Түмүнов, Жамса Түмүнович
| Жамса Түмүнов | |
| Түрэһэн үдэр: | |
|---|---|
| Түрэһэн газар: | |
| Эрхэтэнэй харьяалал: | |
| Наһа бараһан үдэр: |
1955 оной 1 һарын 12[1] (38 наһатай) |
| Наһа бараһан газар: | |
.svg){kind=small}
Түмүнов (Түмэнэй), Жамса Түмүнович (1916-1955) Агын тойрогой Табтаанай нютагта түрэhэн юм. Ж. Түмүновэй нютагайнгаа һургуулида һуража байха үедэнь буряад хэлэ, уран зохёолые манай уласай элитэ ирагуу найрагша Базарон Бата Базарович заажа байhан байна. Тиигэжэ үшөө һургуулиин шаби байхаhаа Базарон Батын хүтэлбэрилдэг уран зохёолой дугыланда хабаадажа, Ж. Түмүнов «уран гуурһаяа» туршажа, түрүүшынгээ шүлэг, ёгто мүрнүүдые һургуулингаа ханын һониндо хэблүүлдэг байгаа. 1934 ондо нютагайнгаа долоон жэлэй hургуули дүүргэhэнэйнгээ hүүлдэ нэгэ жэл Зүдхэлидэ эхин hургуулида багшалhан юм.
1937 оной ондо Ж. Түмүнов Улаан-Үдэ ерэжэ, Хүдөө ажахын хомонис дээдэ һургуулида ороо hэн. Хүдэлжэшье, һуражашье байхадаа, Ж. Түмүнoв уран зохёол бэшэжэл, туршажал ябаа. Эгээн түрүүн «Хилэ дээрэ», «Шоолой» гэһэн бишыхан зүжэгүүдые бэшэжэ, һургуулингаа хамта олондо харуулhан юм. Удаань, 1938 ондо «Сэсэгмаа» гэһэн ехэшэг зүжэг бэшэхэдэнь, тэрэнь Улаан-Үдын Буряад театрта анха түрүүн ехэ амжалтатай харуулагдажа, тэрээнhээ хойшо оло дахин дабтагдажа харуулагдаhан байна.
1939 оной ондо Ж. Түмүнов Хүдөө ажaxын хомонис дээдэ һургуули дүүргээд, Буряадай номой хэблэлдэ хүдэлдэг болоо. Мүн лэ 1939 ондо Ж. Түмунов ЗХУ-ай Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн боложо абтаа.
1940 оной ондо тус зохёогшын зүжэгэй түүбэри Буряадай номой хэблэлдэ гараһан байна. Зүжэгүүдһээ гадна Ж. Түмүнов шүлэг, үгүүлэлгэ бэшэдэг байhан. Зохёохы ажалаараа урмашажа, найраглал, туужа, роман бэшэхэ тухай бодомжолдог болоhон байгаа. Тиигэжэ «Нойрһоо һэриһэн тала», «Алтан бороо» гэһэн романуудые бэшэжэ эхилһэн.
Энэ үедэнь Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайн эхилжэ, Ж. Түмүновшье сэрэгтэ мордолсоо. Энэ хатуу сагта тохёолдоһон ушар байдалые зүбөөр ойлгожо, Ж. Түмүнов уран зохёолшодые дайнай газарта ганса буу зэбсэгээр бэшэ, уран хурса гуурһаа орхихогүй, харин бүри хурсадхажа, арад зоноо эрэлхэг зоригтойгоор тэмсэжэ, дайсанаа дараха ябадалда уряална. Дайнай эхилхэдэ, 1941 оной ондо бэшэгдэһэн «Арад зомни, тэмсэлдэ бодыш!» гэhэн шүлэгынь бүхы арад зондо хандажа, дайсаниие илахыень уряалhан зохёол болоно. Ж. Түмүновэй дайнай үедэ бэшэhэн үгүүлэл, найруулал болон шүлэг, үгүүлэлгэнь сэрэгэй һонин болон «Буряад-монголой үнэндэ» толилогдоhон байгаа. Тухайлбал, «Нүхэрэй бэшэг», «Шуурган» гэһэн ниитэлэл, «Гурбан харгын бэлшэр дээрэ», «Халуун зүрхэн», «Үнэн үгэ» г.м. үгүүлэлгэ, 1942 ондо «Эхын юрөөлөөр» гэhэн найраглал, «Талын бүргэд» гэһэн үгүүлэлгэнь тус тус ном боложо хэблэгдэһэн бэлэй.
Дайнда Ж. Түмүнов I, II зэргын одон, медаляар шагнагдаһан байна. Дайнай жэлнүүдтэ Ж. Түмүновэй гуурhан дороhоо мүндэлhэн зохёолнууд гэхэдэ олон, тэрэ тоодо: «Балтикын долгин», «Дүрбэн жэл» гэһэн шүлэгүүд, «Веда», «Лейтенант Саханаев», «Эсэгэ хүбүүн хоёр» г. м. үгүүлэлгэнүүд, «Хараалта Гермааниин зүрхэн худар» гэһэн ниитэлэл зэргэ олон зохёол бэшэһэн байна.
Дайнай hүүлээр Ж. Түмүнов түрэл нютагтаа бусажа, уран зохёолой ажал ябуулгада эдэбхитэй хабаадалсажа эхилээ. Буряадай уран зохёолшодой холбооной ударидалгын харюусалгата бэшээшэээр хүдэлөө.
Ажалдаа амжалтатайгаар хүдэлhэнэйнгөө түлөө Ж. Тумүнов «Ажалдаа шалгарhанай түлөө» гэһэн медаляар 1948 оной ондо шагнагдаһан байна. Энэ оной намарһаа 1951 оной оной зун болотор Ж. Түмүнов Москвада Түб хороогой дэргэдэхи намай дээдэ hургуулида hураа.
Һуража байха үедэнь 1949 оной ондо «Үглөөгүүр Байгал дээрэ» гэһэн шүлэгэй түүбэринь Москвада ород хэлээр хэблэгдээ. 1950 оной ондо «Шэнэ шүлэгүүд» гэһэн шүлэгэйнь түүбэри гараа. 1952 оной ондо «Мартагдашагүй үдэрнүүд» гэһэн дайнай үеын үгүүлэлгэтэй ном, «Жаргалантын галнууд» гэһэн найраглал гараа. 1946 оной ондо «Сүхэ-баатар» гэһэн найраглал, 1949 оной ондо «Нойрhоо hэриhэн тала» гэһэн буряадай түрүүшын роман хэблүүлhэн байна.
Москвада һургуулияа дүүргээд Ж. Түмүнов Буряадай Һайднарай зүблэлэй дэргэдэхи Уралигай хэрэг эрхилхэ газарай даргаар хүдэлөө.
Теэд энэ үедэ зохёохы ажалаа ябуулха саг хомор байжа, Буряадай Уран зохёолшодой холбооной ударидалгада харюусалгата бэшээшэ болоhон юм. Ж. Түмүнов оройдоол 39 наhатайдаа, зохёохы ажалайнгаа түлэг дунда, хүндөөр үбшэлжэ наhа бараhан байна.
Зүүлтэ
[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]- ↑ 1,0 1,1 Тумунов Жамсо Тумунович // Большая советская энциклопедия: [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохорова — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969.