Мүнгэн (металл)

Сүлөөтэ Нэбтэрхы Толи — Википеэдиһээ
Мүнгэн (Ag)
Атомай дугаар 47
Атомай масса 107.8682 г/моль
Үнгэ Гилагар сагаан (мүнгэлиг)
Электроной бүридэл [Kr] 4d10 5s1
Бүрхөөл дэхи
электроной тоо
2, 8, 18, 18, 1
Бодос зүйн шэнжэ шанар
Бодосой түлэб Хатуу
Нягта 10.49 г/см³
Хайлаха температура (961.78 °C, 1763.2  °F), 1234.93 K
Бусалха температура (2162 °C, 3924 °F), 2435 K
Хайлалтын хубиин дулаан 11.28   кЖ/моль
Ууршалтын хубиин дулаан 250.58 кЖ/моль
Дулаан багтаамжа (25 °C) 25.350 кЖ/(моль·K)
Атомай шэнжэ шанар
Орондо тороной бүтэсэ
(Сингони)
Таладаа түбтэй куб
Эһэлдэлтын зэрэг 1, 2, 3
Ионизациин энерги
(эхинэй электроноор)
731.0 кЖ/моль
Атомай радиус 160 пм
Ковалентай радиус 153 пм
Ag 47
107,8682
[Kr]4d105s1
Мүнгэн
Хадамал
Монгол үзэгээр
буряад кирилл. Мүнгэн
монгол кирилл. Мөнгө
хальмаг кирилл. Мөңгн


Мүнгэн (латаар Argentum үгэһээ 'Ag' гэжэ тэмдэглэгдэдэг) — гилагар сагаан үнэтэ металл юм. Атомай дугаар 47. Байгаалиин мүнгэн алтан болон бусад металлуудай шудхамал буюу минераллуудта (жэшээнь аргентит ба хлораргирит) оршодог.

Түүхэ[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]

Хүн түрэлхитэн эртын үеһээ мүнгые хэрэглэнэ. Мүнгэн гоёл шэмэглэлдэ, амһарта, аяга шанага, худалдаанай хубида мянга мянган жэлэй турша ашаглажа, мүнгэн олон системуудай хубида һуури бологон байна. Мүнгэнэй үнэтэ металлай шанарууд уртань зүбхэн алтанай хоёрдахи абажа үзэһэн юм. Ассири болон Вавилонда мүнгэн гэжэ арюун нангин металл мүн һарын бэлиг тэмдэг боложо байһан юм. Дундада зуунай үедэ, мүнгэн, алхимикууд хороондо олондо алдаршаһан байба. Дэлхэйн II дайнай үедэ зэдэй, сагаан туулганай богони ниилүүлэлтэ ушарһаа олон үйлэдбэрилэлэй хэрэглээндэ мүнгые һолихо хүргэһэн. АНУ-ай засаглал Уэст Поинтда байһан өөрын ехэ нөөсэһээ үйлэдбэрилэлэй хэрэглэгшэдта мүнгые гаража зээлһэн.[1]

Бодос зүйн шанар[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]

Мүнгэнэй сула

Энэ зөөлэн, ялагар сагаан, дабтагдасатай металл металлуудай дунда хамагай ехэ сахилгаанай дамжуулха шадбартай (20 °C температурада 1,59·10−8 Ом·м хубита сахилгаанай эсэргүүсэлтэй) болон хамагай ехэ дулаан дамжуулха шадбартай (300 K температурада 429 Вт/(м·К)). Нэбтэ гэрэлдэ нимгэн мүнгэнэй ялтас нил ягаан үнгэтэй байна. Нилээд хайласагүй металл, 962 ° C хайлаха температуратай.

Химиин шанарууд[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]

Мүнгэн гэдэг үнэтэ металл, тиихэдэнь нилээд набтар нүлөөлэлсэлгын шадабаритай, дабһанай ба уһа холиһон хүхэрэй хүшэлнуудта хайланагүй. Гэбэшье мүнгэн эһэлэй оршондо (азотой, халуун сугларуулагдаһан хүхэрэй хүшэлдэ, мүн сүлөөтэ хүшэлтүрэгшэтэй дабһанай хүшэлдэ) хайладаг:

Түмэрэй (III) хлоридта хайладаг:

Мүнгэн мүнгэнэй уһанда хүгэнөөр хайлаад, амальгамые (мүнгэнэй уһан болон мүнгэнэй шэнгэн шудхамал) байгуулдаг.

Мүнгэн хүшэлтүрэгшэһээ эһэнэгүй. Нойтон агаарда мүнгэнэй сульфидые байгуулна:

Хүшэлтүрэгшэ үгы байгаад:

Сүлөөтэ галогенууд мүнгые эһэгдэнэ:

Хүхэрые болон мүнгые хамтараа халаад сульфид байгуулна.

.

Мүнгэн хаанай уһада (Aqua regis) хайланагүй.

Мүнгэнэй хамагай тогтууритай эһэлдэлтын зэрэг +1 юм. Аммиак байхада мүнгэн (I) уһада хайладаг [Ag(NH3)2]+ байгуулна. Мүн мүнгэн цианидууд, тиосульфатууд хамтар һуурие байгуулна. Мүнгэнэй үндэр эһэлдэлтын зэрэгууд (+2, +3) ганса хүшэлтүрэгшын нэгэдэл (AgO, Ag2O3) болон фторой нэгэдэл (AgF2, AgF3) байгуулна.

Нитрат, перхлорат, фторидһаа ондоо мүнгэнэй (I) дабһанууд уһада хайладаггүй.

Гарадаг газарууд[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]

Мүнгэнэй ехэ гарадаг газарууд удаахи улас орондо байна:

Германи, Испани, Перу, Чили, Мексика, БНХАУ, Канада, АНУ, Австрали, Польш, ОХУ, Казахстан, Румын, Швед, Чехи, Словаки, Австри, Унгар, Норвеги[2]. Мүн Арменида, Кипр аралда болон Сардинида мүнгэтэй газарууд байна[3].

2008 ондо[4] хамтар мүнгэнэй 20 900 тонно малтажа абаһан. Малтажа абалгын ударидагшууд:

6 хамагай ехэ мүнгэнэй шахтанууд[5]
Шахта Орон 2010 ондо бүтээгдэхүүн
Cannington Silver/Lead/Zinc Mine Австрали 38.6 Moz
Fresnillo Silver Mine Мексика 38.6 Moz
San Cristobal Polymetallic Mine Боливи 19.4 Moz
Antamina Copper/Zinc Mine Перу 14.9 Moz
Rudna Copper Mine Польш 14.9 Moz
Peñasquito Polymetallic Mine Мексика 13.9 Moz

Зүүлтэ[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]

Мүн үзэхэ[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]

Холбооһон[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]