Уряанхай

Уряанхай яһатан / тывалар
	Уряанхай дуушан
Түблэрһэн газар орон
Хэлэн аялгуу
	уряанхай, монгол
Шажан
	Буддын шажан, бөө мүргэл
Түрэл арад түмэн
	Һоёд, уйгар

Уряанхай яһатан (уряанхай тывалар) — Ородой Холбооной Уласай (РФ-иин) Тыва уласта, Саяан уулын орондо ажаhуудаг түрэг хэлэтэ арад түмэн юм. Тувашуудые Монголшуудай уряанхай омог гарал нэгэтэй гэжэ түүхэшэд үздэг. Тагна Уряанхай, туһа уряанхай гэжэ 2 хубаагдадаг болоод тэдэнь Хара һүлдэ болон Сагаан һүлдээр баһа илгагдадаг байна. Мүнөөдэрэй РФ-да амидаржа байдаг уряанхайшууд хирхис болон яхадтай (саха) холилдон бии болоһон байна. Тэдэ Монгол уласай Баян-Үлгы аймагай Сэнгэл сомондо олоноороо амидархаһаа гадна Убса, Хобдо аймагта сөөн тоогоор оршон һуудаг. Уряанхай өөрһэдөө Тобанартай холбожо үзэхэ ябадал бии. Тубашуудай үбгэниинь дубо аймаг гэжэ үзэдэг ба дубонар одоогой Тывада байба. Тывагай нютагта эртэ сагта уйгар, хирхис, самоедь, кеть, монгол, европын гаралтай ираншууд байһаниинь тывашуудай бүрилдэхүүндэ холилдон орожо һэн. Тывагай салчак (салжиуд?), монгуш, мингад обогые монгол гаралтай гэдэг. Зарим эрдэмтэд 19-р зуунай үедэ Тывада байһан олон үндэһэтэнүүд холилдожо түрэгжэһэн гэжэ бэшэһэн байдаг. Монгол эрдэмтэд тывашуудай олонхинь монгол гаралтай гэжэ үзэдэг.

Байдал

Тубашуудай нэрэ 6-7 дугаар зуунай үеһөө дубо, тубо, туба гэһэн гаража ерэһэн түүхэтэй ажа һэн. 17 дугаар зуунай үеһөө Алтайн уулаар нютаглажа байһан монголшуудые ородууд тува, уряанхай гэхэ зэргээр нэрлэхэ болоо һэн. Тэдэ өөрһэдөө тыбы гэдэг гэһэн баримта зарим газар үзэгдэдэг ажа,үндэһэн байра-гэр,оро усхэбэрилгэ байра-конус хэлбэриин урса.