Тархи

Тархи (ᠲᠠᠷᠢᠬᠢ, лата: cerebrum) хохимойн дотор байха түб мэдэрэлэй тогтолсооной эрхэтэн болохо эд. Тархи синаптик холболтотой олон тооной нейронуудһаа бүридэнэ. Эдэ холболтонууд дамжуулан харилсаха, мэдэрэлэй эсүүд бүхы организмын үйлэ ажалалгые хинаха эжэ бүрин сахилгаан сэгүүдые үүдхэдэг.

Хүнэй тархиин бүридэл

Хүнэй тархинь хохимойн (габалын) хүнды дотор байрладаг. Тархиин хатуу гадар зөөлэн эдһээ нугаһанай шэнгэтэй забһараар тусгаарлагдаһан байна. Баялиг һудалай һүлжээ тархиин эдые хүшэлтүрэгшээр, шэмэ тэжээлээр хангана. Тархиин хэмжээ дундажаар 1300–1400 г. байна. Боро бодос үүсхэгшэ мэдэрэлэй эсүүдэй бэенүүд тархиин гадарда (тархиин холтоһодо) болон тархиин доторой сагаан бодосой дунда болоно. Мэдэрэлэй 12 хос тархиһаа эхилнэ, энэ тоодо досоохи эрхэтэнэй ажаллалгые хүтэлхэ төөригшэ мэдэрэл (лата: nervus vagus). Энэнь симпатик эшэ хажууда ябана ба симпатик мэдэрэлэй адли эрхэтэндэ һалбари үгэдэг. Ехэнхи тохёолдолдо тэдэнэй үйлэдэл нүгөөдэ байдаг.

Тархиин хэһэгүүд

Тархи орёо бүтэсэтэй, энэнь хэд хэдэн хэһэгүүдһээ бүридэнэ.

Уртабтар тархи (лата: medulla oblongata) нугаһанай үргэлжэлэл юм. Энэнь зүрхэнэй үйлэ ажаллалгые, амисхалые, эдиһэнээ шэнгээлтые болон хүлэрэлтые ударидадаг. Уртабтар тархи Варолиин хүүргээр (лата: pons Varolii) тархиин бусад хэһэгтэ холбожо болоно.

Уртабтар тархи дээрэ бага тархи (лата: cerebellum) байна. Олон уршалаатай, хотирхойтой, һубагтай бага тархиин гадар (холтоһон, лата: cortex) боро бодосһоо бүридэлнэ. Бага тархи дотор сүмэ — боро бодосой багса — байдаг. Бага тархи хүдэлсын эб, бэеын тэнcүүри, хүдэлсын уялдаа холбоое хангадаг.

Уртабтар тархи, дунда болон забһарай тархи холбоотой юм. Эдэ хэһэгүүдынь орёо хүдэлсын рефлекс, бодосой солилсоо болон досоо оршоной тогтомолые зохисуулна.

Забһарай тархи 3-дахи тархиин хобдолоор хубагдаһан хос таламусһаа (хараанай тобгор, (лата: thalamus) ба гипоталамусһаа (лата: hypothalamus) бүридэнэ.

Мэдэрхын эрхэтэнүүдһээ абаһан бүхы мэдээсэл таламуста шэлжэнэ. Тэдэнь шухала бэшэ мэдээсэлые шүүнэ, шухала ажа холбогдолтой үйлэ ябадалай тохёолдолдо холтоһые ажалалгада оруулна. Гипоталамус соо тархиин автономито үүргэ сугларжа байна: эндэ үлдэхын, садахын, ундаа хүрэлгын, бэеын температурын түбүүд хадгалдаг. Гипоталамусай нейронууд үншэн тархи (гипофиз, лата: hypophysis) зохисуулха нейрогормониие эльгээнэ.

Тархиин эгээн томо хэһэг — баруун, зүүн томо тархиин хахад бүмбэрсэгүүд байна. Зүүн хахад бүмбэрсэг бэеын баруун талые ударидана, баруун хахад бүмбэрсэг зүүн талые ударидана. Хахад бүмбэрсэгүүд холтоһотой байна. Холтоһоной гадарынь уршалаа, хотирхой, һубаг ушарһаа маша ехэ байна. Һубагууд тархиин хахад бүмбэрсэгые 4 хубида (духын хуби, зулайн хуби, сохын хуби, дагзын хуби) хубаана. Духын хуби балсангай хүдэлөөниие хинаха түб юм.

Ном зохёол

Драгомилов А.Г., Маш Р.Д. «Биология. Человек», 8 класс: Учебник для учащихся 8 класса общеобразовательных учреждений. - 2-е изд., переработ. - М.: Вентана-Граф, 2004. - 272 с.: ил.