Франци хуудаһанай эхэ кодые хаража байна

{{Улас
 |буряад_нэрэ='''Бүгэдэ Найрамдаха Франци Улас'''
 |уугуул_нэрэ='''République française'''
 |богони_нэрэ = Франци
 |һүлдын_зураг=Armoiries_république_française.svg
 |тугай_зураг=Flag of France.svg
 |газарай_зураг=EU-France.svg
 |түрын_уряа= [[Француз хэлэн|фр.]] "Liberté, Égalité, Fraternité"<br/>«Эрхэ сүлөө, эрхэ тэгшэ байдал, аха дүүгэй холбоо»
 |түрын_дуулал=[[Француз хэлэн|фр.]] "La Marseillaise"<br/>«Марселийн дуулал»<br/><center>[[File:La Marseillaise.ogg]]</center>
 |засаглалай_хэлбэри       = [[Арадшалһан гурим]], хахад [[юрэнхылэгшэ|юрэнхылэгшын]]<br>[[бүгэдэ найрамдаха улас|бүгэдэ найрамдаха засагтай]] 
 |албан_ёһоной_хэлэн=[[Француз хэлэн|Франци]]
 |үндэһэ_язгуур                  =
 |үндэс_язгуур_он               = 
 |оршин_тогтнолын_утга                   = Түүхэ
 |тогтносон_үйл_явдал1          =[[Вердунай хэрээ]]
 |үйл_явдалын_огноо1            =[[843]] он
 |тогтносон_үйл_явдал2          =Одоогын үндэһэн хуули
 |үйл_явдалын_огноо2            =[[1958]] оной [[10 һарын 5]]
 |газар_нютаг_км2               =674,843
 |хуули_тогтоогшо               =<small>[[Француз хэлэн|француз]]</small> Parlement français<br>→ «Франци уласай хурал»
 |дээдэ_танхим               =<small>[[Француз хэлэн|француз]]</small> Sénat <br>→ «Сенат»
 |доодо_танхим               =<small>[[Француз хэлэн|француз]]</small> Assemblée nationale <br>→ «Үндэһэнэй хурал»
 |ниислэл_хото=[[Файл:Grandes Armes de Paris.svg|18px]] [[Парис]]
 |тэргүүнэй_класс1          = [[Юрэнхылэгшэ]]
 |тэргүүнэй_класс2          = [[Юрэнхы сайд]]
 |тэргүүнэй_нэрэ1                = [[Эмманюэль Макрон]]
 |тэргүүнэй_нэрэ2                = [[Мишель Барнье]]
 |хүн_амай_тоосоо              = {{increase}} 66.991.000<ref>{{cite web |url=https://www.insee.fr/fr/statistiques/2554860 |title=Bilan démographique 2016 |publisher=[[Institut national de la statistique et des études économiques]] |language=fr |date=2017-01-17 |access-date=2017-03-18}}</ref>
 |хүн_ам_тооцоолсон_он          =2017
 |хүн_амын_тоогоор_эрэмбэ_дэс   =20
 |хүн_амын_тооллого             =
 |хүн_ам_тоолсон_он             =
 |хүн_амын_тооллого_эрэмбэ_тоологдсоноор  =
 |хүн_амын_нягтрал_нэгж_км2     =103
 |хүн_амын нягтрал_эрэмбэ_дэс   =89
 |ДНБ_ХАЧ                       =$2 733 ехэ наяд<ref name="imf.org">[https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2017/01/weodata/index.aspx] [[Уласхоорондын валютын сан]].</ref>
 |ДНБ_ХАЧ_он                    =2016
 |ДНБ_ХАЧ_эрэмбэ                =10
 |ДНБ_ХАЧ_Нэг_хүнд              =$38 128
 |ДНБ_ХАЧ_Нэг_хүнд_эрэмбэ       =24
 |ДНБ_нэрлэсэн                  =$2 463 ехэ наяд<ref name="imf.org" />
 |ДНБ_нэрлэсэн_он               =2016
 |ДНБ_нэрлэһэн_эрэмбэ           =6 
 |ДНБ_нэрлэсэн_нэг_хүнд         =$42 314 
 |ДНБ_нэрлэсэн_нэг_хүнд_эрэмбэ  =28
 |ХТББИ                         =32.7
 |Илтгэлцүүр_он                 =2008
 |Илтгэлцүүр_ангилал            =
 |Илтгэлцүүр_эрэмбэ             =
 |ХХИ                           ={{increase}} 0,897<ref name="HDI">{{cite web|url=http://hdr.undp.org/en/2016-report |title=Human Development Report 2016|year=2016|format=|publisher=United Nations|accessdate=}}</ref>
 |ХХИ_он                        =2016
 |ХХИ_ангилал                   =<span style="color:#090;">маша һайн</span>
 |ХХИ_эрэмбэ                    =21
 |мүнгэн_тэмдэгтэ                   = Евро
 |мүнгэн_тэмдэгтэ_код    = EUR
 |интернет_домэйн                   = [[.fr]]
 |телефоной_код            = +33
 |сагай_бүһэ               = +1 ([[Түб Европын саг]])
 |зүүлтэ                   = 
}}
'''Франци''' ({{lang-fr|France}}) гү, али албан ёһоор '''Бүгэдэ Найрамдаха Франци Улас''' ({{lang-fr|République française}}) — [[Европо|Европын]] болон [[Ехэ Найман]]ай улас. Европодохи үндэһэн оронһоо гадна [[Франциин далайн санаахи газар нютаг|далайн санаахи газар нютагтай]]. [[Францын үндэһэн орон]] урда зүгэй [[Газарай дундада тэнгис|Газарай дундада тэнгисһээ]], хойто зүгтэ [[Ла-Маншын хоолой]], [[Хойто тэнгис]], зүүн зүгэй [[Рейн мүрэн|Рейн мүрэнһөө]] баруун зүгэй [[Атлантын далай]] хүрэнэ. Францишууд эхэ ороноо геометриин дүрсэһөө шалгаалжа ''L’Hexagone'' гү, али «зургаалжа» гэһэн нэрлэхэ олонтоо. Франци — Хахад-юрэнхылэгшын засаглалтай [[бүгэдэ найрамдаха улас]] болоод хуули тогтоохо, гүйсэдхэхэ болон шүүхэ засаглал нэгэдэмэл. Ниислэл хото — [[Парис]]. Эхэ газарай Франци [[Бельги]], [[Люксембург]], [[Герман]], [[Швейцари]], [[Итали]], [[Монако]], [[Андорра]], [[Испани]] уласуудтай хилэлэдэг. Мүн Францын газар нютаг болохо [[Франциин Гвиана]]ни [[Бразил]], [[Суринам]] уласуудтай, [[Синт-Мартен]] [[Нидерландын Антилын аралнууд]]тай тус тус хилэ залгана. [[Ла-Маншын хоолой]]гоор [[Ехэ Британи]]тай залгадаг. Франци гээшэ нютаг дэисхэрээрээ [[Европын холбоон]]ой эгээн томо улас орон болоод ([[Орос]] [[Украина]] хоёрой һүүлдэ) [[Европын]] гурбадахи томо улас орон мүн. [[Парис]] болбол Франциин ниислэл хото болон [[Лион]], [[Марсель]], [[Тулузэ]] ба [[Лилль]] урда оронойнгоо эгээн томо хото.

Франци [[Бурбон обог|XVII болон XVIII зуун жэлдэ]] Европодохи ударидалгын үүрэгтэй ба хэтэ хүсэрхэг томо гүрэн байгаа. Илангаяа Францин улас түрын бодолгын ба соёлой талаархи харизма удхатай байна: [[XIV Людовик]] хаанай ордон Европын [[абсолютизм|абсолютис]] уласуудай үльгэр жэшээ байгаад, [[Франциин хубисхал]] ба [[Эрхэтэн хүнэй эрхын тухай тунхаглал]] олон улас оронуудта [[арадшалал]]ай хүгжөөхые туһалба. Франци далайн саада хоёр удаа [[Франциин колонинууд|колониальна эзэнтэ гүрэниие]] байгуулба. Түрүүшын эзэнтэ гүрэниинь [[Хойто Америкэ|Хойто Америкын]] томо хубиие эзэлээ һэн ба XVIII зуунай дундада [[Долоон жэлэй дайн]]ай үрэ дүндэ үгы болоһон
байгаа; [[Африка]]да түблэрһэн хоёрдохи эзэнтэ гүрэн XIX зуун жэлһээ XX зуун жэлэй хүрэтэр дэлхэйн хоёрдохи томо эзэнтэ гүрэн байгаа. XXI зуун жэлдэ Франци [[Германи]]тай зэргэлэн [[Европын холбоон|евроинтеграцилгын]] жолоогшо гүрэн гэгдэнхэй.

Франци [[Франциин үндэһэн хуули|үндэһэн хуулиин]] ёһоор хубаагдашагүй, [[секуляризм|шажанһаа амяарлаһан]], арадшалһан ба [[ниигэм]]эй улас юм.<ref>{{cite web |url=http://www.legifrance.gouv.fr/affichTexteArticle.do?idArticle=LEGIARTI000019240997&cidTexte=LEGITEXT000006071194 |ㅣlanguage =fr |title =Article 1 |Publisher =Französische Republik |access-date=2015-03-31}}</ref> Үндэһэн хуулинь «арадай бэелүүлһэн, арадай түлөө арадай засаглалые» тунхагдана. [[Хүнэй хүгжөөлгын индекс]]ын талаар (2015), Франци дэлхэйдэ 21 һуури эримбэ дээрэ жагсана.<ref>''[http://hdr.undp.org/sites/default/files/2016_human_development_report.pdf#page=198 Human Development Report 2016, S. 198] (PDF; 3&nbsp;MB).''</ref> Нэрлэһэн [[дотоодын ниитэ бүтээгдэхүүн]]иие хэмжэбэл, Франци хадаа зургаадахи томо [[арадай ажахы]] мүн.<ref name="imf.org" /> 2016 ондо Франциин нэгэ хүндэ [[худалдан абаха шадабари]] 19 254 евро байгаа (харисуулбал, Германи 21 879 евро, Ехэ Британи 21 141 евро).<ref>[http://www.gfk.com/de/insights/press-release/kk-europa/ GfK Kaufkraft Europa 2016]</ref> Амидаралай түбшэн, болбосоролой түбшэн ба дундажа наһалалта үндэр байна<ref>{{cite web |url=http://www.un.org/esa/population/publications/wpp2006/WPP2006_Highlights_rev.pdf#page=97 |title=World Population Prospects – The 2006 Revision |format=PDF; 3&nbsp;MB |access-date=2012-10-04 |publisher=UN |language=en}}</ref>. Дэлхэйн эгээн аялан ябадаг улас гүрэн болоод жэл бүри 83 шахуу сая хари уласай туристнуудые угтана.<ref>{{cite web |url=http://www.france.fr/de/regionen-und-metropolen/die-franzosischen-regionen.html |title=Die französischen Regionen |publisher=Französische Republik |access-date=2015-03-31}}</ref><ref>[http://www.e-unwto.org/content/r13521/fulltext.pdf „UNWTO“] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150205165056/http://www.e-unwto.org/content/r13521/fulltext.pdf |date=2015-02-05 }}, abgerufen am 8. Januar 2015.</ref>

Франци [[НАТО]] оронуудай дунда гурбадахи ехэ [[зэбсэгтэ хүсэн]]иие даажа, Европын холбооной эгээн олон сэрэгтэй юм. [[Нэгэдэһэн Үндэһэтэнэй Байгуулгын Аюулгүй байдалай зүблэл|НҮБ-ын Аюулгүй байдалай зүблэлэй]] табан байнга гэшүүдэй нэгэн болоод, 2010 байдалаар дэлхэйдэ гурбадахи олон [[сүмын зэбсэг]]тэй атом гүрэн юм.<ref>{{cite web |url=http://www.fas.org/programs/ssp/nukes/nuclearweapons/nukestatus.html |title=Federation of American Scientists : Status of World Nuclear Forces |publisher=Fas.org |datum=2010-05-26 |access-date=2012-10-04 |language=en}}</ref> Тус улас Европын холбооной ба [[Нэгэдэһэн Үндэһэтэнэй Байгуулга|Нэгэдэһэн Үндэһэтэнэй Байгуулгын]] үндэһэлэгшэ гэшүүн, [[Франкофони]]ин, [[Ехэ Долоон]]ой, [[Ехэ Хорин]]ой, НАТО-гой, [[Эдэй засагай хамтын ажаллалгын ба хүгжэлтын байгуулга|Эдэй засагай хамтын ажаллалгын ба хүгжэлтын байгуулгын]] (OECD), [[Дэлхэйн худалдаанай байгуулга]] (WTO) ба [[Латын холбоон]]ой гэшүүн мүн.

[[Парисай 2015 оной 11 һарын 13-ай теракт]]ын һүүлдэ эхэ газарай Францида [[онсогой байдал]] үнгэрнэ.

== Газар зүй ==
=== Юрэнхы мэдээсэл ===
[[Файл:600x600 GMT France topo-R1.jpg|слева|мини|Франциин топографи]]
Европодохи «Франциин эхэ газар» (France métropolitaine) 543 965 дүрбэлжэн километрын талмайтай. Европын эгээн томо улас оронуудай нэгэн боложо, элдэб янзын ландшафтын түрэлтэй байна. Эхэ газарай Франциин газарай гадаргын гурбанай хоёрые тэгшэ тала эзэлнэ. Үлэхэ хэһэгтэнь [[Альпа|Альпын уула]] (Баруун Европын эгээн томо нюруу), [[Пиренейн уула]], Юра, Түб үндэрлиг, Восжын гүбээ зэргэ уула нюрууд байна. [[Далай]]да 4 гарасатай: [[Ла-Манш]], [[Хойто тэнгис]], [[Атлантын далай]], [[Газарай дундада тэнгис]]. Франци уласай эрьеын бүһэ нютагынь 5 500 км.

=== Уларил ===
Уларилай гурбан түлэбтэй:
* баруун хэһэгтэ далайн шииглиг уларилтай
* урда зүгтэ [[Газарай дундада тэнгис]]эй уларилтай
* түб ба зүүн хэһэгээрээ эхэ газарай уларилай шэнжэ булюу байна.

=== Можо нютагууд ===
Франци хадаа 18 можо нютагта хубаагдана<ref>{{cite web |url=http://www.insee.fr/fr/methodes/nomenclatures/cog/documentation.asp |title=Code officiel géographique |type=Documentation |publisher=[[Institut national de la statistique et des études économiques]] |date-access=2012-08-02 |language=fr}}</ref>. Эдэһээ 13 можо нютагууд Европодо байрлажа, ондоо табаниинь Франциин далайн саадахи нютаг дэбисхэрнүүд ''({{lang|fr|France d’outre-mer}} (FOM))'' – [[Франциин Гвиана]], [[Гваделупа]], [[Мартиникэ]], [[Майотта]] ба [[Реюньон]]. Можо нютагууд дотороо 101 «департаменттай» ([[аймаг]]). Аймагууд сааша 342 «аррондисман» ([[тойрог]]), 4058 «кантон» ([[сомон]]), 36766 «коммун» ([[һуурин газар]]) боложо задардаг.

== Түүхэ ==
[[File:French borders from 985 to 1947.gif|thumb|985 онһоо 1947 оной болотор Франциин газар нютагай хубилалта]]
=== Эртэ балар үе ===
Франци орондо [[шулуун зэбсэгэй үе|хуушан шулуун зэбсэгэй үе]]дэ хамаардаг хадын сүг зураг олон байна.<ref>[http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/3512470.stm  "Early human marks are 'symbols'"].</ref> Алдарта [[Ласко агы]]нхи гэхэдэ 19 600 жэлэй тэрэдээ зурагдаба.<ref name="баларэрт">Jean Carpentier (dir.), François Lebrun (dir.), Alain Tranoy, Élisabeth Carpentier et Jean-Marie Mayeur (préface de Jacques Le Goff), Histoire de France, Points Seuil, coll. « Histoire », Paris, 2000 (1re éd. 1987), p. 17 ISBN 2-02-010879-8</ref> [[Мүльһэн галаб]]ай түгэсхэлдэ ({{МЭҮ}} 10 000) дулааржа, {{МЭҮ}} 7 000 оной үеһээ [[шулуун зэбсэгэй үе|шэнэ шулуун зэбсэгэй үедэ]] дэбжэжэ, газар таряалан бии болоһон.<ref name="баларэрт"/> {{МЭҮ}} 3000 онһоо [[алтан]], [[зэд]], [[хүрэл]] [[түмэр зэбсэгэй үе|түмэрэй ээрэдэ]] дэвжээ. Энэ үеэ түлөөлһэн [[Карнак шулууд]] гэжэ газар байдаг.

{{МЭҮ}} 600 оной шахуу [[Эртын Греци|эртын грек]] худалдаашад Франциин урда эрьедэ [[Марсель|Массили]] гэжэ һуурижаһан Франциин эгээн эртын хото юм.<ref>[http://books.google.com/books?id=n1TmVvMwmo4C&pg=RA1-PA754 The Cambridge ancient history.]</ref> Энэ үедэ [[Альпа|Альпые]] дахаад [[кельт]] угсаанай отог аймаг Францида нэбтэрэн байгаа. Римэй түүхэ бэшэгтэ бэшэһэнээр энэ үе, тэрэнһээ хойшо Франциие «[[Галли]]» ([[Лата хэлэн|лата]] ''Gallia'') гэгдэжэ байгаа. Галли Франциие ганса бэшэ, хойто [[Итали]] гэхэ мэтэ эрьен тойрониие хамарһан нэрэ. {{МЭҮ|390 ондо}} [[галл]] Бренн гэһэн толгойлогшо [[Рим]]ые добтолжо байгаа. {{МЭҮ|125 ондо}} Галлиин урда хэһэгые [[Римэй эзэнтэ гүрэн]] эзэлжэ ''Provincia Romana''<ref>http://books.google.com/?id=ZEIEAAAAMBAJ&pg=PA76</ref> гэһэниинь мүнөөгэй «[[Прованс]]» нютагай нэрэ болобо. {{МЭҮ|52 ондо}} кельтын аверн аймагай [[Верцингеториг]] галлай сэрэгые хураан засажа [[Юлий Цезарь]]тай тэмсээд бараагүй.<ref>Carpentier et al 2000, p.44-45 </ref> Римэй мэдэлдэ байһан табан зуун жэлэй Галлида [[Лион]] (Галлиин түб байһан) мэтын олон хото Римэй хэсээр [[дэлгүүр]], [[театр]], [[амфитеатр]], [[халуун уһанай онгосо]]той байдалаар баригдажа байгаа.<ref>Carpentier et al 2000, pp. 53–55</ref> V зуун жэлдэ герман угсаанай аймагай добтолгоо шэрүүдэжэ<ref>Carpentier et al 2000, p. 84</ref> Римэй үеэ түгэсхэһэн байна.<ref>Carpentier et al 2000, pp. 84–88</ref>

=== Дунда зуун жэлэй үе ===
Хойто хизгаарта байһан [[франкууд]] дабшажа түб Галлиие эзэлжэ абаба. 498 ондо [[I Хлодвиг]] хаан [[католик]] шажанда ороһон түрүүшын герман байлдан дахуулагша болобо. Франкууд [[хэрээснэг бололго|хэрээснэг боложо]] [[христосой шажан]]тан болоод, аажамаар [[герман хэлэнэй һалбар|герман]] буса [[роман хэлэнэй һалбар|роман]] түрэлэй хэлэтэн боложо галлшуудһаа илгарһангүй тула Галлиие хойшодо [[Франк улас]] гэдэг болобо. I Хлодвиг наһа бараһанай һүүлдэ дүрбэн хүбүүниинь уласые хубаан захиржа, һүүлдэнь гурбан, хоёр болоод 679 ондо [[III Теодорих]] дахин нэгэдхэжэ абаба. Хаанай обогой шадал доройтохо үедэ ордоной даамал [[Пипин]] түрэ эрюулжэ уласай хаан (752–768) һуугаад тэрэнэй орон залгаһан [[Ехэ Карл]] (800–814) хойто, урдагүй газар нютагаа ехээр тэлэбэ. 843 ондо [[Верденэй хэрээ]]гээр Карлын гурбан аша эзэнтэ гүрэниие хубаахада баруун хэһэгынь [[Халзан II Карл]]да ерэһэниинь томорһоор XIII зуунһаа хойшо түүхэдэ «Франци» гэгдэһэн юм.<ref>[http://history.howstuffworks.com/european-history/treaty-of-verdun.htm  "Treaty of Verdun".]</ref>

IX зуунда [[викингүүд]] добтолһоор хойто эрьедэ [[Норманди гүнлиг]]ые (911–1204) байгуулжа, харин Франциин хаанай хүсэн доройтожо ниислэл захиржа байгаа. Иимэһээ 987 ондо [[Каролинг обог|Каролингүүдэй]] удам түлхигдэжэ, [[Капет обог|капеттан]] (987–1328) хаан шэрээнээ гаража ерэһэн. Тигээд [[Хэрээһэтэнэй аян дайн]], дотоодын шажанай бодолгоготой (1170 оной [[вальденсүүд]]эй хүдэлөөн, 1209–1229 оной [[катаризм|альбигойн]] дайн) тэмсэжэ байгаа. Хаанай титим 1328 ондо [[валуа]], хоёр зуунай һүүлдэ [[бурбон]] (1589–1792) обогтондо шэлжэбэ. [[Зуун жэлэй дайн]]да (1337–1453) эхилээд [[Англи]] эзэрхэн дабшаһаншье, Франци илажа газар нютагаа хадагалжа түгэһэн энэ үедэ зоригто [[Жанна д’Арк]] тодорһон бэлэй.

=== Шэнэ түүхэ ===
[[File:Siege of La Rochelle 1881 Henri Motte 1846 1922.jpg|thumb|left|[[Кардинал Ришельё]]. [[Анри Мотте]], «[[Ла-Рошель|Ла-Рошелиие]] бүһэлэлгэ»]]

[[XI Людовик]] хаанай (1461–1483) үеһээ хаанай эрхэ хизгааргүй боложо, Францишье һүүлшын зуун жэлдэ Европын улас түрын гол тоглогшо, [[француз хэлэн]] Европын изагууртан ангиин хэлэн болонхой. 1494–1559 ондо Франци улас [[Италиин дайн]]да оролсобо. 
Улас дотор шэнэ [[протестантизм|протестант]], хуушан [[католицизм|католик]] номоор талаһан дайтажа 1572 оной [[Варфоломейн һүни]] 30 000 хүн алагдажа байһан. 1635–1659 ондо [[Испани]], 1672–1678 ондо [[Һолланд]]тай байлдажа, 1688–1697 ондо [[Пфальц]]ын, 1701–1713 ондо [[Испаниие залгамжахын түлөө дайн]]да хушуун дүрэжэ үнгэрөө.

Энэнэй хажуугаар [[Жак Картье]] далайшан 1534 ондо Америкэ түбиин [[Ньюфаундленд]]та газардаһанһаа эхилэн, Франци [[колонизаци|колонизировалха]] аянда мордоһон. Эхинэй ээлжээндэ [[Шэнэ Франци]] гэһэниие 1763 ондо [[Долоон жэлэй дайн]]да алдажа, [[Карибын тэнгис]]эй [[Франциин Вест-Инди]] колониһоо ехэнхинь Франциин мэдэлдэ үлэжэ, [[Һаити]], [[Сен-Луи]] зэргэ зарим амяарлан тусгаар тогтонобо. 1624 ондо Баруун-хойто Африкын [[Сенегал]]да газардажа, 1763 ондо Урда Америкэдэхи [[Франциин Гвиана|Гвианые]] колонизировалан абаба. [[Британиин эзэнтэ гүрэн|Британитай]] колони [[Долоон жилийн дайн|булаацалдаад]]  онд Шинэ Францыг алдан ялагдав. Һэргэн мандалтын энэ үедэ [[Антуан Лавуазье]] мэтэ олон эрдэмтэн түрэжэ гараба.

1789 ондо [[Бастилиие эзэлэн абалга|Бастилиин гиндангые эзэлжэ абаһанаар]] эхилһэн [[Франциин хубисхал|хубисхал]] хаанай хэмжээгүй эрхые [[хаанта засаг|хэмжээтэ эрхэ]] болгоод зогсолгүй [[хүнэй эрхэ]], [[эрхэтэнэй эрхэ|эрхэтэнэй эрхые]] тунхаглажа, 1792 ондо Бүгэдэ Найрамдаха Франци Уласые байгуулба.<ref>Censer, Jack R. and Hunt, Lynn. Liberty, Equality, Fraternity: Exploring the French Revolution. University Park, Pennsylvania: Pennsylvania State University Press, 2004</ref> Европын бусад ороной хаашуул шэнэ дүримые үзэн ядажа, Франци хаанай хуушан эрхые һэргээхые оролдожо уласхоорондын тэмсэлдээн болоһоншье һаа хүсэеэ абаһан Франциин хубисхалшад 1792–1802 оной хоорондо бүгэдые илан диилэбэ. Францида 1793-1796 оной хоорондо 200 000 – 450 000 хүнэй ами үрэгдэһэн гэнэ.<ref>{{Cite web |title="The Terror in the French Revolution" |url=http://www.port.ac.uk/special/france1815to2003/chapter1/interviews/filetodownload,20545,en.pdf |accessdate=2017-10-29 |archivedate=2012-01-17 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120117152123/http://www.port.ac.uk/special/france1815to2003/chapter1/interviews/filetodownload%2C20545%2Cen.pdf }}</ref> [[Наполеон Бонапарт]] 1799 ондо засагай эрхые абажа 1804 ондо [[Франциин эзэнтэ гүрэн|Франциин хаан]] болобо. Франциие эсэргүүсэһэн [[Ехэ Британи]] тэригүүнтэй Европын оронуудтай Франци хамаатануудайнгаа хамтаар дайтажа бүгэдые диилэжэ харьяа нютагаа тэлэн томорһон болобошье 1812 ондо [[Оросой эзэнтэ гүрэн|Оросые]] баралгүй бусаад 1815 ондо [[Ватерлоогой тулалдаан|Ватерлоодо]] илагдаһанаар уг нютагтаа эрьен буужа, бурбон обогтон хаанай һууринда дахин (1815–1830) гараба.<ref>Blanning, Tim (April 1998). [http://www.questia.com/googleScholar.qst?docId=5001329960 "Napoleon and German identity] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120513171824/http://www.questia.com/googleScholar.qst?docId=5001329960 |date=2012-05-13 }}</ref> 1830 оной долодугаар һарада түрэ хубисажа, бүгэдэ найрамдаха улас хоёр дахин удаагаа байгуулагдаба. Энэнэй жэшээгээр 1848 ондо Европо даяар [[Европын 1848–1849 оной хубисхал|хубисхал гаража]] богоолшолгоһоо татагалзажа, һунгуулида бүхы ангиин эрэшүүд һанал үгэдэг болоһон юм. 1870 ондо [[Германи]] нэгэдэн байгуулагдахада эсэргүүсэн байлдажа байһаншье һаа, илагдан [[Эльзас-Лотаринги]]ие алдаба.

=== XX зуун жэл ===
[[File:Bundesarchiv Bild 183-H25217, Henry Philippe Petain und Adolf Hitler.jpg|thumb|1940 ондо [[Нацис Германи]]да буужа үгэһэн [[Виши Франци]]ин тэригүүн [[Анри Филипп Петен|Петен маршал]] [[Адольф Һитлер|Һитлертэй]] гараа барилсана]]
[[Дэлхэйн нэгэдүгээр дайн]]да Антантын, [[Дэлхэйн хоёрдугаар дайн|хоёрдугаар дайнда]] Холбоотоной тала гээд мүн Германиин эсэргүү талада багтан дайтажа байгаа. Дэлхэйн нэгэдүгээр дайнда хүн зонойнгоо 4% (1,2 сая) алдаһан<ref>[http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/7199127.stm  "France's oldest WWI veteran dies"]</ref>. Дэлхэйн хоёрдугаар дайнда 55 000 хүн (1.35%) наһа бараба. Дайнда үндэһэн ороноо эзэлүүлжэ баларһан Франци дайн дууһахада уласаа босхон колони руугаа эрьежэ хандаһан. [[Энэдхэг-Хитадай хахад арал]]дахи колониёо һэргээхые хүсэһэншье һаа, [[вьетнамшүуд]] буужа үгэһэнгүй 1954 оной [[Женевын бага хурал]]аар коммунис, коммунис буса хоёр улас болоод Францида олдохо хүг үнгэрбэ. Тэрэ жэл эгээн шухала колони [[Алжир]] Францида эсэргүүсэн бодожо, 1962 ондо һанаһандаа хүрэхэтэй зэргэсэн 1956 ондо [[Тунис]], [[Марокко]], 1960 ондо бусад олон орон Франциһаа тусгаар тогтониһон. Франциин харьяанда үлдэһэниинь баһа үсөөнгүй болоод мүнөөгэй Франциин далайн саада аймаг ба нютаг дэбисхэр гэдэг.

1958 оной 10 һарын 14-дэ Францида шэнэ үндэһэн хуули мүрдэжэ эхилһэнээр мүнөөдэр үргэлжэлдэг «Табадугаар [[бүгэдэ найрамдаха улас]]» гэһэн үе хугаасаан эхилэнхэй.<ref>[http://www.legifrance.gouv.fr/jopdf/common/jo_pdf.jsp?numJO=0&dateJO=19580604&numTexte=&pageDebut=05326&pageFin= Loi constitutionnelle du 3 juin 1958 portant dérogation transitoire aux dispositions de l'article 90 de la Constitution ]</ref> Гол хубилалта гэбэл [[парламент]]ын эрхэ мэдэл дабамгайлжа байһаниие халажа [[юрэнхылэгшэ|юрэнхылэгшын]] эрхэ мэдэл дабамгай болоһон хэрэг юм. Тэрэ үедэ [[Шарль де Голль]] (1959–1969) юрэнхылэгшэ байгаа. Дайнай һүүлдэ хурдасатай [[ажаүйлэдбэри|ажүйлдбэржэжэ]], ниигэмэй бүхы һалбар дэбжэбэ. 1960 ондо [[сүмын зэбсэг]]тэй болоһон. Мүн [[НАТО]], [[Европын холбоон]]иие байгуулаа һэн.

== Эдэй засаг ==
{| class="wikitable" border="1" table style="border:1px black; float:right; margin-left:1em;"
|-
! style="background:#f99;" colspan="2"|Эдэй засагай үзүүлэлтэнүүд
|-
|[[Ажалгүйдэл]]||9,5%<sup>2017 оной 2 квартал</sup><<ref name="unemplyoment france">{{cite web|url= https://www.insee.fr/en/statistiques/2966620|title=The unemployment rate decreased by 0.1 points in Q2 2017}}</ref>
|-
|[[ДНБ]] нэмэгдүүлгэ||0,5%<sup>2017 оной 2 квартал</sup><ref>{{cite web|title=France Gross Domestic Product (GDP)|url=https://www.investing.com/economic-calendar/french-gdp-113|publisher=Investing.com|accessdate=29 March 2017}}</ref> 
|-
|[[Инфляци]]|| 1%<sup>2017 оной 9 һара</sup><ref>https://www.insee.fr/en/accueil</ref>
|-
|[[Уласай үри]]||$5,250 тэрбум<sup>2017 оной 3 һарын 31</sup><ref>{{cite web|title=Banque de France|url=http://webstat.banque-france.fr/en/browseTable.do?node=5384921|accessdate=2017-07-09}}</ref> 
|-
|[[Ядуурал]]||5,7%<sup>2017 он</sup><ref name="inegalites">[http://www.inegalites.fr/spip.php?article270]</ref>
|}

Франци хадаа [[Дотоодын ниитэ бүтээгдэхүүн]]ээр дэлхэйн табадахи арадай ажахы юм. 2002 оной 1 һарын 1-һээ Франци [[Франциин франк|франкын]] орондо [[евро]] орлуулһан байна. Францида 28,1 сая хүн эдэй засагай хубида эдэбхитэй байна. Ажалгүйдэл 2009 ондо 9,1%, 2008 ондо 7,4% байгаа.

=== Экспорт ===
Франциин эгээн томо экспортын бүтээгдэхүүн хадаа <ref name = "cia">{{cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2050.html#fr|title=Export Partners of France|publisher=[[CIA World Factbook]]|year=2012|accessdate=23 July 2013|archivedate=6 December 2018|archiveurl=https://web.archive.org/web/20181206230311/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2050.html#fr}}</ref>
* машина ба машинын сэлбэг хэрэгсэл
* ниидэхэ онгосо
* пластик бүтээгдэхүүн
* химиин бодос
* [[эм]]
* түмэр ба ган
* ундаан

Франциин экспортын гол клиентууд [[Германи]] 16,7%, [[Бельги]] 7,5%, [[Итали]] 7,5%, [[Испани]] 6,9%, [[Ехэ Британи]] 6,9%, [[АНУ]] 5.6%, [[Нидерланд]] 4,3% (2012 он).<ref name = "cia" />

=== Импорт ===
Франциин импортын эгээн томо үгүүлэл хадаа <ref name = "cia" />
* машинын сэлбэг хэрэгсэл
* машина
* газарай тоһон
* ниидэхэ онгосо
* пластик бүтээгдэхүүн
* химиин бодос

Франциин импортын гол клиентүүд Германи 19,5%, Бельги 11,3%, Итали 7,6%, Нидерланд 7,4%, Испани 6,6%, Ехэ Британи 5,1%, [[Бүгэдэ Найрамдаха Хитад Арад Улас|Хитад]] 4,9% (2012 он).<ref name = "cia" />

=== Энергетикэ ===
Улас гүрэн соо хэрэглэдэг [[сахилгаан|сахилгаан зайн галай]] 77%-ые [[атомой сахилгаан станци]] үйлэдбэрилнэ.

2007 ондо 535,7 тэрбум кВт/саг сахилгаан эршэм хүсэн гаргажа, 447,2 тэрбум кВт/саг сахилгааниие ашаглаһан байна. 2008 ондо 58,69 тэрбум кВт/саг экспортировалагдажа, 10,68 тэрбум кВт/саг импортировалагдаһан байна.<ref name = "cia" />

== Хүн зон ==
2017 оной 1 һарын 1-нэй байдалаар, Франци эхэ орондо 64 859 773 хүн, далайн саадахи нютаг дэбисхэртэ 2 131 227, ниилбэри Франц уласта 66 991 000 хүн амидаржа байна.<ref>{{cite web |url=https://www.insee.fr/fr/statistiques/2554860 |title=Bilan démographique 2016 |publisher=[[Institut national de la statistique et des études économiques]] |language=fr |date=2017-01-17 |access-date=2017-03-18}}</ref> Хүн зоной нягта һиирэгынь — 103 хүн/км²<ref name="insee-dencité">{{книга|заглавие=La France et ses territoires|ответственный=Coordination : Luc Brière, Suvani Vugdalic|издательство=Institut national de la statistique et des études économiques|год=2015|pages=75|allpages=172|ref=INSEE}}</ref>. Энэ үзүүлэлтээр Европын холбооной уласуудай дунда 14-дэхи һуури эзэлнэ. 2006 оной байдалаар хүн зонойнгоо 10,1 % хари гүрэнэй гарбалтай (түрэхэдээ Франциин эрхэтэн байгаагүй), тэрэнэй дунда 4,3 % Франциин эрхэтэнэй иргэншэлые абаба<ref>[http://www.insee.fr/fr/themes/tableau.asp?reg_id=0&ref_id=NATTEF02131 Отчёт INSEE «Население страны по гражданству»]</ref>.

=== Шажан мүргэл ===
[[File:Westfassade Chartres.jpg|thumb|[[Шартрын собор сүмэ]]]]
2008 оной Франциин тоо бүридхэлэй хүреэлэнэй (''INSEE'') мэдээсээр, (''[[Le Monde]]'' һонин, 2015 он<ref name=autogenerated3>{{cite web |url=http://www.lemonde.fr/les-decodeurs/article/2015/01/21/que-pese-l-islam-en-france_4559859_4355770.html |title=Quel est le poids de l'islam en France ? |author=Alexandre Pouchard et Samuel Laurent |date=2015-01-21 |work= |publisher=Le Monde |accessdate=2016-01-31 |lang=fr}})</ref>):
* Ямаршье шажан мүргэлдэ хамаарнагүй — 45 %
* [[Католицизм|Католигүүд]] — 43 %
* [[Үнэн алдарта шажан|Үнэн алдартан]] — 1 %
* [[Протестантизм|Протестантууд]] — 2 %
* [[Лалын шажан]]тан — 8 %
* [[Иудаизм|Иудейнүүд]] — 1 %
* [[Буддын шажан]]тан — 1 %
* Ондоо шажантан — 1 %

=== Хотонууд ===
{{clear}}
{| class="infobox" style="text-align:center; width:97%; margin-right:10px; font-size:90%"
|-
! rowspan=21 |
[[Файл:Eiffel Tower by the Seine river, Paris, 2 March 2014.jpg|border|115px]]<br />[[Парис]]<br />[[Файл:Marseille.arp.750pix.jpg|border|115px]]<br />[[Марсель]]<br />[[Файл:Lyon_1.jpg|border|115px]]<br />[[Лион]]<br />[[Файл:Toulouse_Capitole_Night_Wikimedia_Commons.jpg|border|115px]]<br />[[Тулуза]]
! align=center style="background:#f5f5f5;" | Дугаар
! align=center style="background:#f5f5f5;" | Хото
! align=center style="background:#f5f5f5;" | [[Оросой холбоото уласай нютаг можонууд|Нютаг можо]]
! align=center style="background:#f5f5f5;" | Хүн зон
! rowspan=21 |
[[Файл:Nice-night-view-with-blurred-cars_1200x900.jpg|border|115px]]<br />[[Ницца]]<br />[[Файл:Nantes_2005_6.jpg|border|115px]]<br />[[Нант]]<br />[[Файл:Absolute_Pl_marche_aux_cochons_01.JPG|border|115px]]<br />[[Страсбург]]<br />[[Файл:Tour_de_la_Babote_Montpellier.JPG|border|115px]]<br />[[Монпелье]]
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 1 ||align=left | '''[[Парис]]''' || [[Иль-де-Франс]] || 2 206 488 
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 2 ||align=left | '''[[Марсель]]''' || [[Прованс — Альпа — Кот Д'Азур]] || 861 635 
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 3 ||align=left | '''[[Лион]]''' || [[Овернь — Роно — Альпа]] || 513 275 
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 4 ||align=left | '''[[Тулуза]]''' || [[Окситани]] || 471 941 
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 5 ||align=left | '''[[Ницца]]''' || [[Прованс — Альпа — Кот Д'Азур]] || 342 522 
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 6 ||align=left | '''[[Нант]]''' || [[Пеи-де-ла-Луар]] || 303 382 
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 7 ||align=left | '''[[Монпелье]]''' || [[Окситани]] || 277 639 
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 8 ||align=left | '''[[Страсбург]]''' || [[Гранд-Эст]] || 277 270 
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 9 ||align=left | '''[[Бордо]]''' || [[Шэнэ Аквитани]] || 249 712 
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 10 ||align=left | '''[[Лилль]]''' || [[О-де-Франс]] || 232 741 
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 11 ||align=left | '''[[Ренн]]''' || [[Бретань]] || 215 366 
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 12 ||align=left | '''[[Реймс]]''' || [[Гранд-Эст]] || 184 076 
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 13 || align=left | '''[[Һавр]]''' || [[Норманди]] || 172 366 
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 14 ||align=left | '''[[Сен-Этьен]]''' || [[Овернь — Роно — Альпа]] || 171 057 
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 15 ||align=left | '''[[Тулон]]''' || [[Прованс — Альпа — Кот Д'Азур]] || 167 479 
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 16 ||align=left | '''[[Гренобль]]''' || [[Овернь — Роно — Альпа]] || 160 649 
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 17 ||align=left | '''[[Дижон]]''' || [[Бургунди — Франш-Конте]] || 155 114 
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 18 ||align=left | '''[[Анжер]]''' || [[Пеи-де-ла-Луар]] || 151 520 
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 19 ||align=left | '''[[Ним]]''' || [[Окситани]] || 150 672 
|-
| align=center style="background:#f0f0f0;" | 20 ||align=left | '''[[Вилербан]]''' || [[Овернь — Роно — Альпа]] || 148 665 
|-
| colspan="11" align=center style="background:#f5f5f5;" |<ref>[https://www.insee.fr/fr/statistiques/zones/2534314?debut=0 ''Populations légales 2014''], 2017 оной 3 һарын 30 хангагдаһан.</ref>
|}<noinclude>
{{clear}}

== Туризм ==
[[File:Tour eiffel at sunrise from the trocadero.jpg|thumb|200px|right|alt=Tour Eiffel at sunrise from the trocadero|Дэлхэйн эгээн ехэ зошолһон дурасхал болодог<ref>{{fr}} [http://www.lemonde.fr/cgi-bin/ACHATS/acheter.cgi?offre=ARCHIVES&type_item=ART_ARCH_30J&objet_id=998920&clef=ARC-TRK-D_01 Tour Eiffel et souvenirs de Paris].</ref> [[Эйфелиин самхаг]] хадаа Парисай ба Франциин иконо.]]
Хари гүрэнэй туристнуудай 81,9 саятайгаараа (2007 оной байдал) Франци Испаниин (2006 ондо 58,5 сая) ба АНУ-ай (2006 ондо 51,1 сая) урда дэлхэйн эгээн туристнуудай дуратай гүрэн болоно. 81,9 сая хүнэй тоодо Францида 24 сагһаа богони байдаг хүнүүд, жээшэнь Французаар Испани гү, али Италида ябадаг зон, ороногүй. Франциин онсолиг гээшэ маша соёлой талаар баян хотонууд (нэн түрүүнь Парис), пляжууд ба курортнууд, [[уулын сана|уулын санын курортнууд]] болон сэбэр һайхан хүдөө нютагууд (ногоон туризм) юм. Гэнтэ туризмын гадна Франциин [[Дээдэ Пиреней]] департаментын [[Лурд]] хотодо жэл бүри шажанай ошожо мүргэгшэд ороно. Франциин алдартай турис суурхаһан юумэнүүд
(2003 оной орогшын тоогоор жагсааһан): [[Эйфелиин самхаг]] (6,2 сая хүн), [[Лувр|Лувр музей]] (5,7 сая хүн), [[Версаль ордон]] (2,8 сая хүн), [[Орсэ музей]] (2,1 сая хүн), [[Илалтын хаалга (Парис)|Илалтын хаалга]] (1,2 сая хүн), [[Жорж Помпидугэй түб]] (1,2 сая хүн), [[Мон-Сен-Мишель]] (1 сая хүн), [[Шато-де-Шамбор]] (711 мянган хүн), [[Сент-Шапель]] (683 мянган хүн), [[Дээдэ Кёнигсбург]] (549 мянган хүн), [[Пюи-де-Дом]] (500 мянган хүн), [[Пикассогой музей]] (441 мянган хүн), [[Каркассон]] (362 мянган хүн).

== Зэбсэгтэ хүсэн ==
Франци хадаа дэлхэйн зургадахи томо баталан хамгаалха бюджедтэй гүрэн болон албан ёһоор [[Сүмын зэбсэг|атом зэбсэгтэй]] гүрэнүүдэй нэгэ. 1990-ээд онуудай һүүлһээ хойшо 350 000 оршом хүнтэй Франциин зэбсэгтэ хүсэн ''(Les forces armées françaises)'' [[мэргэжэлтэн арми]] байна.<ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/fr.html The World Factbook] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181224211127/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/fr.html |date=2018-12-24 }}.</ref> 20 000 сэрэгүүдынь  далайн саадахи департамент ба нютагуудта байрлажа байгаад, үшөө 8 000 сэрэгүүдынь Францитай хамгаалха холбоотон Африкын оронуудта байрлана. Зэбсэгтэ хүсэниинь гурбан хэлтэстэ хубаагдана: ябаган сэрэг ''(Armée de Terre)'', ниидэхэ сэрэг ''(Armée de l’air)'', далайн сэрэг ''(Marine nationale)''. 348-һаа 350 оршом сэнэгтэй Франциин атомой зэбсэгтэ хүсэн ''(Force de dissuasion nucléaire)'' ниидэхэ ба далайн сэрэгтэ харьяалагдадаг. Саашалбал, Үндэһэтэнэй жандармери ''(Gendarmerie nationale)'' гэжэ түб сагдаа баталан хамгаалха яаманда харьяалагдана. Франциин зэбсэгтэ хүсэнэй сэрэгэй болон поп-соёлой тэмдэг хадаа [[Хари легион]] ''(Légion étrangère)'' юм.

== Зүүлтэ ==
{{зүүлтэ}}

[[Категори:Франци| ]]

{{G8}}
{{Европо}}
{{1000 үгүүлэл}}