Мүнгэн (металл)

Хадамал
Монгол үзэгээр
буряад кирилл.	Мүнгэн
монгол кирилл.	Мөнгө
хальмаг кирилл.	Мөңгн

Мүнгэн (Ag)
Атомай дугаар	47
Атомай масса	107.8682 г/моль
Үнгэ	Гилагар сагаан (мүнгэлиг)
Электроной бүридэл	[Kr] 4d¹⁰ 5s¹
Бодос зүйн шэнжэ шанар
Бодосой түлэб	Хатуу
Нягта	10.49 г/см³
Хайлаха температура	(961.78 °C, 1763.2 °F), 1234.93 K
Бусалха температура	(2162 °C, 3924 °F), 2435 K
Хайлалтын хубиин дулаан	11.28 кЖ/моль
Ууршалтын хубиин дулаан	250.58 кЖ/моль
Дулаан багтаамжа	(25 °C) 25.350 кЖ/(моль·K)
Атомай шэнжэ шанар
Орондо тороной бүтэсэ (Сингони)	Таладаа түбтэй куб
Эһэлдэлтын зэрэг	1, 2, 3
Ионизациин энерги (эхинэй электроноор)	731.0 кЖ/моль
Атомай радиус	160 пм
Ковалентай радиус	153 пм

Ag	47
107,8682
[Kr]4d¹⁰5s¹
Мүнгэн

Мүнгэн (лата: Argentum үгэһээ 'Ag' гэжэ тэмдэглэгдэдэг) — гилагар сагаан үнэтэ металл юм. Атомай дугаар 47. Байгаалиин мүнгэн алтан болон бусад металлуудай шудхамал буюу минераллуудта (жэшээнь аргентит ба хлораргирит) оршодог.

Түүхэ

Хүн түрэлхитэн эртын үеһээ мүнгые хэрэглэнэ. Мүнгэн гоёл шэмэглэлдэ, амһарта, аяга шанага, худалдаанай хубида мянга мянган жэлэй турша ашаглажа, мүнгэн олон системуудай хубида һуури бологон байна. Мүнгэнэй үнэтэ металлай шанарууд уртань зүбхэн алтанай хоёрдахи абажа үзэһэн юм. Ассири болон Вавилонда мүнгэн гэжэ арюун нангин металл мүн һарын бэлиг тэмдэг боложо байһан юм. Дундада зуунай үедэ, мүнгэн, алхимикууд хороондо олондо алдаршаһан байба. Дэлхэйн II дайнай үедэ зэдэй, сагаан туулганай богони ниилүүлэлтэ ушарһаа олон үйлэдбэрилэлэй хэрэглээндэ мүнгые һолихо хүргэһэн. АНУ-ай засаглал Уэст Поинтда байһан өөрын ехэ нөөсэһээ үйлэдбэрилэлэй хэрэглэгшэдта мүнгые гаража зээлһэн.^[1]

Бодос зүйн шанар

Энэ зөөлэн, ялагар сагаан, дабтагдасатай металл металлуудай дунда хамагай ехэ сахилгаанай дамжуулха шадбартай (20 °C температурада 1,59·10−8 Ом·м хубита сахилгаанай эсэргүүсэлтэй) болон хамагай ехэ дулаан дамжуулха шадбартай (300 K температурада 429 Вт/(м·К)). Нэбтэ гэрэлдэ нимгэн мүнгэнэй ялтас нил ягаан үнгэтэй байна. Нилээд хайласагүй металл, 962 ° C хайлаха температуратай.

Химиин шанарууд

Мүнгэн гэдэг үнэтэ металл, тиихэдэнь нилээд набтар нүлөөлэлсэлгын шадабаритай, дабһанай ба уһа холиһон хүхэрэй хүшэлнуудта хайланагүй. Гэбэшье мүнгэн эһэлэй оршондо (азотой, халуун сугларуулагдаһан хүхэрэй хүшэлдэ, мүн сүлөөтэ хүшэлтүрэгшэтэй дабһанай хүшэлдэ) хайладаг:

{\mathsf {Ag+2HNO_{3(conc)}=AgNO_{3}+NO_{2}{\uparrow }+H_{2}O}}

Түмэрэй (III) хлоридта хайладаг:

{\mathsf {Ag+FeCl_{3}=AgCl+FeCl_{2}}}

Мүнгэн мүнгэнэй уһанда хүгэнөөр хайлаад, амальгамые (мүнгэнэй уһан болон мүнгэнэй шэнгэн шудхамал) байгуулдаг.

Мүнгэн хүшэлтүрэгшэһээ эһэнэгүй. Нойтон агаарда мүнгэнэй сульфидые байгуулна:

{\mathsf {4Ag+2H_{2}S+O_{2}=2Ag_{2}S+2H_{2}O}}

Хүшэлтүрэгшэ үгы байгаад:

{\mathsf {2Ag+H_{2}S=Ag_{2}S+H_{2}{\uparrow }}}

Сүлөөтэ галогенууд мүнгые эһэгдэнэ:

{\mathsf {2Ag+I_{2}=2AgI}}

Хүхэрые болон мүнгые хамтараа халаад сульфид байгуулна.

{\mathsf {2Ag+S=Ag_{2}S}}

.

Мүнгэн хаанай уһада (Aqua regis) хайланагүй.

Мүнгэнэй хамагай тогтууритай эһэлдэлтын зэрэг +1 юм. Аммиак байхада мүнгэн (I) уһада хайладаг [Ag(NH₃)₂]⁺ байгуулна. Мүн мүнгэн цианидууд, тиосульфатууд хамтар һуурие байгуулна. Мүнгэнэй үндэр эһэлдэлтын зэрэгууд (+2, +3) ганса хүшэлтүрэгшын нэгэдэл (AgO, Ag₂O₃) болон фторой нэгэдэл (AgF₂, AgF₃) байгуулна.

Нитрат, перхлорат, фторидһаа ондоо мүнгэнэй (I) дабһанууд уһада хайладаггүй.

Гарадаг газарууд

Мүнгэнэй ехэ гарадаг газарууд удаахи улас орондо байна:

Германи, Испани, Перу, Чили, Мексика, БНХАУ, Канада, АНУ, Австрали, Польш, ОХУ, Казахстан, Румын, Швед, Чехи, Словаки, Австри, Унгар, Норвеги^[2]. Мүн Арменида, Кипр аралда болон Сардинида мүнгэтэй газарууд байна^[3].

2008 ондо^[4] хамтар мүнгэнэй 20 900 тонно малтажа абаһан. Малтажа абалгын ударидагшууд:

Перу (3600 т)
Мексика (3000 т)
БНХАУ (2600 т)
Чили (2000 т)
Австрали (1800 т)
Польша (1300 т)
АНУ (1120 т)
Канада (800 т)

6 хамагай ехэ мүнгэнэй шахтанууд^[5]
Шахта	Орон	2010 ондо бүтээгдэхүүн
Cannington Silver/Lead/Zinc Mine	Австрали	38.6 Moz
Fresnillo Silver Mine	Мексика	38.6 Moz
San Cristobal Polymetallic Mine	Боливи	19.4 Moz
Antamina Copper/Zinc Mine	Перу	14.9 Moz
Rudna Copper Mine	Польш	14.9 Moz
Peñasquito Polymetallic Mine	Мексика	13.9 Moz