Хасагууд

Хасагууд
Ниитэ хүн зон
	25 сая тухай
Түблэрһэн газар орон
Казахстан	11 748 179; (1.01.2016) ;
БНХАУ	1 462 588; (2010 оной тоололго)
Узбекистан	990 002 (2000)
Оросой холбоото улас	647 732 (2010)
Монгол	101 526 (2010)
Хэлэн аялгуу
	Хасаг
Шажан
	Лалын шажан

Хасагууд (хас. қазақтар) — Казахстанай уугуул тюрк арад зон. Казахстанда шадархи Хитад Уласай (Или-Хасаг автономито тойрог), Оросой (Астраханиин можо, Оренбургын можо, Тюмень, Омск, Самара, Алтай хизаар), Узбекистанай, Туркменистанай, Киргизстанай хүн зоной ехэхэн хуби. Энэһээ гадна Монголой Баян-Үлгы аймаг нютагта ажаһууна. Антропологиин талаар, хасагууд европеоид болон монголоид томо расануудай хоорондохи Урда Сибириин расада агуулна^[7]. Хэлэниинь — тюрк хэлэнэй бүлэгэй хибчаг дэд бүлэгтэ агуулдаг хасаг юм.

Түүхэ

Хасагууд тюрк угсаатанай хибчаг, монгол угсаатанай найман, хэрэйд, жалайр, хонгирад, хатагин (2-3 сая? хүн), иран угсаанай скиф, сак, сармат, массагет зэргэ аймагуудһаа бүридэһэн үндэһэтэн юм. Хасагуудай дундахи найман, хэрэйд, жалайр, хонгирад тус бүри олон зуун мянган хүнтэй томохон обогууд юм.

Хасагуудай жүз гү, али ордониинь баруун, дунда, зүүн гэһэн гурбан жэгүүрһээ бүридэдэг обог аймагай зохёон байгуулалта юм. Бии болоһон саг хугасаанай хубида эрдэмтэд янза бүри һаналтай байдаг ба XV-р зуунһаа эртэгүй бии болоһон түүхэтэй^[8].

Анха жүзүүд XVI зуун жэлһээ Зүүнгарай хаанта уласта эсэргүү байлдаанда түрэ зуура нэгэдэдэг байгаа. Мүнөөнэй Казахстанда, аймгархахань амидаралда түгээмэл. Мүнөөшье гэһэн ушаралдахадаа ямар аймагайнхи бэ гэжэ бэе бэеһээн асуусагаадаг. Гэхыдээ аймагуудай хоорондо ямар нэгэн үһөө хоросол үгы болоод аймаг харгалзахагүйгөөр тэдэ нэгэл үндэһэтэн гэжэ үзэгдэдэг. Мүнөөнэй Казахстандахи ехэнхи Хасагуудынь:

Ехэ (Аха) жүз - хамгийн үсөөн хүнтэй
Бага (Дүү) жүз
Дунда жүз гэхэ гурбан жүзэй али нэгэндэнь хамаардаг.

Жүз бүри дотороо олон тооной аймагай бүлэгүүд, аймагууд болон обогуудые багтаадаг.

Ехэ, дунда жүз хасагуудай дунда монгол гаралтай хүн зон нилээдгүй байдаг бол бага жүз түрэг гаралай хүн зон зонхилдог гэжэ зарим түүхэшэд хөөрэнэ.^[9] Бага жүзтэ адай зэргэ монгол обог бий. Ехэ жүз хүн зоноор эгээн үсөөншье, тэдэ Долоон уһанай гү, али баруун Моголистанһаа гаралтай ушар хасагай түрые тэригүүлхэ үүргэ гүйсэдхэдэг байһан бололтой. Моголистанай ноёд Монголой Алтан ургын ноёд байһан тула хасагуудые ударидаха байра һууритай болоходо нүлөөлһэн байжа болохо юм.

Хасагуудай обог аймагууд

Ехэ жүз:

Албан
Жалайр
Дулат
Ошакты
Сары-уйсун
Сиргели
Суан
Шанышкылы
Канлы
Шакшам
Шапырашты
Ысты

Дунда жүз:

Аргын
Хэрэйд
Хонгирад
Хибчаг
Наймад
Уак
Таракты

Бага жүз:

Алимулы
Шекты
Шомекей
Торткара
Кете
Каракесек
Карасакал

Жетыру
Табын
Жагалбайлы
Керейт
Тама
Телеу
Кердери
Рамадан

Байулы
Адай
Байбакты
Берш
Таз
Шеркеш
Маскар
Тана
Кызылкурт
Алтын
Жаппас
Ысык
Есентемир
Алаша

Зүүлтэ

↑ Lewis, M. Paul (ed.) (2009). Ethnologue: Languages of the World, Sixteenth edition.. Dallas, Tex.: SIL International..
↑ Численность населения Республики Казахстан по отдельным этносам на начало 2016 года. the original on 2016-06-25 үдэрһөө архивлагдаһан. 2016-12-05 үдэртэ хандаһан.
↑ Этнический состав населения КНР (на кит. языке)
↑ Этнического атласа Узбекистана. the original on 2012-09-03 үдэрһөө архивлагдаһан. 2016-12-05 үдэртэ хандаһан.
↑ Данные переписи населения РФ 2010 года
↑ Перепись населения Монголии 2010 года
↑ Народы мира: историко-этнографический справочник / Гл. ред. Ю. В. Бромлей. Ред. коллегия: С. А. Арутюнов, С. И. Брук, Т. А. Жданко и др. — М.: Советская энциклопедия, 1988. — 624 с.
↑ Қазақстан тарихы: Жалпы білім беретін мектептің қоғамдық-гуманитарлық бағытындағы 10-сыныбына арналған оқулық / Ә. Төлеубаев, Ж. Қасымбаев, М. Қойгелдиев, т.б. — Алматы: "Мектеп" баспасы, 2006. — 232 бет. ISBN 9965-33-633-4
↑ М.Жампеисов: Казахская этнология. Старший жуз – монголы, Средний – ойраты, Младший – тюрки. the original on 2017-04-02 үдэрһөө архивлагдаһан. 2016-12-05 үдэртэ хандаһан.

Холбооһон

Лица России: Казахи Архивировалһан 1 зургаа һара 2013 оной. (ород)
Ундасынов И.Н. История казахов и их предков Архивировалһан 2 зургаа һара 2013 оной. (ород)
Казахские поверья Архивировалһан 12 найма һара 2013 оной. (ород)
Фотографии из архива Российского Этнографического музея Архивировалһан 4 хоёр һара 2014 оной. (ород)
Казахи. Кочевать – значит жить Архивировалһан 31 гурба һара 2014 оной. (ород)
Ш.К.Ахметова. "Пища казахов Западной Сибири: традиции и новации" (ород)

[perepis-1] Lewis, M. Paul (ed.) (2009). Ethnologue: Languages of the World, Sixteenth edition.. Dallas, Tex.: SIL International..

[KZ2016-2] Численность населения Республики Казахстан по отдельным этносам на начало 2016 года. the original on 2016-06-25 үдэрһөө архивлагдаһан. 2016-12-05 үдэртэ хандаһан.

[China-3] Этнический состав населения КНР (на кит. языке)

[Узбекистан-4] Этнического атласа Узбекистана. the original on 2012-09-03 үдэрһөө архивлагдаһан. 2016-12-05 үдэртэ хандаһан.

[Prerepis2010total-5] Данные переписи населения РФ 2010 года

[Mongol-6] Перепись населения Монголии 2010 года

[7] Народы мира: историко-этнографический справочник / Гл. ред. Ю. В. Бромлей. Ред. коллегия: С. А. Арутюнов, С. И. Брук, Т. А. Жданко и др. — М.: Советская энциклопедия, 1988. — 624 с.

[kaz10-8] Қазақстан тарихы: Жалпы білім беретін мектептің қоғамдық-гуманитарлық бағытындағы 10-сыныбына арналған оқулық / Ә. Төлеубаев, Ж. Қасымбаев, М. Қойгелдиев, т.б. — Алматы: "Мектеп" баспасы, 2006. — 232 бет. ISBN 9965-33-633-4

[9] М.Жампеисов: Казахская этнология. Старший жуз – монголы, Средний – ойраты, Младший – тюрки. the original on 2017-04-02 үдэрһөө архивлагдаһан. 2016-12-05 үдэртэ хандаһан.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]