6 сая км болоод энэнь 1 [[одон орон шудалалгын нэгэжэ]]тэй адли болоно.<ref name=SNL>{{Cite web|author=Ringnes, Truls; Aksnes, Kaare; Ramberg, Ivar; Bryhni, Inge|date=2024 |url=https://snl.no/Jorden |title=Jorden |publisher=Store norske leksikon |accessdate=2024-07-04}}</ref> 

Дэлхэй хадаа [[агаар мандал]]тай, гадаргуунь 71 % [[далай]] ([[уһан]]), үлэһэн 29 % — хуурай газар ([[түби]]нүүд, [[арал]]нууд). Дэлхэйн гадаргуунь [[Тектоник плита|тектоник плитануудта]] хубаагдаха ба тэдэгээрэнь таһаралтагүй нүүжэ (хүбжэ) байдаг. Эрьелдэдэг, багахан хабшагар Дэлхэйн бүмбэрсэг бүһэлүүрлиг тогтосотой болоод [[Дэлхэйн сүм|сүм]], [[манти]], [[Дэлхэйн холтоһон|холтоһонһоо]] тогтоно.

== Дэлхэйн бойжолго ==
4.57 тэрбум жэлэй үмэнэ<ref name="age_earth" /> Дэлхэй болон [[Наранай аймаг|Hаранай аймагай]] бусад [[гараг]]ууд, хиин манарһаа (''Solar Nebula'') үүдэһэн гэжэ [[Шэнжэлхэ ухаанай таамаглал|таамаглажа]] байгаа болоод Дэлхэйнь эхилээд халуун хайламаг байгаад аажамаар хүрэжэ, хатуу холтоһотой болоһон байна. Дэлхэйн дахуул [[Һара]]нь, Дэлхэйе [[Мягмар (гараг)|Мягмар]] гарагтай ойролсоо хэмжээтэй бэетэ («Тейя» гэжэ нэрэлдэг) мүргэхэ үедэ үүдэһэн гэжэ таамагладаг<ref>{{cite journal | last = R. Canup and E. Asphа.н.g | title = Origin of the Moon in a giant impact near the end of the Earth's formation  | journal = Nature | volume = 412 | pages = 708-712 | date = 2001 | url = http://www.nature.com/nature/journal/v412/n6848/abs/412708a0.html }}</ref>.

Аажамаар Дэлхэйн [[температура]] 100 °C (212 °F) оршом болоход эртын [[агаар мандал]] дахи [[уһан]]ай уурал конденсат болоһон, [[далай]] үүдэжэ эхилһэн байна. Агаар мандалда [[хүшэлтүрэгшэ]], уламаар агаар мандалай дээд дабхаргад [[озон]] (O<sub>3</sub>) үүдэһэнээр, [[наран|наранһаа]] ерэхэ [[ультраягаан туяа]] багадхажа, анханай ниилэмэл эстэй амитад, улмаар жинхэнэ [[олон эстэй амитад]] үүдэжэ эхилбэ<ref>{{cite web | last = Burton | first = Kathleen | date = [[November 29]], [[2000]] | url = http://www.nasa.gov/centers/ames/news/releases/2000/00_79AR.html | title = Astrobiologists Find Evidence of Early Life on Land | publisher = NASA | accessdate = 2007-03-05 | archivedate = 2011-10-11 | archiveurl = https://web.archive.org/web/20111011032824/http://www.nasa.gov/centers/ames/news/releases/2000/00_79AR.html }}</ref>.

Дэлхэйн гадаргуу байнга, таһаралтагүй хубилагдажа байһан гэжэ үзэдэг. Ондоогоор хэлэбэл, эхэ газарнууд нүүжэ, хоорондоо нэгэдэн [[түби|супертүби]] үүсхэн, һүүлдэнь задаржа байһанһаа нилээд шухала [[супертүби]]нь 600—540 [[сая]] [[жэл]]эй үмэнэ бии боложо, 180 сая [[жэл]]эй үмэнэ задарһан ([[супертүби|Гондвана]], [[супертүби|Лаврази]] 2 супертүби үүсхэһэн) [[Пангея]] юм<ref>{{cite journal | а.н.thor=Murphy, J. B.; Nance, R. D. | title=How do supercontinents assemble? | journal=American Scientist | year=1965 | volume=92 | pages=324–33 | url=http://scienceweek.com/2004/sa040730-5.htm | accessdate=2007-03-05 }}</ref>. Дэлхэй дээрэ хэд хэдэн томохон [[мүльһэтэлгэ|мүльһэтэлгүүд]] ябагдаһан гэжэ таамагладаг ба эхинэйхэнь 750—580 сая жэлэй үмэнэ ([[Неопротерозой]]), һүүлынхэнь 10,000 жэлэй үмэнэ дууһаһан байна<ref>{{cite web | а.н.thor=Staff | url = http://www.lakepowell.net/sciencecenter/paleoclimate.htm | title = Paleoclimatology - The Study of Ancient Climates | publisher = Page Paleontology Science Center | accessdate = 2007-03-02 }}</ref>.

Дэлхэйн хүгжөөлэй түүхэдэ [[махабад|амиды махабадай]] томохон задаралганууд тохёолдожо байһанһаа һүүлынхинь 65 [[сая]] жэлэй үмэнэ болоһон [[үлэг гүрбэл|үлэг гүрбэлнүүдэй]] мүхэл юм (шалтагааниинь дэлхэй дээрэ [[солир]] унаһантай холбон таамагладаг). Уг задаралгын дараагаар жажаг амитад, жэшээлбэл, [[һүн тэжээлтэн]] амитад эршэмтэй тархажа эхилһэн ба хэдэн сая жэлэй үмэнэ [[Африка|Африкын]] [[мэшэн|мэшэтэй]] түһөөтэй амитадые хоёр хүлэ дээрээ ябадаг болоһон гэжэ [[Шэнжэлхэ ухаанай таамаглал|таамагладаг]]<ref>{{cite journal | last = Gould | first = Stephan J. | title=The Evolution of Life on Earth | journal=Scientific American | date=October , 1994 | url=http://brembs.net/gould.html | accessdate=2007-03-05 }}</ref>.

== Дэлхэйн бүтэсэ ==
[[Наранай аймaг|Наранай аймагай]] 4 гараг (Наранда ойрхон 4 гараг) хатуу, шулуурхаг гадаргуутай («Хүрьһэтэ гараг») болоод тэдгээрһээ Дэлхэйнь хамагай томо, ехэ [[нягта]]тай, хүсэтэй [[суранзан орон]]той, газарай [[татадаг хүсэн]] хамагай ехэтэй [[гараг]] юм. Дэлхэйнь юрэнхыдөө үндэгэлиг бүмбэлэг хэлбэритэй болобош, үнэндээ гадаргуунь тэгшэ бэшэ ушар Дэлхэйн хэлбэриие [[Геоид]] гэжэ нэрэлнэ.

=== Химиин найралга ===
Дэлхэйн [[масса]] ойролсоогоор 5,98 ×10<sup>24</sup> [[кг]]. Гол бүрдүүлэгшэ [[химиин элемент|элементүүд]] [[түмэр]] (32.1 %), [[хүшэлтүрэгшэ]] (30.1 %), [[сахюур]] (15.1 %), [[магни]] (13.9 %), [[хүхэр]] (2.9 %), [[никель]] (1.8 %), [[кальци]] (1.5 %), [[хүнгэнсагаан]] (1.4 %) ба үлэхэ 1,2 % бусад [[химиин элемент]]ууд юм<ref>{{cite journal | а.н.thor=Morgan, J. W.; Anders, E. | title=Chemical composition of Earth, Venus, and Mercury | journal=Proceedings of the National Academy of Science | year=1980 | volume=71 | issue=12 | pages=6973–6977 | url=http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?artid=350422 | accessdate=2007-02-04 }} {{Webarchive|url=https://archive.today/20130718075202/http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?artid=350422 |date=2013-07-18 }}</ref>.

[[АНУ|АНУ-ай]] [[геохими]]к [[Франк Уиглсуорт Кларк|Франк Кларкын]] тоосоогоор, Дэлхэйн холтоһоной 47 % [[хүшэлтүрэгшэ]] болоод ниитэ шулуулагай 99,22 % [[сахюур]], [[хүнгэнсагаан]], [[түмэр]], [[кальци]] зэргэ ниитэ 11 эһэлһээ тогтодог байна.

{| {{prettytable}}
|+ Ф.Кларкын хүсэнэгтэ <br />(Дэлхэйн холтоһоной үндэһэн эһэлнүүд)
!Найралга
!Химиин томьёо
!Тархалта
|-
|[[Сахюурай эһэл]]
|style="text-align: center;"|SiO<sub>2</sub>
|style="text-align: right;"|59.71 %
|-
|[[Хүнгэнсагаан эһэл]]
|style="text-align: center;"|Al<sub>2</sub>O<sub>3</sub>
|style="text-align: right;"|15.41 %
|-
|[[Кальциин эһэл]]
|style="text-align: center;"|CaO
|style="text-align: right;"|4.90 %
|-
|[[Магниин эһэл]]
|style="text-align: center;"|MgO
|style="text-align: right;"|4.36 %
|-
|[[Натриин эһэл]]
|style="text-align: center;"|Na<sub>2</sub>O
|style="text-align: right;"|3.55 %
|-
|[[Түмэрэй (II) эһэл]]
|style="text-align: center;"|FeO
|style="text-align: right;"|3.52 %
|-
|[[Калиин эһэл]]
|style="text-align: center;"|K<sub>2</sub>O
|style="text-align: right;"|2.80 %
|-
|[[Түмэрэй (III) эһэл]]
|style="text-align: center;"|Fe<sub>2</sub>O<sub>3</sub>
|style="text-align: right;"|2.63 %
|-
|[[Уһан]]
|style="text-align: center;"|H<sub>2</sub>O
|style="text-align: right;"|1.52 %
|-
|[[Титанай дабхар эһэл]]
|style="text-align: center;"|TiO<sub>2</sub>
|style="text-align: right;"|0.60 %
|-
|[[Фосфорой тавч эһэл]]
|style="text-align: center;"|P<sub>2</sub>O<sub>5</sub>
|style="text-align: right;"|0.22 %
|-
!colspan="2"|Ниитэ
!style="text-align: right;"|99.22 %
|}

=== Дэлхэйн дотоодо бүтэсэ ===
[[Файл:Earth-crust-cutaway-bxr.png|thumbnail|upright=1.25|right|Дэлхэйн бүтэсэ (хэмжээ харгалзаагүй, cхем).]]
Дэлхэйнь гүн тээшээ дабхар бүтэсэтэй болоод химиин найралгынгаа хубида:
* Эгээн гадна таладаа, cиликатлиг найралгатай, хатуу [[Дэлхэйн холтоһон|холтоһон]],
* Тэрэнэй дотор талада шэнгэн [[манти]],
* [[Манти|Mантитай]] харисуулхада харисангы аглуун [[Дэлхэйн сүм|гадаада сүм]],
* Эгээн түбтөө хатуу [[Дэлхэйн сүм|дотоодо сүм]] гэжэ хубаагдана.

Харин [[геологи]]ин хубида [[литосферэ]], [[астеносферэ]], [[манти|дээдэ манти]], [[манти|доодо манти]], [[Дэлхэйн сүм|гадаада]] болон [[Дэлхэйн сүм|дотоодо сүм]] гэһэн үе дабхаргуудтай<ref>{{cite book
  | first=Toshiro
  | last=Tanimoto
  | editor=Thomas J. Ahrens
  | year=1995
  | title=Crustal Structure of the Earth
  | booktitle=Global Earth Physics: A Handbook of Physical Constants
  | publisher=American Geophysical Union
  | location=Washington, DC
  | id=ISBN 0-87590-851-9
  | url=http://www.agu.org/reference/gephys/15_tanimoto.pdf
  | accessdate=2007-02-03
  }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20061016194153/http://www.agu.org/reference/gephys/15_tanimoto.pdf |date=2006-10-16 }}</ref>
.

{| {{prettytable}} class="wikitable"
!colspan=2 style="width: 33%;"|Гүн
!rowspan=2 valign="bottom"|Үе дабхарга
!rowspan=2 style="width: 15%;"|Нягта<br />гр/см<sup>3</sup>
|-
!Километр
!Мили
|-
|style="text-align: center;"|0-60
|style="text-align: center;"|0-37
|[[Литосферэ]] (Зузааниинь 5-200 км хүрэтэр өөршэлэгдэдэг)
|style="text-align: center;"|—
|- style="background: #FEFEFE;"
|style="text-align: center;"|0-35
|style="text-align: center;"|0-22
|… [[Дэлхэйн холтоһон|холтоһон]] (Зузааниинь 5-70 км хүрэтэр өөршэлэгдэдэг)
|style="text-align: center;"| 2.2-2.9
|- style="background: #FEFEFE;"
|style="text-align: center;"|35-60
|style="text-align: center;"|22-37
|… Мантиин дээдэ хэһэг
|style="text-align: center;"| 3.4-4.4
|-
|style="text-align: center;"|35-2890
|style="text-align: center;"|22-1790
|[[Манти]]
|style="text-align: center;"| 3.4-5.6
|- style="background: #FEFEFE;"
|style="text-align: center;"|100-700
|style="text-align: center;"|62-435
|… [[Астеносферэ]]
|style="text-align: center;"|—
|-
|style="text-align: center;"|2890-5100
|style="text-align: center;"|1790-3160
|[[Дэлхэйн сүм|Гадаада сүм]]
|style="text-align: center;"| 9.9-12.2
|-
|style="text-align: center;"|5100-6378
|style="text-align: center;"|3160-3954
|[[Дэлхэйн сүм|Дотоодо сүм]]
|style="text-align: center;"| 12.8-13.1
|}

==== Сүм ====
{{main|Сүм}}
Дэлхэйн дундажа [[нягта]] 5515 кг/м<sup>3</sup>, харин гадаргуугай дундажа [[нягта]] 3017 кг/м<sup>3</sup> тула [[Дэлхэйн сүм]]ые харисангы дэлюун нягтатай гэжэ үзэдэг ба энэнь [[геофизика|сейсмическа]] шудалгаагаар баталагдадаг байна. Сейсмическа (шэшэргэлэлэй) S долгиной хурданай һааралтаар гадаада сүмые шэнгэн зуурмаг гээд баталаа. Ушарынь S долгиниинь шэнгэн бэеэ нэбтэрдэггүй байна. Дэлхэйн бойжолгын эхинэй үедэ, ойролсоогоор 4.52 [[тэрбум]] [[жэл]]эй оршом, хүндэ химиин нэгэдэлнүүд дэлхэйн түб руу һуужа гү, али бөөгнэрэн, хүнгэниинь дэлхэйн холтоһон гү, али гадаргуу руу шэлжэнэ, илгаралта ябагдаһанай үрэ дүндэ сүмынь бойжоһон гэжэ үзэдэг. Сүмынь үндэһэндөө [[түмэр]] (80 %), [[никель]], мүн багахан хэмжээнэй бусад [[химиин элемент|химиин элементһээ]] тогтоно. Эдэ хүхэр, карбон, уһантүрэгшэ зэргын бусад элементүүдые багтаха магадгүй гэжэ үзэдэг.

==== Манти ====
[[Файл:Slice_earth.svg|thumbnail|right|Дэлхэйн дотоодо бүтэсэ. 1. Эхэ газарай холтоһон — 2. Далайн холтоһон — 3. Дээдэ манти — 4. Доодо манти — 5. Гадаада сүм — 6. Дотоодо сүм <br />A: [[Мохиин зааг]] <br /> B: [[Гутенбергай зааг]] <br />C: [[Лехманай зааг]]]]
{{main|Манти}}
Мантинь Дэлхэйн ниитэ [[эзэлхүүн]]эй 70%-ийг эзэлдэг, ниитэдээ 2,890 [[км]] зузаан. Даралта [[манти]] ба [[Дэлхэйн сүм|сүмэй]] заагта ~140 [[Паскаль|ГПа]] (1.4 Maтм), [[температура]] 500&nbsp;°C-900&nbsp;°C (932&nbsp;°F-1,652&nbsp;°F) хоорондо хэлбэлзэхэ ба [[манти]], [[Дэлхэйн сүм|гадаада сүмэй]] зааг дээрэ 4,000&nbsp;°C (7,200&nbsp;°F) байна.
Мантиие үндэһэн 2 хэһэгтэ хубаадаг. Дээдэ болон доодо манти. Энэ хоёр үень бүрдүүлэгшэ эрдэс минералаараа илгагдана.

==== Холтоһон ====
{{main|Дэлхэйн холтоһон}}
Геологиин үүдэнһээ, [[Дэлхэйн холтоһон]]иинь Дэлхэйн хамагай гадана талын хатуу бүрхөөл ([[литосфери]]ин дээдэ хэһэг) болоод [[магмын шулуулаг|базальтлаг]] болон [[магмын шулуулиг|боржинлиг]] шулуунһаа тогтоно. Дэлхэйн ниитэ эзэлхүүнэй < 1 % эзэлнэ.

=== Тектоникын плита ===
{{main|Плитануудай тектоника}}
[[Плитануудай тектоника|Литосферэнь]] [[Плитануудай тектоника|тектоникын плитанууд]] гэжэ нэрэлэгдэхэ хэһэгүүдтэ хубаагдаһан (эбдэрһэн) байдаг болоод [[Плитануудай тектоника|астеносферэ]] дээгүүр нүүжэ (хүбэжэ) байдаг байна. Ниитэдээ 7 томо [[Плитануудай тектоника|плита]], олон тооной жэжэг [[Плитануудай тектоника|плитанууд]] байна.

=== Дэлхэйн гадаргуу ===
Дэлхэйн ниитэ гадаргуугай 70,8 % [[уһан|уһаар]] ([[Далай]]гаар) бүрхэгдэнэ<ref name="Pidwirny2006">{{cite web
  | last = Pidwirny
  | first = Michael
  | year = 2006
  | url = http://www.physicalgeography.net/fundamentals/7h.html
  | title = Fundamentals of Physical Geography
  | edition = 2nd Edition
  | publisher = PhysicalGeography.net
  | accessdate = 2007-03-19 }}</ref>. [[Далай]]н ёроолын гадаргуунь тэгшэ бус болоод уула нюрганууд ([[Далайн голшо нюруу]]), [[галта уула]], хабсал, дэбисэг зэргэтэй байна<ref name="ngdc2006">{{cite web
 | author=Sandwell, D. T.; Smith, W. H. F.
 | date = 2006-07-07
 | url =http://www.ngdc.noaa.gov/mgg/bathymetry/predicted/explore.HTML
 | title =Exploring the Ocean Basins with Satellite Altimeter Data
 | publisher = NOAA/NGDC | accessdate = 2007-04-21 }}</ref>. Үлдэх 29,2 % нь [[түби|хуурай газар]] болоод [[сүл]], тэгшэ тала, үндэр уулас зэргэ [[геоморфологи]]ин олон элементүүдһээ бүрдэнэ. Хуурай газарай гадаргуугай 75 % [[шулуу|тунамал шулуулгаар]] хушагдана<ref>{{cite web | last = Jessey | first = David | url = http://geology.csupomona.edu/drjessey/class/Gsc101/Weathering.html | title = Weathering and Sedimentary Rocks | publisher = Cal Poly Pomona | accessdate = 2007-03-20 | archivedate = 2007-07-03 | archiveurl = https://web.archive.org/web/20070703170212/http://geology.csupomona.edu/drjessey/class/Gsc101/Weathering.html }}</ref>. үлэхэ хэһэгтэнь [[шулуу|магмын]] болон [[шулуу|хубирмал шулуулаг]] тархана. Дэлхэйн газарай гадаргуу дээрэ хамагай үргэн тархалтатай [[эрдэс]]үүд бол [[Силикатын бүлэгэй эрдэс|кварц]], [[Силикатын бүлэгэй эрдэс|хээрын жоншо]], [[Силикатын бүлгийн эрдэс|амфибол]], [[Силикатын бүлэгэй эрдэс|гялтгануур]], [[Силикатын бүлэгэй эрдэс|пироксен]], [[Силикатын бүлэгэй эрдэс|оливин]], [[Карбонатын бүлэгэй эрдэс|кальцит]], [[Карбонатын бүлэгэй эрдэс|доломит]] зэргэ юм<ref>{{cite web | а.н.thor = Staff | url = http://natural-history.uoregon.edu/Pages/web/mineral.htm | title = Minerals | publisher = Museum of Natural History, Oregon | accessdate = 2007-03-20 | archivedate = 2007-07-03 | archiveurl = https://web.archive.org/web/20070703170251/http://natural-history.uoregon.edu/Pages/web/mineral.htm }}</ref>. Дэлхэйн гадаргуунь тектоник хүдэлгөөн болон элэгдэл, [[үгэршэл|үгэршһээ]] хамааран тасаралтагүй өөршэлэгдэдэг байна.

Дэлхэйн [[түби|хуурай газарай]] хамагай нам дор сэгэнь [[далай]]н түбшэнһөө доошо 418 м-т оршохо [[Һүнэһэн тэнгис]], хамагай үргэгдэһэн сэгэнь 8,848 м үргэгдэһэн [[Эверест]] орьёл юм. Эхэ газар дундажаар далайн түбшэнһөө дээшэ 686 м үргэгдэһэн байдаг<ref name="hr_mill">{{cite journal | last=Mill | first=Hugh Robert | title=The Permanence of Ocean Basins | journal=The Geographical Journal | year=1893 | volume=1 | issue=3 | pages=230-234 | url=http://www.wku.edu/~smithch/wallace/S453.htm | accessdate=2007-02-25 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070225054604/http://www.wku.edu/~smithch/wallace/S453.htm |date=2007-02-25 }}</ref>.

=== Уһан мандал ===
{{main|Уһан мандал}}
[[Файл:Atmosphere-Biosphere-Hydrosphere-Lithosphere.png|мини|Дэлхэйн уһан мандал]]
Дэлхэйн ниитэ гадаргуугай ехэнхинь [[уһан|уһаар]] бүрхэгдэһэн байдагаараа [[наранай аймаг|Наранай аймагайн]] бусад [[гараг|гарагуудһаа]] илгаатай болоод «Сэнхир Гараг» гэжэ нэрэлэгдэдэг. Дэлхэйн уһан мандал үндэһэндээ [[далай|Дэлхэйн далайнуудһаа]] бүрдэхэ болобош, үүндэ баһа [[Түби|эхэ газарай]] [[тэнгис]], [[нуур]], [[гол|гол мүрэн]], газарай гадаргууһаа 2000 [[метр|м]] хүрэтэр гүндэ оршохо гүнэй [[уһан]]ые оруулдаг байна. Дэлхэйн хамагай гүн [[уһан|уһатай]] газар бол [[Номгон далай]]да оршохо [[Марианай хотигор]] (10,911 м гүн)<ref name="rain.org">{{cite web | а.н.thor=Staff | url = http://www.rain.org/ocean/ocean-studies-challenger-deep-mariana-trench.html | title = "Deep Ocean Studies" | work = Ocean Studies | publisher = RAIN National Public Internet and Community Technology Center | accessdate = 2006-04-02
}}</ref>. Далайн дундажа гүн 3,794 м байдаг.

[[Далай]]н ниитэ [[масса]] 1.35 х 10<sup>18</sup> [[тонно]] гү, али Дэлхэйн ниитэ массын 1/4400, [[эзэлхүүн]]иинь 1,386 × 109 км³. Дэлхэй дээрхи ниитэ уһанай 97,5 % [[дабһатай]] [[уһан]] болоод үлэхэ 2,5 % сэбэр уһан юм. Сэбэр уһанай 68,7 % [[уһан|мүльһэн]] хэлбэрээр оршоно<ref>{{cite web | а.н.thor = Igor A. Shiklomanov ''et al'' | year = 1999 | url = http://espejo.unesco.org.uy/ | title = World Water Resources and their use Beginning of the 21st Century" Prepared in the Framework of IHP UNESCO | publisher = State Hydrological Institute, St. Petersburg | accessdate = 2006-08-10 | archivedate = 2006-08-08 | archiveurl = https://web.archive.org/web/20060808204116/http://espejo.unesco.org.uy/ }}</ref>.

Далайн уһаниинь [[наран]]ай [[энерги]]ие ехэ хэмжээгээр шэнгээдэг ушар далайн уһанай [[температура|температурын]] тархалтаар дэлхэйн [[саг уурал]] тодорхойлогдоно<ref>{{cite web | last = Scott | first = Michon | date = [[April 24]], [[2006]] | url = http://earthobservatory.nasa.gov/Study/HeatBucket/ | title = Earth's Big heat Bucket | publisher = NASA Earth Observatory | accessdate = 2007-03-14
}}</ref>. Үүнэй тод жэшээ бол [[Эль Ниньо|ЭНСО]] (El Niño-Southern Oscillation) юм<ref>{{cite web
 | first =Sharron
 | last =Sample
 | date =June 21, 2005
 | url =http://science.hq.nasa.gov/oceans/physical/SST.html
 | title =Sea Surface Temperature
 | publisher =NASA
 | accessdate =2007-04-21
 | archivedate =2007-04-29
 | archiveurl =https://web.archive.org/web/20070429030121/http://science.hq.nasa.gov/oceans/physical/SST.html
 }}</ref>.

=== Агаар мандал ===
{{main|Агаар мандал}}
[[Файл:Atmosfeer.png|thumb|upright|Дэлхэйн агаар мандал]]
[[Файл:Atmosphere layers-bxr.svg|thumb|left|upright=0.5| alt=A.| ''[[Агаар мандал]]''.]]
Дэлхэйн агаар мандал гэжэ [[Дэлхэйн татаха хүсэн]]дэ захирагдан, Дэлхэйн гадна талаар хүрээлэн байгаа [[хиин түлэб|хиин]] дабхргые хэлэнэ. Агаар мандалай 78 % [[азот]], 20,95 % [[хүшэлтүрэгшэ]], 0,93 % [[аргон]], 0,038 % [[нүүрһэнтүрэгшын дабхар эһэл]], 1 % [[уһан|уһанай уурал]] болон маша бага хэмжээтэй бусад [[хиин түлэб|хиинүүд]] байна. Эдэгээр хиинүүдые ниүлүүлээд бидэ [[агаар]] гэжэ нэрэлдэг. Агаар мандалиинь [[Наран]]һаа ерэхэ [[ультраягаан туяа]]е шэнгээжэ, [[үдэр]], [[һүни]]ин [[температура|температурын]] илгаае тогтоборжуулан, Дэлхэй дээрэ [[амидарал]] байха нүхэсэлые бүрдүүлнэ<ref name="atmosphere">{{cite web | а.н.thor = Staff | date = October 8, 2003 | url = http://www.nasa.gov/а.н.dience/forstudents/9-12/features/912_liftoff_atm.html | title = Earth's Atmosphere | publisher = NASA | accessdate = 2007-03-21 }}{{Dead link|date=October 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>.

Гaзарай гадаргуу оршомын агаар мандалай дундажа [[температура]] 15&nbsp;°C байдаг.

Дэлхэйн агаар мандал бол олон дабхартай:
* [[тропосфера]]
* [[стратосфера]]
* [[мезосфера]]
* [[ионосфера]]
* [[термосфера]]
* [[экзосфера]]

== Һара ==
{{main|Һара}}
[[Файл:Earth-Moon2.jpg|thumb|center|upright=4|Дэлхэйн, Һарын хороондо зай болон хэмжээн нюруутай масштабтай зураг]]

Һара — дэлхэйн ганса [[байгаалиин дахуул]] юм.

== Дэлхэйн эрьелтэ ба орбита ==

Дэлхэй тэнхлэгээрээ 23 саг, 56 минут, 4.091 секундта нэгэ бүтэн эрьедэг болоод<ref>{{cite web | last = Fisher | first = Rick | date = January, 30, 1996 | url = http://www.cv.nrao.edu/~rfisher/Ephemerides/times.html | title = Astronomical Times | publisher = National Radio Astronomy Observatory | accessdate = 2007-03-21 | archivedate = 2011-08-18 | archiveurl = https://web.archive.org/web/20110818022038/http://www.cv.nrao.edu/~rfisher/Ephemerides/times.html }}</ref> Наранһаа дундажаар 150 сая км зайда, 30 км/сек (108,000 км/саг) хурдатайгаар 365.2564 үдэртэ Нараниие нэгэ бүтэн тойрожо эрьелдэдэг.

Дэлхэйн тэнхэлигэнь Наран-Дэлхэйе дайраһан хабтагайтай харисуулхада 23,5 градусаар хазайһан байха ба энэнь Дэлхэй дээрэхи үбэл зунай уларил һолигдохо шалтагаан болоно.

== Ниигэмэй газарзүй ==
{{main|Ниигэмэй газарзүй}}
Дэлхэйн [[хүн зон]]иинь [[2006]] [[он]]ой [[2 һара|2 һарын]] байдалаар 6,600,000,000 байгаа<ref>Currently it is closer to 6.6 billion than 6.5 billion. It will reach 6.6 billion in June 2007.</ref><ref name="LiveScience">
{{cite news
  | first= Leonard
  | last= David
  | url= http://www.livescience.com/othernews/060224_world_population.html
  | title= Planet's Population Hit 6.5 Billion Saturday
  | work= Live Science
  | date= [[2006-02-24]]
  | accessdate= 2006-04-02
}}
</ref> болоод [[2013]] ондо 7 тэрбум, [[2050]] ондо 9.2 тэрбум хүрнэ гэһэн тоосоо байдаг<ref>{{cite web
  | а.н.thor=Staff
  | url = http://www.un.org/esa/population/publications/wpp2006/wpp2006.htm
  | title = World Population Prospects: The 2006 Revision
  | publisher = United Nations
  | accessdate = 2007-03-07 }}</ref>. Хүн зоной үсэлтэ ехэнхидээ хүгжэжэ бай гүрэнүүдтэ болоно. Дэлхэйн ниитэ гадаргуугай 1/8 хубинь хүнэй амидархада таарамжатай гэжэ тоосогдодог (2/3 хэһэгынь [[далай]], үлэһэн газарай тэн хахадынь [[сүл]] газар (14 %)<ref>{{cite journal
  | а.н.thor=Peel, M. C.; Finlayson, B. L.; McMahon, T. A.
  | title=Updated world map of the Köppen-Geiger climate classification
  | journal=Hydrology and Earth System Sciences Discussions
  | year=2007
  | volume=4
  | pages=439-473
  | url=http://overview.sref.org/1812-2116/hessd/2007-4-439
  | accessdate=2007-03-31 }}</ref>, өндөр уулс (27 %) зэргэ)<ref>{{cite web
  | а.н.thor = Staff
  | url = http://www.biodiv.org/programmes/defа.н.lt.shtml
  | title = Themes & Issues
  | publisher = Secretariat of the Convention on Biological Diversity
  | accessdate = 2007-03-29
  }}{{Dead link|date=October 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>.

2007 оной байдалаар тусгаар статустай 201 бэеэ даанхай [[улас|орон]], [[НҮБ]]-ын гишүүн 192 [[улас]] байна.

== Мүн үзэхэ ==
* [[Наранай аймаг]]

== Зүүлтэ ==
{{Зүүлтэ}}

== Гадаада холбооһон ==
* [http://www.wikimapia.org/ WikiSatellite view of Earth at WikiMapia]
* [http://geomag.usgs.gov USGS Geomagnetism Program]
* [http://earthobservatory.nasa.gov/Newsroom/BlueMarble NASA Earth Observatory]
* [http://solarsystem.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=Earth Earth Profile] by [http://solarsystem.nasa.gov NASA’s Solar System Exploration]
* [http://www.co-intelligence.org/newsletter/comparisons.html The size of Earth compared with other planets/stars]
* [http://www.nasa.gov/centers/goddard/earthandsun/earthshape.html Climate changes cа.н.ses the earth’s shape to change — Nasa] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090122063915/http://www.nasa.gov/centers/goddard/earthandsun/earthshape.html |date=2009-01-22 }}
* [http://www.funonthenet.in/content/view/282/31/ Beа.н.tiful Views of Planet Earth] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071116132744/http://www.funonthenet.in/content/view/282/31/ |date=2007-11-16 }} Pictures of Earth from space
* [http://www.flashearth.com/ Flash Earth] A Flash-based viewer for satellite and aerial imagery of the Earth
* [http://www.projectshum.org/Planets/earth.html Projectshum.org’s Earth fact file] (for younger folk)
* [http://www.geody.com/?world=terra Geody Earth] World’s search engine that supports Google Earth, NASA World Wind, Celestia, GPS, and other applications.
* [http://reference.aol.com/earth Planet Earth] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080724111431/http://reference.aol.com/earth/earth-from-space |date=2008-07-24 }} From AOL Research & Learn: Photos, quizzes and info about Earth’s climate, creatures and science.
* [http://reference.aol.com/earth/earth-from-space Earth From Space] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080724111431/http://reference.aol.com/earth/earth-from-space |date=2008-07-24 }} Some Photos From the Exhibit

{{1000 үгүүлэл}}
{{Наранай аймаг}}

[[Категори:Шэнжэлхэ ухаан]]
[[Категори:Гарагууд]]
[[Категори:Одон орон шудалал]]
[[Категори:Наранай аймаг]]