Сиань

Сүлөөтэ Нэбтэрхы Толи — Википеэдиһээ
Сиань хото
Сиань хото
Сиань хото
Шэньси можодо Сиань хото
Шэньси можодо Сиань хото
Улас орон  БНХАУ
Можо Шэньси можо
Можын хото Сиань хото
Газар нютаг 9983 км²
Хүн зон (тоол.) 7 270 000 хүн (2010)
Нягтарал 1962 км/хүн
Сагай бүһэ Хитадай саг (НЗНС+8)
Сахим газар xa.gov.cn (хитадаар)

Сиань (хитадаар 西安, xī'ān) — Хитад Уласай Шэньси можын засаг захиргаанай түб, 3.9 сая (2010 оной мэдээлэлээр) хүнтэй хото. Шара мүрэнэй шудхал Вэйхэ голой хүндыдэ байрлана[1].

Баруун-Хойто Хитадай томо ажаүйлэдбэриин түб, шухала тээбэриин уулзабари (Лунхай түмэр замай үртөө, автохаргын уулзабари). Ажаүйлэдбэриин гол һалаанууд: машина бүтээлгэ (станок, хүдөө ажахын болон нэхэмэлэй машина, хүнды тоног түхеэрэмжэ, электротоног түхеэрэмжэ болон тоног түхеэрэмжын детальнууд, автомашина болон тракторнууд), хара түмэрлиг, химиин (үтэгжүүлгэ, пестицид, угаагша бодос, пластмасса гэхэ мэтэ) болон нэхэмэлэй (хүбэн утаһа ээрэхэ, хүбэн ба нооһо нэхэхэ, нэхэмэл, будаха ажаүйлэдбэри; Сианьда Хитадай эгээн томо «Сибэй» нэхэмэлэй үйлэдбэри байрлана) ажаүйлэдбэри. Арһанай, шаажанай бүтээлэй үйлэдбэрилгэ; хүнэһэнэй үйлэдбэринүүд. Хэдэн дулаанай сахилгаан станци.

Түүхэ[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]

Сиань хадаа Хитадай томо соёлой түб; ехэ һургуули болон ондоо дээдэ һургуулинууд олон байна. Сиань хадаа Хитадай эгээ эртын хотонуудай нэгэн. Шэнэ шулуун зэбсэгэй үедэ Сианиин тойрондо Баньпо газарта (半坡) Яншао соёлые (仰韶文化) үндэһэлэгшэ таряаша обог аймагууд ажаһууба. Һүүлдэ тус нютаг Чжоугай угсаатанай гуламта болобо. Чжоу уласай үедэ (МЭҮ 1027—249) мүнөөнэй Сианиин хажууда Хао (鎬) болон Фэн (灃) эртын ниислэлнүүд байгаа. МЭҮ 202 ондо мүнөөнэй Сианиин тойрондо Хань эзэнтэ гүрэнэй Чанъань (長安) гэһэн ниислэл хото байгуулагдаба. Мүнөө эринэй эхин болотор Чанъань 300 мянган үлүү хүн зонтойгоор эртын дэлхэй даяарай эгээн томо хотонуудай нэгэн болоо (1956 ондо эхилһэн малталгын үрэ дүндэ Хань үеын хотын үлэгдэлнүүд байгаа). III-IV зуун жэлдэ Чанъань хэдэ хэдэн Хойто Хитад уласуудай ниислэл хото байгаа. 583 ондо мүнөөгэй Сианиин газар нютагта Ян Цзянь эзэн хаан Хитадай шэнэ ниислэл хото Дасин (大興) байгуулба. Һүүлдэ Дасинь Чанъань гэжэ дахин нэрлэгдэжэ, 923 он болотор ниислэл хото байгаа. 881—883 оной хоорондо хото Хуан Чао (黃巢) буһалгаашанай мэдэл доро байгаа.

Эдэй засагай ба соёлой түбүүд зүүн зүг тиишэ шэлжэһэн ушар дээрэһээ X зуунһаа хойшо хото аажамаар хуушан удхаяа алдаһан байна. XIV тус хото Сиань тойрогой (西安府) засаг захиргаанай түб боложо, тэрэ үеһөө хойшо мүнөөгэй нэрэеэ абтаба. XVII зуун жэлэй һүүл хахадһаа Сиань Шэньси можын засаг захиргаанай түб болонхой. 1936 оной 12 һарын 12-до эндэ Сианиин үйлэ ябадал (西安事變) болобо.

Хитадай арадай сүлөөлхэ арми 1949 оной 5 һарын 20-до Гоминьдангын засагай газарай сэрэгүүдые илажа хотые эзэлбэ.

Хотын архитектура[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]

Сианиин хото түлэблэлтын һууридаа Тангын хотын тогтомол зохёон байгуулалта байна. Уран барилгын дурасхалнууд: Чжунлоу (钟楼, «Хонхын самхаг») болон Гулоу (鼓楼, «Хэнгэргын самхаг») XIV зуунай 3-дабхартай самхагууд. Шэньси можын музей (зоос, керамикын, хүрэлэй, бэшэгтэй хүшөө ба пянзануудай суглуулга). Сианиин хотын захадань Хань уласай Чанъань ниислэл хотын хэрэмэй үлэгдэл, Даяньта (大雁塔, «Ехэ зэрлиг галуунай субрага») болон Сяояньта (小雁塔, «Бага зэрлиг галуунай субрага») субарганууд (707—709), Шуньлин (顺陵) гэһэн Тангын бунхан байна.

Засаг захиргаанай хубаари[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]

Газарай зураг
Зэргэ Нэрэ Ханза Пиньинь Хүн зон
(2009)
Талмай (км²) Хүн зоной
нягта һиирэг
(хүн/км²)
Дүүргэ Синьчэн 新城区 Xīnchéng qū 500.000 31
Дүүргэ Бэйлинь 碑林区 Bēilín qū 750.000 22
Дүүргэ Ляньху 莲湖区 Liánhú qū 640.000 38
Дүүргэ Бацяо 灞桥区 Bàqiáo qū 510.000 322
Дүүргэ Вэйян 未央区 Wèiyāng qū 500.000 261
Дүүргэ Яньта 雁塔区 Yàntǎ qū 790.000 152
Дүүргэ Яньлян 阎良区 Yánliáng qū 250.000 240
Дүүргэ Линьтун 临潼区 Líntóng qū 700.000 898
Дүүргэ Чанъань 长安区 Cháng'ān qū 980.000 1583
Дүүргэ Гаолин 高陵区 Gāolíng qū 290.000 290
Хошуун Ланьтянь 蓝田县 Lántián xiàn 640.000 1977
Хошуун Чжоучжи 周至县 Zhōuzhì xiàn 670.000 2956
Хошуун Хусянь 户县 Hù xiàn 600.000 1213

Зүүлтэ[Заһаха | үндэһэн бэшэгые заһабарилха]

  1. Xi'an. Encyclopædia Britannica. 2008-09-03 үдэртэ хандаһан.