Улаан-Үдэ

Сүлөөтэ Нэбтэрхы Толи — Википеэдиһээ
(Улаан Үдэ-һээ шэлжэн эльгээгдэбэ)
Улаан Үдэ
ᠤᠯᠠᠭᠠᠨᠦᠳᠡ
—  бүгэдэ найрамдаха уласһаа захирха хото  —
Орос: Улан-Удэ
Улаан Үдэ
Skyline of Улаан Үдэ
ᠤᠯᠠᠭᠠᠨᠦᠳᠡ

Һүлдэ туг

Һүлдэ тэмдэг
Буряад орон дахи Улаан Үдэ хото
Буряад орон дахи Улаан Үдэ хото
Улас орон Орос ОХУ
БНУ Файл:.png Улаан Үдэ
Хороо (3) Нэрэ бүхы гурбан хороотой.
Газар нютаг 347,6 км²
Газарай байса д.т.д. 500 м
Хүн зон 2013 ондо Increase 416 079 хүн
Хүн зон (бүүг.) 416 079 хүн
Арад түмэн 73.1% - ород, 21.4% - буряад
Нютагай олон Улаан Үдынхин, Улаан Үдынхид
1666 он Ород сэрэгын үбэлжөө боһоһон
Хотын дарга Игорь Шутенков
Сагай бүһэ Эрхүүгэй саг
Телефоной_код +7 3012
Шууданай индекс 6700xx
Автомашин 03
Сахим газар [1] (ородоор)

Улаан Yдэ (ᠤᠯᠠᠭᠠᠨ ᠦᠳᠡ; Орос: Улан-Удэ, 1934 он болотор Дээдэ-Үдэ нэрэтэй байһан) — Буряад Уласай ниислэл хото юм.

1934 он болотор Дээдэ Үдэ (Орос: Верхнеу́динск) гэдэг нэрэтэй байһан. 1666 ондо Үдэ голой Байгалда шууд ородог Сэлэнгэ мүрэнтэй ниилэһэн (Батарейн хапсагай дээрэ) газарта бии болоһон түүхэтэй. Одоо тус хотодо 400 мянга гаран зон амидардаг (2012).

Байгалһаа зүүн-урагшаа 130 модоор холо, Сэлэнгэ Үдэ хоёрой үлзүүр дээрэ байдаг.

Хотын эзэлхэ талмай — 347.6 дүрбэлжэн модо (км²). 2011 ондо байдалаар 404 мянган хүн ажаhуудаг.[1] Ород уласай хотонуудай хэмжээндэ харисуулабал, 45-дахи hуурида болно.

Улаан Үдэ дотор гурбан хороонууд бии: Соведэй, Түмэр замай ба Октябриин. Хотын түб Сэлэнгэ мүрэнэй баруун эрьедэ байна. Энэ хадаа хотын эгээл һайхан газар гээшэ.

  • Зүблэлтын хороо (Орос: Советский район)
  • Түмэр замай хороо (Орос: Железнодорожный район)
  • Октябриин хороо (Орос: Октябрьский район)

Хотын дарга (хотын захиргаанай толгойлогшо) — Александр Голков 2012 оной декабрь һарада дарга болобо. Хотын захирагша (сити менеджер) — Зандра Сангадиев.

Түүхэ[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]

Улаан Үдэ хото 1666 ондо хасагуудаар байгуулагдаһан юм. Тэрэ түрүүн Дээдэ Үдэ гэжэ нэрэтэй байһан. ХVII-дохи зуун жэлдэ бэхилэлтын үүргэ дүүргэжэ байһан сагайнь ямар нэгэн хамгаалтын түхеэрэлгэнүүд мүнөөнэй Улаан-Үдэдэ харагдахагүй. Юуб гэхэдэ бэхилэлтын түхеэрэлгэнүүд модоор бүтээгдэһэн байжа, хэрэгээ болиходоо, ХVIII-дахи зуун жэлэй һүүл багаар үгы хэгдэһэн. Тиибэшье анхан бэхилэлтэ хүреэнэй бии болоһон газарые – Батарейн добые – 1991 ондо онсолон тэмдэглэһэн байна. Хотын түүхэтэ 325 ойн жэлэй баяраар үнэн алдартын хоёр хэрээһэнүүд зоогдон, шулуун хабтагай табигдажа, үндэһэ табигша хасагуудай дурасхаалда зорюулагдаа.

ХVIII-ХIХ-дахи зуун жэлнүүдэй дотор хото хамгаалалгын үүргэтэй хахасажа, албан захиралай болон худалдаа наймаанай түб гэгдэн тодороо. Хотын гол байшангуудай тоодо гайхамшаг түхэлтэ гурбан үнэн алдартанай барилганууд ороно: Одигитриин собор сүмэ (Дээдэ-Үдын түрүүшын шулуун байшан), Нангин Троицын (Гурбанай) ба Нангин Вознесениин (Үндэрлэлгын) сүмэнүүд. Мүн уран барилгын омогорхолой зүйлдэ Гостинэ хашаа болон тэрэниие тойроһон Гостинэ хашаадахи талмай – Дээдэ-Үдын гол талмай байһан - орохоороо ороно.

Эрхэтэн дайнай үедэ Улаан Үдэ хото Буряад-Монгол Уласай, Алас Дурнын Бүгэдэ Найрамдаха Уласай ниислэл хотын үүргые гүйсэдхэбэ.

1934 ондо Улаан Үдэ гэжэ нэрэлэгдээ. Энэ үедэ ехэ барилга эхилһэн байна. 1934 ондо Вагон Заһалгын завод, нэгэдэхи ТЭЦ, 1935 ондо Заудинскын гурил-талханай комбинат, шэлэй завод, 1936 ондо мяханай комбинат баригдаһан юм. Һүүлдэнь онгосо бүтээлгын завод, «Электромашина», «Теплоприбор», прибор хэдэг завод, нарин сэмбын комбинат хүдэлжэ эхилээ.

Шэнжэлхэ эрдэм ухаан[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]

Улаан Үдэ — томо соёлой ба шэнжэлхэ ухаанай түб болоно. Эндэ Буряад шэнжэлхэ ухаанай түб; табан дээдэ һургуулинууд: Буряадай гүрэнэй дээдэ һургуули, Зүүн Сибириин гүрэнэй хүтэлэлгын ба технологиин дээдэ һургуули, Буддын шажанай дээдэ һургуули, Буряадай гүрэнэй хүдөө ажахын академи, Зүүн Сибириин гүрэнэй соёлой академи.

Мүнөө Улаан Үдэдэ 39570 һурагшадай һураха 52 һургуули, 15430 хүнэй һурадаг 16 тусхай дунда һургуули ажаллана. Эдээнэй очно ба заочно таһагуудта 1620 оюутад һурана.

Соёл[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]

Театрнууд[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]

Улаан Үдэ ниислэл хотодо Дуури болон Баледэй, Х. Н. Намсараевай нэрэмжэтэ буряад драмын (1932), Н. А. Бестужевэй нэрэмжэтэ ород драмын, залуушуулай, Нелли Дугаржабонай нэрэмжэтэ пластическа драмын театрнууд, дуу хатарай «Байгал» ансамбль, филармони (1938) болон олон музейнүүд амжалтатай ажаллана. Улаан Үдэдэ олон кинотеатрнууд харагшадые урин байдаг, тэдэниие нэрлэбэл: «Еврозона», «People’s Cinema», «Capital Cinema», «RGB Cinema (Пионер)» гэхэ мэтэ. Һүүлэй жэлнүүдтэ кинотеатрнууд гоё, мүнөө үеын түхэлтэй болонхой. «Октябрь», «Прогресс», «Дружба», «Эрдэм», «Фабрика кино», «Сагаан Морин», «Савва», «Планета 3000», «Восток» гэhэн кинотеатрнууд олон жэл соо хүдэлөөд мүнөө хаагдаhан байна.

Музейнүүд[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]

Тамчын дасанһаа асарһан Диваажан дуган. XIX зуунай һүүлшын хахад. Үбэр Байгалай арадуудай угсаатанай зүйн музей.

Музейнүүдэй эгээн мэдээжэнь хадаа түүхын, уран зурагай, геологическэ, байгаалин болон этнографическа музейнүүд болоно. Олон музейнүүдэй нэгэн эгээл мэдээжэ Үбэр Байгалай арадуудай угсаатанай зүйн музей болоно. Тус музей нэрэдээ таарамаар гоё һайхан газарта хүхэ номин тэнгэри доро нэмжын оршодог юм.

Бусад[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]

Тиихэдэ хэдэн гоё мэдээжэ зочид буудалнууд айлшадые угтадаг: «Бурятия», «Гэсэр», «Баргажан», «Сагаан Морин», «Байгал», «Одон» гэхэ мэтэ. Мүнөө худалдаа наймаанай байранууд олоор баригдана, нэрлэбэл, «Большой», «Сагаан Морин», «Түмэр Морин», «Туяа», «Заря» болон «Galaxy», «Capitall Mall», «Пионер», «Еврозона», «People’s Park» гэһэн худалдаа-сэнгэлтын түбүүд нээгдэнхэй.

Хүн зон[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]

Хүн зон
Жэл 1835 1851 1882 1890 1897 1915 1917 1923 1926 1931 1989 2002 2005 2009 2010 2013 2014 2015 — төлөвлөгөө 2017 — төлөвлөгөө
Хүн 3544 3746 4130 5223 8086 17 200 21 582 22 401 33 713 41 770 351 806 359 400 352 600 340 200 377 100 416 079 421453 440 130 480 560

Хотын хороо болон һууринууд[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]

Аэропорт Горько
Доодо Онгостой Дээдэ Онгостой
Загорск Забайкальска
Заречнэ Зеленхоз
Зүүн зүгэй һуурин Зүүн эрье
Исток Лазо
Матросов Мяханай комбинат
Наранай һуурин Нарһата
Нарһан тужа Ногоон һуурин
Орешков Посеели
Силикатна Сокол
Сэрэгшэдэй һуурин Тайгын һуурин
Тайлса Талханай комбинат
Түлэнжэ Урда зүгэй һуурин
Шишковко Шэлэй завод
Хүмэгшэ Энергетик

Зурагай цомог[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]

Зүүлтэ[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]

Холбооһон[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]