Тыва Улас
| Оросой холбоото уласай нютаг можо
Тыва Улас
ᠲᠤᠸᠠ ᠤᠯᠤᠰ Тыва Республика РеспубликаТыва
| ||||||||||||||||||||||||||
|
| ||||||||||||||||||||||||||
_-_Tuva.svg)
Тува (ород: Тува́) гү, али Тыва (Тува: Тыва), албан ёһоор Бүгэдэ Найрамдаха Тыва Улас (ород: Респу́блика Тыва́; Тува: Тыва Республика, латиншалһан: Tyva Respublika Загбар:IPA-mn), болбол Оросой холбоото уласай нютаг можо. Сибириин холбооной тойрогой зайда оролсоно. Ниислэл хото — Кызыл.
Тыва Улас баруун зүгһөө Алтай Уластай ба Хакаси Уластай, хойто зүгһөө Красноярскын хизаартай, зүүн зүгһөө Эрхүүгэй можотой ба Буряад Уластай хилэлнэ.
1911 ондо Цин гүрэн мүхэжэ Ара Монгол бэеэ даанги боложо, уряанхайшууд Хитадһаа халхалагдаһан Тывае СССР мэдэлдээ оруулба. Тусгаар байһанаа болёод СССР-эй РСФСР-эй бүрилдэхүүндэ 1944 ондо «Тува автономито можо» болон элсэһэн байна. 1961 ондо «Тува АССР» гэжэ хубилагдан байгуулагдажа байгаа. СССР-эй бутаралаар Оросой холбоото уласай тусгаар тогтоноходо байра һуури дээшэлжэ 1992 ондо мүнөөгэй зэргэеэ, нэрэеэ олонхой.
Газар зүй
[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]168,6 мянган хабтагай дүрбэлжэн километр газар (Буряадай хахад) эзэлэн оршодог Тыва Уласые Орос дотор Зүүн Сибириин урда үзүүртэ байрладаг гэжэ ойлгожо болоно. Мүн газарзүйн байрашалгаар Ази түбиин түбтэ шахуу байха болоод энэниие танюулжа Кызыл хотодо «Азиин түб» (ород: Центр Азии; Тува: Азияның төвү) гэхэ хүшөө бодгобо. Тыва нютагай 80%-нь ой тайгата уулархаг газар, үлэхэ хубинь уулануудай забһарай хээр, голнуудйа хүнды байдаг. Нютагай баруун хэһэгтэ Алтайн шэлэ нюруугай 3000 метрһээ үндэр Мүнгэн-Тайга (орос. Монгун-Тайга; тув. Мөңгүн-Тайга; 3976 м), Ак-Оюк (3608 м), Мүнгэлиг (ород Монгулек; 3485 м), Кызыл-Тайга («Улаантайга»; 3121 м) гэхэ мэтэ үндэр орёолтой бол зүүн болон хойто талаарынь д.т.д. 2000-3000 метр Саяан уула (орос. Саяны) һунадаг.
Тыва Улас арбин уһанай нөөсэтэй. Бараг бүхы голынь Енисей мүрэнэй дээдэ һабада багтадаг. Урда талаархи Тагна уулын үбэрэй гол горхон Убса нуурай урасхалгүй ай һабада хамаарна. Тыва хэлэнэй хем гэдэг үгэ «гол» (магадгүй «мүрэн») гэһэн удхатай. Бэе-Хэм («Бие гол» гэһэн удха байжа магадгүй; ород Большой Енисей), Каа-Хем (магадгүй «Хаа гол») хоёр ниилэжэ яг Енисей мүрэниие (тув. Улуг-Хем, «Үлэг гол») үүсхэдэг. Томо нуургүй. Харин Уш-Бельдир («Гурбан бэлшээри») аршаан (тув. аржаан), аршаан уудаг газар бии.
Хотонууд
[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]| 3 мянган хүнһөө олон ажаһуугшадтай Тыва Уласай хото һуурин 01.01.2011 г.[1] | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Засаг захиргаанай хубаари
[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]
Мүнөө Тыва Улас 17 хошуун (кожуун, район), хошуунһаа гадна хоер хототой (хоорай, город).
Хошуунда дотороо 116 сомон (сумон), сомондонь сааша арбадта (арбан) хубаагддааг.
| № | Нютаг (хошуун, хото) |
Ород нэрэ (район, город) |
Уряанхай нэрэ (кожуун, хоорай) |
Талмай[2] (км²) |
Хүн зон (2010)[3] |
|---|---|---|---|---|---|
| I | Кызыл хото | Кызыл | Кызыл | 200 км² | 109,986 |
| II | Ак-Довурак хото | Ак-Довурак | Ак-Довурак | 49 км² | 14,458 |
| 1 | Баян-Тайга хошуун | Бай-Тайгинский | Бай-Тайга | 7,923 км² | 12,453 |
| 2 | Баруун-Хэмчиг хошуун | Барун-Хемчикский | Барыын-Хемчик | 1,050 км² | 100,600 |
| 3 | Зүүн-Хэмчиг хошуун | Дзун-Хемчикский | Чөөн-Хемчик | 6,485 км² | 21,170 |
| 4 | Хаахэм хошуун | Каа-Хемский | Каа-Хем | 25,726 км² | 12,734 |
| 5 | Кызыл хошуун | Кызылский | Кызыл | 8,527 км² | 24,991 |
| 6 | Мүнгэн-Тайга хошуун | Монгун-Тайгинский | Мөңгүн-Тайга | 4,414 км² | 6,299 |
| 7 | Үбэр хошуун | Овюрский | Өвүр | 4,523 км² | 8,018 |
| 8 | Бэехэм хошуун | Пий-Хемский | Бий-Хем | 8,194 км² | 11,099 |
| 9 | Сүтэ-Нуур хошуун | Сут-Хольский | Сүт-Хөл | 6,691 км² | 8,689 |
| 10 | Тагнын хошуун | Тандинский | Таңды | 5,092 км² | 13,994 |
| 11 | Тэрэ-Нуурай хошуун | Тере-Хольский | Тере-Хөл | 10,050 км² | 1,873 |
| 12 | Тэсхэм хошуун | Тес-Хемский | Тес-Хем | 6,691 км² | 9,596 |
| 13 | Тожо хошуун | Тоджинский | Тожу | 44,757 км² | 6,170 |
| 14 | Үлэгхэм хошуун | Улуг-Хемский | Улуг-Хем | 5,335 км² | 19,507 |
| 15 | Чаа-Нуурай хошуун | Чаа-Хольский кожуун | Чаа-Хөл | 2,903 км² | 6,577 |
| 16 | Чэди-Нуурай хошуун | Чеди-Хольский | Чеди-Хөл | 3,706 км² | 8,171 |
| 17 | Эрзин хошуун | Эрзинский | Эрзин | 11,081 км² | 8,637 |
Ажаглалата
[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]- ↑ Официальный портал министерства экономики Республики Тыва. Данные Тывастата на 1 января 2011 года.. the original on 2013-01-09 үдэрһөө архивлагдаһан. 2012-11-29 үдэртэ хандаһан.
- ↑ "Territories, number, density of population and territorial units by economic and administrative regions of Azerbaijan Republic", The State Statistical Committee of the Republic of Azerbaijan.
- ↑ Einwohnerzahlen vom 1. Januar 2010 (Berechnung)
Холбооһон
[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]
Энэ хуудаһан Тыва Улас гэһэн Викимедиа сангай ангилал холбооһотой.- Официальный сайт Республики Тыва Архивировалһан 12 хоёр һара 2014 оной. ((ород))
- Национальный музей Республики Тыва ((ород))
- Сайт Территориального органа ФСГС по Республике Тыва ((ород))
- Административные преобразования в Туве Архивировалһан 28 юһэ һара 2011 оной. ((ород))
- История Тувы ((ород))
- Географическое описание Тувы ((ород))
Загбар:Сибириин холбооной тойрог Загбар:Оросой холбоото улас
|
Энэ богони үгүүлэлые утадхажа болоно. Энэниие дэлгэрэнгы болгожо Википеэдидэ туһалаарай. |