Газар уһанай амитад

Газар уһанай амитад (Amphibia)
Биологиин классификаци
Аймаг:	Амитан;
Хүрээ:	Хүбшэтэн;
Анги:	Газар уһанай амитад (Amphibia); Линней, 1758
Дэд анги
	Ихтиостеги (Ichthyostegalia); Хуяггүй (Lissamphibia) Һүүлгүйтэн (Anura); Хүлгүйтэн (Gymnophiona); Һүүлтэн (Urodela); † Батрахозавр/Рептилиоморф Сеймуриаморф (Seymouriamorpha); Антракозавр (Anthracosauria); † Лабиринтодонты (Labyrinthodontia) Темноспондиль (Temnospondyli); † Нимгэн һээртэн (Lepospondyli) Acherontiscidae; Adelospondyli; Aïstopoda; Lysorophia; Microsauria; Nectridea;

Газар уһанай амитад, мүн баһа хоёр нютагтан ([Amphibia] Error: {{Lang-xx}}: text has italic markup (help)) — хуурай газар гарахаар зориглоһон анханай һээр нюруутанай удам.^[1] Мүнөөе хүрэтэр тэдэ амидаралай хоёр хэлбэриие дагасаар байна: абгалдай шатаа уһан дотор, бусад бүхыл үлэдһэн амидаралаа хуурай газарта үнгэрүүлдэг.

Хоёр нютагтанай бүлэгиинь саламандра, тритон зэргэ һүүлтэй амитадые, тэршэлэн мэлхэй, баха зэргэ һүүлгүй зүйлнүүдыешье багтаадаг.

Россида — 28 зүйл^[2] байдаг.

Һүүлтэнэй болон һүүлгүйтэнэй багууд

Саламандра, тритон зэрэгые багтааһан һүүлтэнэй багынь хойто тала бүмбэрсэг болон америкын халуун бүһэдэ амидардаг 400 шахам зүйлһээ бүридэнэ. Тэдэгээриинь һунамал бэе, хоёр хос мүсэ болон ута һүүлтэй. Эдэгээр амитадай онсолог шэнжэнь томо нюдэн юм. Һүүлгүйтэнэй багта 4000 зүйл (мэлхэй, баха) багтаха ба туйлын районуудһаа бусад газарта хаа һайгүй амидардаг. Тэдэнэй ута, хүшэрхэг хойто мүсэнь үдэрхэ, харайхад ашаглагдана. Модоной мэлхэйнь һарбуун доороо сабуулаг зөөлэбшэтэй байдагиинь тэдэные гайхалтай үндэртэ абарагшад болгожо һэн.

Уһан болон хуурай газарай забһарта

Өөрын хүсэтэй жэбрүүдынхээ туһаламжатайгаар хуурай газарта мүлхижэ гараһан яһата загаһануудай удам болохо хоёр нютагтаниинь уһанай болон газарай һээр нюруутанай онсологые харуулдаг. Хамагай гайхалтайнь заламгай бүхы һэлэгшэ амитанһаа томо толгойто/шанаган хорхой гү, али абгалдайнһаа уушгаар амисхалдаг наһа бэе гүйсэһэн мэлхэй, саламандра болон хубирһан ябадал юм. Хоёр нютагтаниинь хүйтэн шуһата амитад, ушариинь тэдэ өөрын температураа зохисуулжа шададаггүй, хүрээлэн буй оршоной температурые хүлээн абадаг. Олонхи зүйлнүүдиинь үбэлые газар дахи нүрэндэ юмуу эсэбэл бөөн набшаһан дотор үнгэрүүлдэг. Тэдэнэй хатаха ушаргүй нимгэн арһаниинь уушганда нэмэлтэ болгон амисхалай үүргэ гүйсэдхэдэг. Арһан дээрэнь мяхашан амитадые үргээхэд зорюулагдаһан хортой, таагүй үнэртэй бодосые илгаруулдаг булшархайнууд баһа бии.

Хоёр нютагтанай амидаралай цикл

Һүүлтэн болон һүүлгүйтэн хоёр нютагтанай хээлтүүлгэ хабар ябагдадаг. Энгэхыдээ түрһээ ехэбшэлэн сөөрмүүдтэ гаргадаг. Түрэһэнһээ үрэ тогтоһоной дараа абгалдайнь (мэлхэйн хубида энэнь шанаган хорхой) хэдхэн 7 хоногой дараа наһа бэе гүйсэһэн бодгаль болон хубирдаг. Мэлхэй болон бахань онсо гойто өөршэлэлтэндэ үртэдэг. Тэдэнэй хубида һүүлээ аажамаар тараан шэнгээһэнэй болон гаданаа илгарха заламгайн хэрээр һарбуу болон уушагиинь хүгжэдэг. Шанаган хорхойнь ургамал эдишэтэн бол саламандрын абгалдайнууд хорхой шумуулаар хоололдог.

Мэлхэй яахад бяаг-бяаг гэнэ

Мэлхэйнь һайтар хүгжэһэн сонсогол баһа хүсэтэй дуу хоолойтой. Эрэгшэниинь эмэгшэнээ хээлтүүлэгтэ уряалан дуудаһан абяан гаргадаг. Нүгөө талаһаа, саламандра хамтарагшаа анхилуун үнэр болон хурсэ тодо үнгөөр татадаг. Хоёр нютагтанай хээлтүүлгын ябаса маша түбэгтэйшье болохонь бии. Эрэгшэниинь хонгорсог хэлбэреэр уһанда табиһан (намгиин мэлхэй) түрһые үрэ тогтоход зорюулан үрын шэнгэнээ гаргадаг, эсэбэл эмэгшэниинь дотоод үрэ тогтолтод зорюулан (дэлтэ тритон) бэлгын тогтолсоогоороо уута үрын шэнгэные шэнгээжэ абадаг. Түрһэнэй хэмжээ ехэшье байжа болоно (10000-һаа дээшэ түрэһэнсэр), багашье байжа болоно, зарим тохёолдолдо гансахан түрэһэнсэршье гаргадаг. Зарим хоёр нютагтаниинь амида зулзага түрүүлдэг. Хэдхэн зүйлнүүд өөрын үндэгөө үжэрһэн набшаһан дунда болон модоной хонгилдо үндэгэлээд уһанһаа гадана үржэдэг.

Нюуса заналхэлэл

Мэлхэй мэтын олон тооной хоёр нютагтанай зүйлнүүд жэлын гү, али амидаралынхаа мүсэлигэй туршида нюудэлэлдэг. Заримдаа тэдэ хэдэн км, түүнһээ холошье нюудэлэлхэнь бии. Авто зам мэтын һаадууд тэдэнэй хубида үхэлэй аюултай. Хоёр нютагтанай тоо толгой хорогдохо баһа нэгэн шалтагаан бол хүдөө ажахыда гербецид, инсектицид ашагладагта байгаа юм. Тэдэгээриинь хоёр нютагтанай хоол тэжээлэй эхэ булгые усадхадаг ба тэдэнэй арһаариинь дамжин шэнгэдэг.

Зүүлтэ

↑ Amphibian Species of the World. База данных амфибий. Darrel Frost and The American Museum of Natural History. the original on 2009-07-24 үдэрһөө архивлагдаһан. 2012-03-13 үдэртэ хандаһан.
↑ Classis AMPHIBIA (Л. Я. Боркин, 1992). the original on 2011-11-01 үдэрһөө архивлагдаһан. 2012-03-13 үдэртэ хандаһан.

Ном зохёол

Жизнь животных. Энциклопедия в шести томах. Том 5. (Земноводные. Пресмыкающиеся). Общая редакция члена-корреспондента АН СССР профессора Л. А. Зенкевича. — Москва: Просвещение, 1969. — 488 с.
Рәхимов И. И. Р96 Татарстанның үсемлекләр һәм хайваннар дөньясы : Уку әсбабы / И. И. Рәхимов, K. K. Ибраһимова; Русчадан Ф. Г. Иштирәкова, P. 3. Закирова тәрҗ.— Казан : Мәгариф, 2007.— 199 б.: рәс. б-н. ISBN 978-5-7761-1710-7
Писанец Е. М. Амфибии Украины: справочник-определитель земноводных Украины и сопредельных территорий. — Киев: Зоол. музей ННПМ НАН Украины, 2007. — 311 с.
Стишковская Л. Л. Вечные странники. (Жизнь амфибий, как она есть). — М.: Знание, 1988. — 192 с. — ISBN 5-07-000027-6
Grzimek, B. (2003). Grzimek’s Animal Life Encyclopedia, 2nd edition, Farmington Hills: Gale Group, 3—590. ISBN 0-7876-5362-4. Retrieved on October 7, 2012. ^{[permanent dead link]}

Мүн үзэхэ

Carroll, Robert L. (1988). Vertebrate Paleontology and Evolution. W. H. Freeman. ISBN 978-0-7167-1822-2.
Carroll, Robert L. (2009). The Rise of Amphibians: 365 Million Years of Evolution. Johns Hopkins University Press. ISBN 978-0-8018-9140-3.
Duellman, William E.; Linda Trueb (1994). Biology of Amphibians. Johns Hopkins University Press. ISBN 978-0-8018-4780-6.
Frost, Darrel R.; Grant, Taran; Faivovich, Julián; Bain, Raoul H.; Haas, Alexander; Haddad, Célio F.B.; De Sá, Rafael O.; Channing, Alan; Wilkinson, Mark; Donnellan, Stephen C.; Raxworthy, Christopher J.; Campbell, Jonathan A.; Blotto, Boris L.; Moler, Paul; Drewes, Robert C.; Nussbaum, Ronald A.; Lynch, John D.; Green, David M.; Wheeler, Ward C. (2006). «The Amphibian Tree of Life». Bulletin of the American Museum of Natural History 297: 1–291. doi:10.1206/0003-0090(2006)297[0001:TATOL]2.0.CO;2. Загбар:Hdl.
Pounds, J. Alan; Bustamante, Martín R.; Coloma, Luis A.; Consuegra, Jamie A.; Fogden, Michael P. L.; Foster, Pru N.; La Marca, Enrique; Masters, Karen L.; Merino-Viteri, Andrés; Puschendorf, Robert; Ron, Santiago R.; Sánchez-Azofeifa, G. Arturo; Still, Christopher J.; Young, Bruce E. (2006). «Widespread amphibian extinctions from epidemic disease driven by global warming». Nature 439 (7073): 161–167. doi:10.1038/nature04246. PMID 16407945.
Stuart, Simon N.; Chanson,Janice S.; Cox, Neil A.; Young, Bruce E.; Rodrigues, Ana S. L.; Fischman, Debra L.; Waller, Robert W. (2004). «Status and trends of amphibian declines and extinctions worldwide». Science 306 (5702): 1783–1786. doi:10.1126/science.1103538. PMID 15486254.
Stuart, S. N.; Hoffmann, M.; Chanson, J. S.; Cox, N. A.; Berridge, R. J.; Ramani, P.; Young, B. E. (editors) (2008). Threatened Amphibians of the World. Published by Lynx Edicions, in association with IUCN-The World Conservation Union, Conservation International and NatureServe.. ISBN 978-84-96553-41-5.

Холбооһон

Энэ хуудаһан Газар уһанай амитад гэһэн Викимедиа сангай ангилал холбооһотой.
Amphibians — AnimalSpot.net
ArchéoZooThèque : Amphibians skeletons drawings Архивировалһан 26 долоо һара 2013 оной. : available in vector, image and PDF formats
Amphibian Specialist Group
Amphibian Ark
AmphibiaWeb
Global Amphibian Assessment Архивировалһан 12 дүрбэ һара 2011 оной.
Amphibian vocalisations on Archival Sound Recordings Архивировалһан 26 таба һара 2010 оной.

[1] Amphibian Species of the World. База данных амфибий. Darrel Frost and The American Museum of Natural History. the original on 2009-07-24 үдэрһөө архивлагдаһан. 2012-03-13 үдэртэ хандаһан.

[zin-2] Classis AMPHIBIA (Л. Я. Боркин, 1992). the original on 2011-11-01 үдэрһөө архивлагдаһан. 2012-03-13 үдэртэ хандаһан.

[1]

[2]