Мүнгэн (металл) хуудаһанай эхэ кодые хаража байна

{{Химиин элемент
|Нэрэ = Мүнгэн (Ag)
|Атомай дугаар = 47
|Атомай масса = 107.8682 
|Үнгэ = Гилагар сагаан (мүнгэлиг) 
|Электроной бүридэл = &#91;[[криптон|Kr]]&#93; 4d<sup>10</sup> 5s<sup>1</sup> 
|Электроной тоо = 2, 8, 18, 18, 1
|Түлэб = [[Хатуу бодос|Хатуу]]
|Нягта = 10.49
|Хайлаха Т = (961.78 °C, 1763.2  °F), 1234.93 
|Бусалха Т = (2162 °C, 3924 °F), 2435
|Хайлалтын дулаан = 11.28   
|Ууралталгын дулаан = 250.58
|Дулаан багтаамжа = (25 °C) 25.350 
|Сингони = Таладаа түбтэй куб
|Эһэлдэлтэ = 1, 2, 3
|Ионизациин энерги = 731.0
|Атомай радиус = 160
|Ковалентай радиус = 153
}}

{| style="text-align: left; background-color: pink; width: 100px; height: 100px;" border="0" cellpadding="4" cellspacing="0"
| style="width: 50%; color: rgb(255, 255, 255);" | <big><big><big><big>Ag</big></big></big></big>
| style="width: 50%; text-align: right; color: rgb(255, 255, 255);" | <big><big>47</big></big>
|- style="color: rgb(255, 255, 255);" align="right"
| colspan="2" | '''107,8682'''
|- style="color: rgb(255, 255, 255);"
| colspan="2" | '''[Kr]4d<sup>10</sup>5s<sup><nowiki>1</nowiki></sup>'''
|- style="color: rgb(255, 255, 255);" align="center"
| colspan="2" | <big>'''Мүнгэн'''</big>
|}

{{Хадамал
|монгол_бэшэг = [[Файл:Мөнгө.png|35px]]
|кирилл_буряад = Мүнгэн
|кирилл_монгол = Мөнгө
|кирилл_хальмаг = Мөңгн
}}

'''Мүнгэн''' ({{lang-la|Argentum}} үгэһээ ''''Ag'''' гэжэ тэмдэглэгдэдэг) — гилагар сагаан [[үнэтэ металл]] юм. [[Атомай дугаар]] 47. Байгаалиин мүнгэн [[алтан]] болон [[металл|бусад металлуудай]] шудхамал буюу минераллуудта (жэшээнь аргентит ба хлораргирит) оршодог. 

== Түүхэ ==
Хүн түрэлхитэн эртын үеһээ мүнгые хэрэглэнэ. Мүнгэн гоёл шэмэглэлдэ, амһарта, аяга шанага, худалдаанай хубида мянга мянган жэлэй турша ашаглажа, мүнгэн олон системуудай хубида һуури бологон байна. Мүнгэнэй үнэтэ металлай шанарууд уртань зүбхэн алтанай хоёрдахи абажа үзэһэн юм.
[[Ассири]] болон [[Вавилон|Вавилонда]] мүнгэн гэжэ арюун нангин металл мүн [[һара|һарын]] бэлиг тэмдэг боложо байһан юм. [[Дундада зуун]]ай үедэ, мүнгэн, алхимикууд хороондо олондо алдаршаһан байба.
[[Дэлхэйн хоёрдугаар дайн|Дэлхэйн II дайнай]] үедэ [[зэд]]эй, [[сагаан туулган]]ай богони ниилүүлэлтэ ушарһаа олон үйлэдбэрилэлэй хэрэглээндэ мүнгые һолихо хүргэһэн. [[АНУ]]-ай засаглал [[Уэст Поинт]]да байһан өөрын ехэ нөөсэһээ үйлэдбэрилэлэй хэрэглэгшэдта мүнгые гаража зээлһэн.<ref name="worldwar2">{{cite web
| title      = Coinflation: 1942–1945 Silver Jefferson Nickel Value
| url        = http://www.coinflation.com/coins/1942-1945-Silver-War-Nickel-Value.html
| accessdate = 11 March 2013
}}</ref>

== Бодос зүйн шанар ==
[[Файл:SilverUSGOV.jpg|мини|left|Мүнгэнэй сула]]
Энэ зөөлэн, ялагар сагаан,  дабтагдасатай металл металлуудай дунда хамагай ехэ [[сахилгаанай дамжуулха шадбар]]тай (20 °C температурада 1,59·10−8 Ом·м [[сахилгаанай эсэргүүсэл|хубита сахилгаанай эсэргүүсэлтэй]]) болон хамагай ехэ [[дулаан дамжуулха шадбар]]тай (300 K температурада 429 Вт/(м·К)). Нэбтэ гэрэлдэ нимгэн мүнгэнэй ялтас нил ягаан үнгэтэй байна. Нилээд хайласагүй металл, 962 ° C хайлаха температуратай. 

== Химиин шанарууд ==
Мүнгэн гэдэг үнэтэ металл, тиихэдэнь нилээд набтар нүлөөлэлсэлгын шадабаритай, [[дабһанай хүшэл|дабһанай]] ба уһа холиһон [[хүхэрэй хүшэл|хүхэрэй]] хүшэлнуудта хайланагүй. Гэбэшье мүнгэн [[эһэл]]эй оршондо ([[азотой хүшэл|азотой]], халуун сугларуулагдаһан хүхэрэй хүшэлдэ, мүн сүлөөтэ [[хүшэлтүрэгшэ]]тэй дабһанай хүшэлдэ) хайладаг:

:<math>\mathsf{Ag + 2HNO_{3(conc)} = AgNO_{3} + NO_{2} {\uparrow} + H_{2}O}</math>

[[Түмэрэй (III) хлорид]]та хайладаг:

:<math>\mathsf{Ag + FeCl_{3} = AgCl + FeCl_{2}}</math>

Мүнгэн [[мүнгэнэй уһан|мүнгэнэй уһанда]] хүгэнөөр хайлаад, [[амальгама|амальгамые]] (мүнгэнэй уһан болон мүнгэнэй шэнгэн шудхамал) байгуулдаг.

Мүнгэн [[хүшэлтүрэгшэ]]һээ эһэнэгүй. Нойтон агаарда [[мүнгэнэй сульфид|мүнгэнэй сульфидые]] байгуулна:

:<math>\mathsf{4Ag + 2H_{2}S + O_{2} = 2Ag_{2}S + 2H_{2}O}</math>

Хүшэлтүрэгшэ үгы байгаад:

:<math>\mathsf{2Ag + H_{2}S = Ag_{2}S + H_{2} {\uparrow}}</math>

Сүлөөтэ галогенууд мүнгые эһэгдэнэ:

:<math>\mathsf{2Ag + I_{2} = 2AgI}</math>

Хүхэрые болон мүнгые хамтараа халаад сульфид байгуулна.

:<math>\mathsf{2Ag + S = Ag_{2}S}</math>.

Мүнгэн [[Хаанай уһан|хаанай уһада]] (Aqua regis) хайланагүй.

Мүнгэнэй хамагай тогтууритай эһэлдэлтын зэрэг +1 юм. [[Аммиак]] байхада мүнгэн (I) уһада хайладаг [Ag(NH<sub>3</sub>)<sub>2</sub>]<sup>+</sup> байгуулна. Мүн мүнгэн [[Цианид|цианидууд]], [[натриин тиосульфат|тиосульфатууд]] хамтар һуурие байгуулна. Мүнгэнэй үндэр эһэлдэлтын зэрэгууд (+2, +3) ганса [[хүшэлтүрэгшэ|хүшэлтүрэгшын]] нэгэдэл (AgO, Ag<sub>2</sub>O<sub>3</sub>) болон [[фтор]]ой нэгэдэл (AgF<sub>2</sub>, AgF<sub>3</sub>) байгуулна.

Нитрат, перхлорат, фторидһаа ондоо мүнгэнэй (I) дабһанууд уһада хайладаггүй.

== Гарадаг газарууд ==
Мүнгэнэй ехэ гарадаг газарууд удаахи улас орондо байна:

[[Германи]], [[Испани]], [[Перу]], [[Чили]], [[Мексик]]а, [[БНХАУ]], [[Канада]], [[АНУ]], [[Австрали]], [[Польш]], [[ОХУ]], [[Казахстан]], [[Румын]], [[Швед]], [[Чехи]], [[Словаки]], [[Австри]], [[Унгар]], [[Норвеги]]<ref>{{Cite web |title=Про серебро " месторождения<!-- Заголовок добавлен ботом --> |url=http://www.proserebro.com/ag/mestorozhdeniya |accessdate=2014-01-27 |archivedate=2010-09-07 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20100907062259/http://www.proserebro.com/ag/mestorozhdeniya }}</ref>.
Мүн [[Армени|Арменида]], [[Кипр (арал)|Кипр]] аралда болон [[Сардини|Сардинида]] мүнгэтэй газарууд байна<ref>{{Cite web |title=Про серебро " История серебра<!-- Заголовок добавлен ботом --> |url=http://www.proserebro.com/istoriya-serebra |accessdate=2014-01-27 |archivedate=2010-02-13 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20100213082809/http://www.proserebro.com/istoriya-serebra }}</ref>.

[[2008 он]]до<ref name="Sum2009">[http://minerals.usgs.gov/minerals/pubs/mcs/2009/mcs2009.pdf MINERAL COMMODITY SUMMARIES 2009]</ref> хамтар мүнгэнэй 20 900 тонно малтажа абаһан. Малтажа абалгын ударидагшууд:
* {{flagicon|Peru}} [[Перу]] (3600 т) 
* {{flagicon|Mexico}} [[Мексик]]а (3000 т) 
* {{flagicon|PRC}} [[БНХАУ]] (2600 т)
* {{flagicon|Chile}} [[Чили]] (2000 т) 
* {{flagicon|Australia}} [[Австрали]] (1800 т)
* {{flagicon|Poland}} [[Польша]] (1300 т)
* {{flagicon|United States}} [[АНУ]] (1120 т)
* {{flagicon|Canada}} [[Канада]] (800 т)

{| class="wikitable"
|+ 6 хамагай ехэ мүнгэнэй шахтанууд<ref>{{cite book|last=CPM Group|title=The CPM Silver Yearbook 2011|year=2011|publisher=Euromoney Books|location=New York, NY|isbn=978-0-9826741-4-7|pages=68}}</ref>
|-
! Шахта !! Орон !! 2010 ондо бүтээгдэхүүн
|-
| Cannington Mine|Cannington Silver/Lead/Zinc Mine || Австрали || 38.6 Moz
|-
| Fresnillo Silver Mine || Мексика || 38.6 Moz
|-
| San Cristobal Polymetallic Mine || Боливи || 19.4 Moz
|-
| Antamina Copper/Zinc Mine || Перу || 14.9 Moz
|-
| Rudna Copper Mine || Польш || 14.9 Moz
|-
| Peñasquito Polymetallic Mine || Мексика || 13.9 Moz
|}
== Зүүлтэ ==
{{зүүлтэ}}

== Мүн үзэхэ ==
* [[Алтан]]
* [[Үнэтэ металл]]
* [[Сагаан туулган]]

== Холбооһон ==
{{Commonscat|Silver|Мүнгэн}}
* [http://www.webelements.com/webelements/elements/text/Ag/key.html Серебро на Webelements]
* [http://n-t.ru/ri/ps/pb047.htm Серебро в Популярной библиотеке химических элементов] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140118223746/http://n-t.ru/ri/ps/pb047.htm |date=2014-01-18 }}
* [http://www.krugosvet.ru/articles/120/1012003/1012003a1.htm  Энциклопедия Кругосвет] {{недоступная ссылка|число=21|месяц=05|год=2013|url=http://www.krugosvet.ru/articles/120/1012003/1012003a1.htm|id=20070417}}
* [http://twt.mpei.ac.ru/MAS/Worksheets/ChemTD/Ag.mcd Термодинамические свойства серебра (Mathcad Calculation Server)]
* [http://www.fda.gov/AnimalVeterinary/NewsEvents/CVMUpdates/ucm127976.htm Colloidal silver not approved (''Коллоидное серебро не одобрено'')]{{ref-en}}
* Учебник «Неорганическая химия» под редакцией Ю. Д. Третьякова
* [http://vtorserebro.narod.ru/ Вторичное серебро]
* {{ХЭ|2/4022|Серебро}}
* [http://www.xumuk.ru/toxicchem/142.html Соединения серебра (токсикологическая химия)]
* [http://www.xumuk.ru/bse/2455.html Серебро в Большой советской энциклопедии]
* [http://www.xumuk.ru/spravochnik/257.html Физико-химические свойства серебра (справочник)]
* [http://twt.mpei.ac.ru/MCS/Worksheets/Chem/ChemTherm/Ag.xmcd Термодинамические свойства серебра (on-line расчет)]

{{Үелхэ системэ}}
{{1000 үгүүлэл}}

[[Категори:Химиин элемент]]
[[Категори:Металл]]