Нүүрһэнтүрэгшэ хуудаһанай эхэ кодые хаража байна

{{Инфобокс нүүрһэнтүрэгшэ}}

'''Нүүрһэнтүрэгшэ''' ([[Лата хэлэн|Латин]]: ''carbo'' "нүүрһэн"), болбол '''C''' [[Химиин тэмдэг|тэмдэгтэй]] ба 6 гэһэн [[Атомай дугаарт|атомай дугаартай]] [[химиин элемент]] юм. Энэнь [[Металл буса элементүүд|металл буса]] ба [[Валентность|дүрбэнвалентна]]—дүрбэн [[Электрон|электроные]] [[Ковалент холбоон|ковалент]] [[Химиин холбоон|химиин холбоонууд]] бии болгоходо нээлтэтэй болгодог. Энэнь үелхэ системын 14-р бүлэгтэ хабаададаг.<ref>{{cite web|title=carbon {{!}} Facts, Uses, & Properties|url=https://www.britannica.com/science/carbon-chemical-element|website=Encyclopedia Britannica|language=en|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20171024183827/https://www.britannica.com/science/carbon-chemical-element|archive-date=2017-10-24}}</ref> Нүүрһэнтүрэгшэ нь дэлхэйн гадарай оройдоо 0.025 хубиие эзэлдэг.<ref>{{cite web|url=https://www.britannica.com/science/carbon-chemical-element|title=carbon|website=Britannica encyclopedia}}</ref> Гурбан [[Нүүрһэнтүрэгшын Изотопууд|изотоп]] байгаалида байдаг, [[Нүүрһэнтүрэгшэ-12|{{sup|12}}C]] ба [[Нүүрһэнтүрэгшэ-13|{{sup|13}}C]] тогтоборитой болбол [[Нүүрһэнтүрэгшэ-14|{{sup|14}}C]] нь [[Радиоактивна изотопууд|радионуклид]] ба [[Хахад-задаралгын үе|хахад-задаралгын]] хугасаань 5730 жэл оршон байдаг.<ref name="isotopes">{{cite web|url=http://www.webelements.com/webelements/elements/text/C/isot.html|title=Carbon&nbsp;– Naturally occurring isotopes|publisher=WebElements Periodic Table|access-date=2008-10-09|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20080908030327/http://www.webelements.com/webelements/elements/text/C/isot.html|archive-date=2008-09-08}}</ref> Нүүрһэнтүрэгшэ болбол [[Химиин элементүүдэй Нээлгын хронологи#Эртын нээлгүүд|эртэ урдын сагта мэдээжэ байһан үсөөн элементүүдэй]] нэгэ юм.<ref name="D2">{{cite web|url=http://www.caer.uky.edu/carbon/history/carbonhistory.shtml|title=History of Carbon|access-date=2013-01-10|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20121101085829/http://www.caer.uky.edu/carbon/history/carbonhistory.shtml#|archive-date=2012-11-01|accessdate=2022-01-15|archivedate=2012-11-01|archiveurl=https://web.archive.org/web/20121101085829/http://www.caer.uky.edu/carbon/history/carbonhistory.shtml}}</ref>

== Тодорхойлолго ==

=== Аллотропи ===
Нүүрһэнтүрэгшын үндэһэн [[аллотропи]]нууд
* [[Бал шулуу]]
* [[Ошор]]
* [[C60]]
* [[Нанохоолой]] (nanotubes)
* [[Наноутаһан]] (nanofibers)

=== Изотопи ===
3 үндэһэн [[изотопи]]той:
# <sup>12</sup>C — тархалта 98,9 %, [[изотопи|тогтоборитой изотопи]]
# <sup>13</sup>C — тархалта 1,1 %, [[изотопи|тогтоборитой изотопи]]
# <sup>14</sup>C — маша бага тархалтатай, [[изотопи|тогтоборитой (сасараг эдибхитэ) изотопи]]

=== Нүүрһэнтүрэгшын зарим онсогой нэгэдэлнүүд ===

Нүүрһэнтүрэгшэнь бүхы түрэлэй амиды бэетын үндэһэн бүтэсэ, уламаар [[органик хими]]ин һуури шудалагдахуун болоно.

Нүүрһэнтүрэгшын зарим онсогой нэгэдэлнүүд:
* [[Хүшэлтүрэгшэ]]тэй нэгэдэн — [[нүүрһэнтүрэгшын дабхар эһэл]]ые үүдхэхэ ба [[ургамал]] ургахад шаардалгатай нүүрһэнтүрэгшын эхэ үүэбэри болоно.
* [[Уһантүрэгшэ]]тэй нэгэдэн — шатамхай, [[нүүрһэнуһантүрэгшэ|нүүрһэнуһантүрэгшын]] бүлэгые ([[шатаха ашагта малтамал]]ай үндэһэн нэгэдэл), мүн [[ургамал]]ай [[каротиноид]], [[терпен]]иие,
* [[Хүшэлтүрэгшэ]] ба [[Уһантүрэгшэ|уһантүрэгшэтэй]] нэгэдэн — [[биологи]]ин үндэһэн нэгэдэлнүүд болохо [[саахар]], [[целлюлозо]], [[хитин]], [[спирт]], [[өөхэн тоһон]], [[эфир]]ые,
* [[Азот]]той нэгэдэн — [[алкалоид]],
* [[Азот]], [[хүхэр]]тэй нэгэдэн — [[антибиотик]], [[амин хүшэл]], [[протеин]]ые,
* [[Азот]], [[хүхэр]], [[фосфор]]той нэгэдэн — [[ДНХ]], [[РНХ]]-ые үүдхэнэ.

[[Нүүрһэн]]иинь нүүрһэнтүрэгшын байгаали дахи үндэһэн эхэ үүдэбэри юм ([[Нүүрһэн|Антрацитынь]] 95 % нүүрһэнтүрэгшэ агуулдаг).
[[File:Eight Allotropes of Carbon.svg|thumb|upright=1.35|Нүүрһэнтүрэгшын 8 аллотропи: а) [[алмаз]]; б) [[бал шулуу]]; в) [[лонсдейлит]]; г–е) [[Фуллерен]]ууд (C{{sub|60}}, C{{sub|540}}, C{{sub|70}}); ж) [[аморф нүүрһэнтүрэгшэ]]; з) [[нүүрһэнтүрэгшын нанохоолой]]]]

[[Категори:Химиин элемент]]
[[Категори:Металл буса]]

{{1000 үгүүлэл}}
== Зүүлтэ ==
<references />

{{Stub}}
{{Үелхэ системэ}}