Перейти к содержанию

Монгол хэлэнэй Халха-Буряад-Хальмаг тобшо толи бэшэг

Сүлөөтэ Нэбтэрхы Толи — Википеэдиһээ

Монгол-Буряад-Хальмаг тобшо толь бэшэг энэ Монгол хэлэнэй Монгол улас дахин Халха, ОХУ-д хэрэглэгдэжэ бай Буряад, Хальмаг аялгуудын бэшэглэлийн зэрэгсүүлэн харисуулhан жагсаалт юм.

Монголшууд Түвэй Азийн харилсан ялгаатай оронуудад тархан суурьшиж, нэгэн бус олон тусгаар улас дотор багтан байгаа тул үсэг бэшэгэйн систем буюу сагаан толгой зарим үг үсгээр ялгаатай дуудагдан, бэшэгдэх болсон ушраас хоорондоо ойлголсоогүй байх ябдал гаргахгүй тулд түгээмэл хэрэглэгддэг үгсийг харьсуулан жишиж байүзүүлэв. Энэ нь Монгол хэлээр хэлэлцэгсэд хил хязгаараар хязгаарлагдсанаш хоорондоо ойлголсох, үндэстэний хэлэ, соёлоо хадгалан хөгжүүлэхэд дэмжлэг болох зорилготой юм.

  • Монгол улсад албан ёһоор хэрэглэгдэжэ бай Халха Монгол кирилл бэшгээр бэшэгдсэн үгсийг нэгдүгээр баганад,
  • Оросой холбоото улас (ОХУ)-ын Бүгд найрамдах Буряад Улсад албан ёһоор хэрэглэгдэжэ бай Буряад кирилл бичгээр бичигдсэн үгсийг хоёрдугаар баганад,
  • ОХУ-ын Бүгд найрамдах Халимаг Улсад албан ёһоор хэрэглэгдэжэ бай Хальмаг кирилл бичгээр бичигдсэн үгсийг гуравдугаар баганад
  • Эргэлзээтэй утгыг тайлахын тулд ОХУ-д албан ёһоор хэрэглэгдэдэг Ород хэлэнийг Ород кирилл бичигт хөрвүүлсэнийг тавдугаар баганад тус тус харууллаа.

Түгээмэл хэрэглэгддэг хэлц хэллэгүүд

[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]
Категори Монгол Буряад Хальмаг Ород
Эзэн биеийн асуух өгүүлбэрүүд сайн байна уу! сайн байна! здравствуй!
сайн уу! сайн! мэндэ! менд! привет!
амар мэнд сайн сууж байна уу! хэр байнабта? как поживаете?
чамайг хэн гэдэг вэ? ши хэн гэжэ нэрэтэйбши? как тебя зовут?
чиний нэр хэн бэ? шинии нэрэ (нэрэшни) хэн бэ? Как твое имя?
чи хэдэн настай вэ? ши хэдытэйбши?? сколько тебе лет?
чи хэдэн оных вэ? ши хэды онойбши? какого ты года?
чи хаанаахынх вэ?, чи хаанаас ирсэн юм бэ? ши хаанахибши?, ши хаанатибши?? ты откуда родом?
чи хаана сурдаг вэ? ши хаана һуранабши? где ты учишься?
чи надад таалагддаг би шамдаа дуратайб ты мне нравишься

Түгээмэл хэрэглэгддэг үгс

[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]
Категори Халх Монгол Буряад Монгол Халимаг Монгол Ород
Биеийн төлөөний үг би би би, бив я
чи ши чи ты
тэр тэрэ тер он
бид, бидэн бидэ, маанар, маанад бидн, мадн, маанр, ма мы
та та та, тадн, тан вы
та нар та, таанар, таанад таанр вы
та нар та таанр вы
тэд, тэд нар, эд нар тэдэ тедн, эдн они
заах төлөөний үг, байрлалга баруун баруун барун правый
зүүн зүүн зүн левый
энэ энэ эн этот
тэр тэрэ нөгә, одак, саак, аана тот
энд, үүнд эндэ энд, үүнд здесь
тэнд тэндэ тенд там
ойр, дөт, хажууд ойро, дүтэ өөр, дөт, шиидр, өөрхн, хаҗудк близкий
алс, холын холо, холын хол, холын, ууҗм, шилҗлһн далекий
Тооны нэр нэг нэгэн негн один
хоёр хоёр хойр два
гурав, гурван гурбан һурвн три
дөрөв, дөрвөн дүрбэн дөрвн четыре
тав, таван табан тавн пять
Хүн хүн хүн күн, күмн человек
нэр нэрэ нерн имя
аав, эцэг эсэгэ, аба, баабай эцк, бааҗа, дәәдә, аак отец
эх, ээж эхэ, эжы эк, аак мать
эр, эрэгтэй, залуу эрэ хүн, эрэгтэй, үбгэн залу, эр мужчина
эм, эмэгтэй, хүүхэн, бүсгүй эхэнэр, һамган, иизии, үхин күүкд күн, эм, баавһа, гергн женщина
нөхөр нүхэр, үбгэн нөкр, залу муж
эхнэр, гэргий, авгай һамган гергн, баавһа жена
хүүхэд, үр үхибүүн, үтибүүн күүкд, үрн, балчр, нилх,
исәлә, гоога, көкүл, баһ 		ребёнок
хүү, хөвгүүн хүбүүн көвүн мальчик
охин басаган, хүүхэн күүкн девочка
найз, нөхөр, анд нүхэр иньг, үр друг
Өнгө улаан улаан улан красный
ногоон ногоон ноһан зелёный
шар шара шар жёлтый
цагаан сагаан цаһан белый
хар хара хар чёрный
Цаг хугацаа шөнө hүни сө ночь
өглөө үглөө өрүн утро
өдөр үдэр өдр день
маргааш үглөөдэр, малгаар манһдур завтра
өчигдөр үсгэлдэр, үстээр өцклдур вчера
долоо хоног долоон хоног, гараг долан хонг неделя
жил, он жэл, он җил, өөн, ө, он год
Хүрээлэн буй орчин нар, наран наран нарн, адьян солнце
сар, саран һара сар луна
од, одон одон одн звезда
ус, усан уhан усн вода
гол, мөрөн гол, мүрэн һол, мөрн һол река
нуур нуур нур озеро
тэнгис далай тенгс море
давс дабһан давсн соль
чулуу шулуун чолун камень
элс элһэн элсн, шора песок
газар, шороо газар, шорой һазр, шора земля, почва
үүл үүлэн үүлн, бахрагсн облако
тэнгэр, огторгуй тэнгэри, огторгой теңгр, оһтрһу небо
салхи hалхин салькн ветер
цас саhан цасн, архайг снег
мөс мүльhэн мөсн лёд
гал гал һал огонь
уул, хад хада, уула уул, хад гора
Амьтан мал, амьтан, адгуус мал, амитан мал, адусн, аһурсн, әмтн животное
загас загаhан заһсн, бершг рыба
шувуу, жигүүртэн шубуун шовун, җивртн птица
нохой нохой ноха собака
могой могой моһа змея
өт, хорхой хорхой, үтэн өтн, хорха червь
Ургамал мод модон модн дерево
ой мод,ой, шугуй ой ө, ө-модн, шуhу модн лес
мод, саваа модон модн, чичә палка
жимс жэмэс земш, темсн, зер-земш фрукт
үр хүрэнгэ экн семя
навч набшаһан хамтхасн, намч, навч, бүчр, бәәр лист
үндэс үндэһэн уңг, үндсн, йозур, бетк корень
цэцэг сэсэг цецг цветок
өвс, ногоо, ширэг ногоон, үбһэн ноһан, өвсн, нөөлүр, ширг трава
Мал аж ахуй оосор, дээс, аргамжаа, бүч, уяа аргамжа, ооһор, уялта деесн, ооср, бүч, арһмҗ,
зел, уя 		верёвка
арьс, шир арhан арсн кожа
мах мяхан махн, хасв, зовлһ мясо
цус шуhан цусн кровь
яс яһан ясн кость
өөх, тос тоhон, өөхэн өөкн, хорһн жир
өндөг үндэгэн өндгн яйцо
сүүл һүүл сүл хвост
Эд эрхтэн үс, гэзэг үhэн үсн волос
толгой, тархи толгой, тархи толһа, тарха голова
чих шэхэн чикн ухо
нүд, нүдэн нюдэн нүдн глаз
хамар хамар хамр нос
ам аман амн рот
шүд шүдэн шүдн зуб
хэл хэлэн келн язык
хумс хюмһан хумсн ноготь
хөл хүл көл нога
өвдөг үбдэг өвдг колено
гар, мутар гар һар, мотр рука
гэдэс гэдэhэн гесн живот, кишки
хүзүү хүзүүн күзүн шея
нуруу нюрган нурһн спина
цээж, өрц сээжэ чееҗ, өрч грудь
зүрх зүрхэн зүркн сердце
элэг эльгэн элкн печень
Тэмдэг нэр урт ута ут длинный
хүнд хүндэ күнд тяжёлый
бүх, бүгд, даяар, хамаг, цугаар бүхы, бүгэдэ, хамаг цуһар, бүгд, хамг, хугтан, ху, даян, бүтн всё
том, их, нүсэр томо, ехэ том, ик, нүср большой
их, олон олон олн, кесг, дала, ик, икәр много
цөөхөн, цөөн, хэдэн, хэдхэн хэдэн, нэгэ хэды цөөкн, цөн, невчкн] несколько
бага бага, жаа, үсөөн баһ, бичкн, невчкн, баахнар мало
бяцхан, жижиг, өчүүхэн, жаахан бишыхан, божо, жэжэ, бага, жаахан бичкн, җиҗг, җаахн, баһцр, маштг, үчүкн маленький
нарийн, нимгэн нарин, нимгэн нәрн, нәрхн, нимгн тонкий
хүйтэн хүйтэн киитн, көргәсн холодный
шинэ шэнэ шин новый
хөгшин, хуучин, настай, ахмад хүгшэн, наһатай, ахамад, хуушан көгшн, наста, хуучн старый
сайн һайн, һайхан сән, сәәтә, һәәвһә хороший
муу муу му, аанахай плохой
шулуун, цэх, шууд сэхэ, тэгшэ һо, чик, шуд, шудрһ прямой
бөөрөнхий, дугуй, дугариг түхэреэн, монсогор төгрг, моһлцг, [[дуһу круглый
хурц, шовх, үзүүртэй хурса, үзүүртэй хурц, үзүртә, иртә острый
мохоо мохоо мука, мока, молһр тупой
ангасан, цангасан, хатсан, хуурай хуурай, хатаһан хагсу, хатсн, хүүрә, өгрхә сухой
зөв зүб чик, зөвинәр правильный
Асуулт хэн, хэн бэ хэн, хэн бэ кен, кемб, кемби кто
хэзээ, хэдийд хэзээ кезә когда
юу, юу юм бэ юун, юу, юм бэ юн, юмб, юмби что
хаана, аль, хаа хаана, алим хама, альд, әлд, ха где
хэр, яаж, яагаад хэр, ямар, ягаад яһҗ, яһад как
Үйл үг уух, ундаалах ууха, ундалха уух, ундлх, эдлх пить
идэх, зооглох эдеэлхэ идх, эдлх, зооглх, уух есть
хөхөх хүхэхэ көкх сосать
нулимах нёлбохо нульмх плевать
үлээх үлеэхэ үләх, сүүгх дуть
амьсгалах амилха, амисхалха әмсхлх, әмсхлгдх, кииһән авх дышать
инээх, хөхрөх энеэхэ инәх, һочкнх смеяться
харах, үзэх хараха үзх, харх, һәәхх, шухих видеть
сонсох, дуулах дуулаха, шагнаха соңсх слышать
мэдэх мэдэхэ медх, медҗәх знать
бодох, сэтгэх, санах бодохо, шэбшэхэ санх, бодх, седклх думать
үнэрлэх, шиншлэх үнэрдэхэ үнрчлх, шиңшх нюхать
айх, сүрдэх айха әәх, сүрдх бояться
унтах, нойрсох унтаха унтх, нөөрсх спать
суух, амьдрах байха, ажаһууха, амидарха бәәх, җирһх, бәәршх жить
үхэх, нас барах, өнгөрөх, амь тавих үхэхэ, наһа бараха, амяа табиха үкх, өңгрх умирать
алах алаха алх убивать
агнах, гөрөөлөх, ангуучлах агнаха, ангуушалха аңнх, аңһучлх, гөрәлх, охотиться
цохих, нудрах сохихо, сотихо цокх, чичх, нудрмдх ударить
хуваах, задлах хубааха хувах, хойра кех, зедлх разделить
малтах малтаха малтх копать
хөвөх тамарха усчх, өөмх, көвх плавать
нисэх ниидэхэ нисх летать
явах, одох ябаха йовх, одх, очх ходить
ирэх, наашлах ерэхэ ирх, аашх приходить
суух һууха суух сидеть
зогсох байха, зогсохо зогсх стоять
эргүүлэх эрьелдүүлхэ дуһрулх, эргүлх вертеть
өгөх үгэхэ өгх давать
барих бариха бәрх держать
шахах, хавчих, атгах шахаха, хабшаха шахх, атхх, хавчх сжимать
татах, чирэх, зүтгэх татаха, зүдхэхэ татх, чирх тянуть
шидэх, чулуудах, хаях шэдэхэ, хаяха хайх, шивх бросать
оёх, шидэх оёхо уйх, шидх шить
хэлэх, гэх хэлэхэ, гэхэ келх, гих сказать
дуулах дуулаха дуулх петь
наадах, тоглох наадаха наадх, цокх, татх играть
шатах, ноцох, дүрэлзэх дүрэхэ, шатаха шатх, дүрвкх гореть
сэлэх, хөвөх тамарха усчх, өөмх, көвх плыть
Бусад битгий, бүү бү, бэшэ бичә, бичкә, биш, уга,
угаһар, бү 		не
бус, биш, ондоо бэшэ, буса, ондоо талдан, оңдан, биш, нөгә другой
ба, болон ба, болон болн, чигн, ба и
бол, хэрвээ, болвол хэрбээ... hаа, бол болхла, кемр, кемрҗән если
Нөхцөл дээр дээрэ деер на (чём-то)
-д/-т соо, -да/-дэ/-до,
-та/-тэ/-то 		-д/-т, дотр в (чём-то)
-тай/-тэй/-той -тай/-тэй/-той -та/-тә, -ла/-лә с (чем-то)

Холбооһон

[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]
"https://bxr.wikipedia.org/w/index.php?title=Монгол_хэлэнэй_Халха-Буряад-Хальмаг_тобшо_толи_бэшэг&oldid=71634" хуудаһанһаа абтаһан