Буддын шажан

Хадамал
Монгол үзэгээр
буряад кирилл.	Буддын шажан
монгол кирилл.	Буддын шашин
хальмаг кирилл.	Буддын шажн

Буддын шажан (Бурханай шажан, буддизм), МЭҮ V зуун жэлдэ Сиддарта Гаутамын үндэһэлһэн шажан, гүн ухаан юм. Буддын шажан уламжалал, этигэл үнэмшэлыень янза бүриин хамарһан теизмгүй, Сиддарта Гаутама холбоотой һургаалда тулгуурилһан шажан юм. Буддын шажанай уламжалалай ёһоор, Будда МЭҮ VI-IV зуун жэлэй хоорондо Энэдхэгэй хахад аралай зүүн-хойто хэһэгтэ амидаржа замые зааба.

Буддын шажан хубиин оюун һанаанай хүгжэл, амидаралай үнэн мүн шанарые гүн ойлголтотой хүрэхэдэ шэглэгдэһэн байха гэһэн оюун һанаанай уламжалал юм. Даяар дэлхэйдэ 376 сая һүзэгтэдтэй.

Бага Хүлгэн (Хинаяна, мүнөөнэй Теравада — «ахамадай һургуули») ба Ехэ Хүлгэн (Махаяна) гэжэ Буддын шажанай хоёр гол һалбаринууд ниитээр хүлеэн зүбшөөрһэн байна. Теравада Шри Ланка болон Зүүн урда Азиин (Камбоджа, Лаос, Тайланд, Бирма гэхэ мэтэ) уласуудта үргэнөөр таараһан байна. Ехэ Хүлгэн Зүүн Ази (Хитад, Солонгос, Япон, Вьетнам, Сингапур, Тайвань гэхэ мэтэ) туршада дэлгэрүүлэгдэбэ. Зүүн Азида Сэбэр газарай Буддын шажан, Дзэн, Нитирен, Сингон болон Тэндай (Тяньтай) тиигэд Түбэдэй Буддын шажан уламжалал багтааһан байна. Ехэ Хүлгэнэй нэгэ хэһэг болбол Базарай Хүлгэнэй (Ваджраяна) уламжалалай ёһон Түбэд, Монгол, Буряад, Хальмаг, Тувада голшолон хэрэглэгдэһээр байгаа бэлэй.

Буддын шажан гол түлэбээр Азида бодото дээрэ хэрэглэжэ байгаа болобошье али али гол һалбаринууд одоо даяар дэлхэйдэ хаража байна. Даяар дэлхэйн бурханай шажантануудай тоогтоолго 350—550 сая хамагай үргэн хүлээн зүбшөөрэгдэһэн үзүүлэлтэ байна. Буддын шажаниинь мүн дэлхэйн хамагай хурдан үдэжэ бай шажанай нэгэн гээд хүлеэн зүбшөөрдэг.^[1]^[2]^[3]^[4]

Буддын шажанай һургуулинууд ангижаралда, аша холбогдолдо, янза бүриин һургаалай болон сударнуудай хуули ёһондо, илангаяа практикада элдэб байна.^[5] Буддын шажанай уламжалал, практикын үндэһэн һуури Гурбан Эрдэни (Триратна, Гончогсүм) байна: Будда (Бурхан), Дхарма (Ном), болон Сангха (Бурсан хубарагууд). «Гурбан Эрдэнидэ абарал» абаха уламжалал Буддын замда байхань тунхаглал, туушатай байһан, юрэ буса Буддын шажантан болон Буддын шажантангүй илгажа байна.^[6] Бусад практиканууд ёһо зүйн заабари; лама хамтын ниигэмлигэй дэмжэлхэ; уламжалалта амидархаяа арсажа сүмэ хиидтэ лама болохо; бисалгал практика хүгжүүлхэ; дээдэ мэргэн ухаан, илган таниха; таряалалтые, сударһаа һуралсаха; чин бэшэрэлэй туршалагые, ёһолол, мүн ондо Ехэ Хүлгэнэй уламжалал, Бурхан багша, Бодисада дуудахые дарааха болоно.

Хуряангы Буддын намтар

Буддын шажан Ази түби, тэрэнэй дурнадахинаа үүдэжэ, дэлэгэрэн тархажа дэлхэйн энэ бүһэ нютагай хүн арадай соёл иргэншэлэй үндэһэ болон хүгжэжэ ерээ һэн.

Буддын шажаниие үндэһэлэгшэ Сиддарта Гаутама түүхэдэ бэе хүн байһан болоод эртын Энэдхэг ороной хойто зүгтэ оршохо Шагж ванай мэдэлэйн нютагта гү, али одоогой Балбын Лүмбинидэ хун тайжа боложол мэндэлһэн гэжэ эртын түүхэ шастирта тэмдэглэгдэһэн байдаг. Тэрэ 29 наһа хүртэрээ хаанай ордондо амидаран, һамгатай, хүүгэдтэй болоһон хойноо амидралые һудалха зорилго табиба. Иигээд ордонһоо гаража 6 жэл уулада һуужа даяан хээд, гэгээржэ, хутагтын дүрые олон "Хутагтын Дүрбэн Үнэнэй" һургаалиие айлдаһан Буддын гүн ухаанай үндэһэлэл болоһон байна.

Номой хүрдын гурбан эрьюулгэнүүд

«Сандхинирмочана судар» (санскр. Хамагай гүнзэгын нюусые тайлбари судар) гэжэ Будда һурагшадай өөр өөр шадабари харгалзаха, гурбан томо һургалта циклые буужа үгэһэн, ондоогоор хэлэбэл, гурба дахин «Һургаалай хүрдые эрьюулһэн».

Номой хүрдын нэгэдүгээр эрьюулгэ

Эхинэй ээлжээ Сарнатх нютагта зохёон байгуулба, эндэ эхинэй Хутагтын дүрбэн үнэнэй хэлэгдэһэн байба. Нэгэдүгээр Эрьюулгын һургаалда Абидармын үндэһэн заалтанууд, кармын тайлбари, шалтагаан ба үри дахабариин хуули, хубиин сүлөөлгэ, Хутагтын найман гэшүүнэй мүр оролсобо.

Хинаяна — зүбхэн эхинэй эргээд һургаалай үндэһэн Энэдхэгэй үндэһэнь уламжалал. Энэ уламжалал Теравада (Ахалагшадай һургаал) гэжэ нэрлэдэг болбол Зүүн Урда Азидахи урда Буддын шажан ондо болбосоруулһан юм. Энэ замые дадалга Виная ёһоор ламанар зүбхэн боломжотой юм. Бхававивека хэлэһэнэй ёhoop эхинэй шраваканууд зорюулһан һургаал хаадаг юм.

Энэ арга хэмжээнэй зорилго — «бага Нирвана», хамагай тохиромжотой — хубиин сүлөөлхэ лама (санск. bhikshu хубараг буураһан) Архад хүрэһэн байна.

Домогоор, эдгээр эхин үеын һургаалнууд табан шрамануудай «Будда болзолгүй аза жаргалда хүрэхэ боломжотой болоһон юм бэ?» асуудалда харюусаад Будда бурханай хэлэгдээ бэлэй. Мүн тэнгэринэр, хоёр боди гүрөөһэн һургаалнуудые сонсожо ерэһэн. Ёһо заншалаар өөр өөр улас ороной Буддын шажанай сүмэ хиидэй түб хаалга, энэниие хоёр боди гүрөөһэтэй Дармачакра (Номой Хүрдэ) шэмэглэнэ.

Элеын орьёл, Будда хоёрдугаар эрьюулгые хэһэн газар

Номой хүрдын хоёрдугаар эрьюулгэ

Хоёрдугаар эрьюулгэ Раджагриха нютагта байгуулаба. Эндэ Будда Ехэ Хүлгэнэй һуури, Бэлиг Барамидай һургаалнуудые үгэбэ.

Энэнь Ехэ гэжэ нэрлэдэг ушар энэ замые дадалга хүмүүн агуу ехэ нигүүлсэлтэй. Эдэгээр һургаалнууд нэгэ хүн сааша ябаха, мүн түүншэлэн бүхы оршонолнуудай түлөөхэ нинжин (самгардяар karuna; түбэдөөр rje thugs) хүгжэлэй болон «хоосон» (түбэдөөр nyid stong, юртэмсые болзолто үзэгдэлые ямаршье бодито мүн шанар) талаар ярина.

Бэлиг Барамидта зааһан Хоёрдугаар Эрьюулгын һургалнуудиинь дэлхэйн Буддын шажанай, Ехэ Хүлгэнэй уламжалал Мадхьямикагай (самгардяар Madhyamika; түбэдөөр ran tong) болон Йогачарагай гүн ухаанай системэ юрэнхы хүгжэлэй үндэһэн һуури болоһон юм.

Номой хүрдын гурбадугаар эрьюулгэ

Энэ Эрьюулгэдэ Бурхан Багша Будда шанар (Татхагатагарбха, самгардяар tathāgatagarbha, түбэдөөр sangs rgyas kyi snying po), Виджнянавада, Читтаматра һургуули, Базарай Хүлгэнэй тухай һургал хэбэ.

Бурхан Багша хамагай үндэр гэжэ хэлэһэн Гурбадугаар Эрьюулгын һургалда гурбан системэнүүд орожо:

Зогба Ченбо — «Ехэ Түгэс» (түбэдөөр rdzogs pa chen po; самгардяар mahasaṃdhi}
Махамудра — «Ехэ Тамга»
Махамадхьямика — «Ехэ Дундадахи Зам» (түбэдөөр gzhan stong; самгардяар mahamadhyamika)

Буддын паранирвана

Пали канондань Махапаранирвана Сударай ёһoop 80 наһанда Будда Бурхан удахгүй Паранирвана хүрэхэ гэжэ зарлаһан.^[7]^{[note 1]}

Шри Ланка Дипавамша болон Махавамша Пали түүхэн Шастир ёһoop Ашока эзэн хаанай титимнэлгэнь 218 жэлэй Буддын Паранирванагай дараа юм. Хитад хэлэн (十八部论 болон 部执异论) хоёр бэшэбэриин мэдээгээр ёһoop Ашока эзэн хаанай титимнэлгэнь 116 жэлэй Буддын Паранирванагай дараа боложо. Тиимэһээ Бурхан Багшын үнгэрһэнэй саг Теравада тэмдэглэл гү, али Ехэ Хүлгэнэй сэдгын ёһoop 383 МЭҮ зааһанай ёһoop али нэгэ 486 МЭҮ юм.

Гол үзэл баримталал

Сансарын хүрдэ тухай һургаал

Сансарын хүрдэ болон зоболонгой тухай һургаалынь буддын шажанай үндэһэн болодог. Буддын шажанай гол һургаалнууд үндэһэндээ зоболонгой бүхы хэлбэриһээ ангижарха аргые хайхад шэглэгдэдэг.

Сансара гэдэгынь «байнгын хүдэлгөөн» гэһэн удхатай, ехэбшэлэн «дахин түрэлтын тойрог» гэжэ оршуулагдадаг. Энэдхэгэй шажанай адлигаар буддын шажаниинь түрэлтын оршол, дараашынхинь зоболонгой хэлбэреэр элирдэг унтарха оршол байдаг гэһэн үзэл баримталалые дагадаг. Буддын һургаал ёһоор дахин түрэлтын тойрогынь харилсан холбоо бүхы 12 хүсэн зүйлэй ашаар эбдэршэгүй бата бүхы гэнэ. Анханхинь — «Хутагтын Дүрбэн Үнэнэй» тухайда мэдэхэгүй, төөрэлдэхэ, бүхы лэ амида амитанай шаналал зоболон. Эдэгээр сансараһаа оюунай болон бэеын үйлэдэлнүүд хэхэ бодол һанаа урган гарадаг. «Шалтагаанта байдалай гэнжэ» гэжэ энэрлэгдэхэ энэ нарин үйлэ ябасаар буддын шажан нэрэ, хэлбэри хоёрой хоорондохо харилсан холбоо, сэрэхүй, мэдэрэмжэ, хүсэл болон ухамсарые тодорхойлон, мүнхэ оршохын гэгээрэл хүсэлые тайлбарилдаг. Мэдэхэгүй байхань (абижа) эхилхэ сэг боложо, баяр сэнгэлэй байдалда дуратай болохо, эсэбэл таагүй байдалда дургүйсэлые түрүүлдэг, энэнь буруу үйлэдэлнүүд болон дараагай шаналал зоболондо хүргэдэг. Мэдэхэгүй байхань оршохуйн хүсэлдэ хүргэжэ, иимэ маягаар түрэһэн лэ боло хүгшэрэл, үбшэн зоболон, үхэлдэ хүргэхэнь зайлшагүй. Буддын шажаниинь «Хутагтын найман гэшүүнэй мүрые» зоболон зүдгүүрээ зогсоохо, дахин түрэлтын хизгааргүй тойрогһоо ангажарха арга зам болгодог. Юушье мэдэхэгүй хүмүүндэ шэнэ һэрлээ туршин үзэхэнь хүлээн абаха шуналда, уламаар шэнэ сэдьхэгдэл абаха хүсэлдэ умбуулна. Хүсэл шунал болон мэдэхэгүй байдалынь дахин түрэхэд хүргэжэ, уридай адлигаар хүгшэрэл, үхэлдэ хүтэлдэг тэрхүү зоболонто замые дабтахад хүргэдэг. Сансарань сэдьхэлэй шэлжэлтэ бэшэ. Буддын шажан амида амитадта мүнхын, байнгын сэдьхэл оршодог гэһэн үзэл баримталалые үгыдхэдэг. Буддын шажанай һургаал ёһоор, хуби хүн табан үндэһэн оршохы болохо скандхаһаа (эрхэтэн) тогтодог: хэлбэринүүд (рупа), мэдэрэмжэ (ведана), хүртэхы (самджня), оюун ухаанай бүридэлнүүд (самскара) болон ухамсар (виджняна). Хуби хүные тэрэнэй мэдэрэмжэнүүд, һанаа бодолтойнь адлитаган үзэхэ эсэбэл мүнхын онсогой сэдьхэлтэй, үбэрмүсэ бэе хүнэй оршохы байжа болохые Будда ехэ зангай элирэл гэжэ үгыдхэдэг.

Хутагтын Дүрбэн Үнэн

«Хутагтын Дүрбэн Үнэн» буддын һургаалай үндэһые бүридүүлдэг. «Нэгэдүгээр үнэн», дукхань зоболон байдаг гэдэгтэ оршдог. Амидарал дахи бүхы лэ юм: түрэхүй, үбшэн, хүгшэрэл, үхэл, уур хилэн, шунал, үбдэхүйнь зоболонтой холбоотойе Будда онсолон тэмдэглэдэг. Үүнтэй уялдаатайгаар хүдэһэн зүйлһээ татагалзаха, бодито байдалые хүлээн зүбшөөрхэнь баһа лэ зоболонтой. «Хоёрдугаар үнэн», самудайн ёһoop хүнэй зоболонгой үндэһэниинь танаха гү, али үлэ мэдэхүй болон үзэн идахуйтай хамтадаа үүсэдэг бүхы зоболонгой үндэһэн болсон шунал хүсэл болой. «Гурбадугаар үнэн», ниродхада зоболонгые зогсоожо болоно, тэрэниие ямар нэгэн туйлын зүйл мэтээр хүлээн абаха ёһогүй гэжэ Будда һургадаг. «Дүрбэдүгээр үнэн», марга зоболонгой зогсоохо тухай дэлгэрэнгүй тодорхойлон үгүүлдэг ба энэнь Хутагтын найман гэшүүнэй мүр юм.

Хутагтын найман гэшүүнэй мүр

Буддын шажандахи Хутагтын найман гэшүүнэй мүр зоболон зогсооходо хүргэдэг. Тэрэ өөртөө бэлиг, ёһо һуртахуун, түблэрэл гэһэн гурбан категориие багтаадаг. Энэ замые дагаһанаар ямарбаа бэе хүн зоболонгой юртэмсэдэ дуусашгүйгээр дахин түрэхэ сансарын эхэ үндэһэн болоһон хүсэл, шунал, болон хубяа бодохо үзэлһээ сая ангижархада хүрэнэ.

	Буряад	Түбэд	Пали	Самгарди	Хитад	Япон	Тай
	Бэлиг		Paññā	Prajñā
I	Зүб үзэл	yang dag pa’i lta ba	sammā-diṭṭhi^[8]	samyag dṛṣṭi	正見	正見, сё: кэн	สัมมาทิฏฐิ
II	Зүб бодол	yang dag pa’i rtog pa	sammā-saṅkappa	samyak saṃkalpa	正思惟	正思惟, сё: сиюи	สัมมาสังกัปปะ
	Ёһо суртахуун		Sīla	Śīla
III	Зүб үгэ	yang dag pa’i ngak	sammā-vācā	samyag vāc	正言	正語, сё: го	สัมมาวาจา
IV	Зүб үйлэдэл	yang dag pa’i las kyi mtha'	sammā-kammanta	samyak karmānta	正業	正業, сё: го:	สัมมากัมมันตะ
V	Зүб амидарал	yang dag pa’i 'tsho ba	sammā-ājīva	samyag ājīva	正命	正命, сё: мё:	สัมมาอาชีวะ
	Агууламжа		Samadhi	Samadhi
VI	Зүб зүдхэл	yang dag pa’i rtsol ba	sammā-vāyāma	samyag vyāyāma	正精進	正精進, сё: сё: дзин	สัมมาวายามะ
VII	Зүб дуртахы	yang dag pa’i dran pa	sammā-sati	samyak smṛti	正念	正念, сё: нэн	สัมมาสติ
VIII	Зүб бисалгал	yang dag pa’i ting nge 'dzin	sammā-samādhi	samyak samādhi	正定	正定, сё: дзё	สัมมาสมาธิ

Нирвана

Нирванада хүрэхэ зам зан һуртахуунай хуули дүрэмые хатуу баримталха болон өөртөө дүн шэнжэлгээ хэхэтэй холбоотой байдаг. Гэгээрэлынь хэн бүхэндэ нээлтэтэй, ямар нэгэн бурхадһаа үлэ шалтагаална.

Нирвана (Загбар:Lang-sa — «унтархалга») — сансарын мүсэлгэһээ гарахатай адли буддын ангажархын зорилго. Нирванада хүрэхэ гэдэгынь оюун ухааные харлуулан гутааһан гурбан бүрилдэхүүн болохо шунахайрал, үзэн идаха болон ташаангүйн хүсэлһээ ангажарха, тэрэшэлэн дахин түрэхын мүсэлгэһээ гараха гэһэн удхатай. Нирвана гэдэгынь диваажин дахи хойто наһанай амидаралшье бэшэ, ямар нэгэн хойто наһанай байдалшье бэшэ. Орондонь нирвана хүнэй өөрынхинь амидаралай үегээр ерэжэшье болоно, гэгээрһэн хүмүүные үхэхэ үедэ гү, али бүримүһэн унтарха үедэ ерэжэ дахин хэзээшье түрэхөөргүй болгодог. Тхеварадын һургаал ёһоор буддын шажанда нирванада аажамаар хүрэдэг, харин гэнтын үйлэ ябадалнуудай хүсөөр эс хүрэдэг гэһэн һанал зонхилдог. Үүные баримталагшад нирванада хүрэһэн хүные архат (Загбар:Lang-sa — «хүндытэй») гэжэ нэрлэдэг. Иимэ хэлбэреэр «будда» гэхэ сула хэргэмые нирванада хүрэхэ замые заадаг Гаутамын талын гэгээрэгһэдтэ, архатуудта үргэмжэлдэг байна. Буддизм дахи Махаяна һургуулинууд, эсэргээрынь, нирванад хүрэгһэдые «бодисада» гү, али «бодхисаттва» гэжэ нэрлэдэг. Бодисаданар бусадые нирванада хүрэхэдынь туһалхые болон бусадта абаралай замые заахын тулада һайн дураараа сансарада дахин түрэхые эрмэлзэдэг.

Зүүлтэ

↑ Buddhism May Regain Its Status as the World’s Largest Religion. PROUT Globe. 2013-06-18 үдэртэ хандаһан.
↑ Beckford, Martin. Buddhism is fastest-growing religion in English jails over past decade. Telegraph. 2013-06-18 үдэртэ хандаһан.
↑ Buddhism fastest growing religion in West. Asian Tribune (2008-04-07). 2013-06-18 үдэртэ хандаһан.
↑ Stateline Western Australia. Abc.net.au. 2013-06-18 үдэртэ хандаһан.
↑ Robinson et al., Buddhist Religions, page xx; Philosophy East and West, vol 54, ps 269f; Williams, Mahayana Buddhism, Routledge, 1st ed., 1989, pp. 275f (2nd ed., 2008, p. 266)
↑ Padmasambhava, Jamgon Kongtrul, Erik Pema Kunsang (2004). Light of Wisdom. Rangjung Yeshe Publications. ISBN 978-962-7341-37-6. Retrieved on 2010-08-25.
↑ Mettanando Bhikkhu and Oskar von Hinueber, «The Cause of the Buddha’s Death»; Vol. XXVI of the Journal of the Pali Text Society, 2000.
↑ «Sammā» хэмэх үг «Зүб» буюу «төгс» утгатай.

Холбооһон

Энэ хуудаһан Буддын шажан гэһэн Викимедиа сангай ангилал холбооһотой.
Берзин А.. Буддизм и наука.
Берзин А.. Положение буддизма в современном мире.
Берзин А.. Привлекательность буддизма для современного мира.
Рерих Ю. Н.. Буддизм и культурное единство Азии (Сборник статей, выпущенный к столетию со дня рождения ученого)
Дхаммавирантха Ньяка Махатхера. Введение в буддизм. — Ассоциация «Буддизм в Интернете».
Берзин А.. Как применять практику Дхармы в повседневной жизни.
Ү. Г. XIV-р Далай Лама. Достижение мира посредством внутреннего спокойствия.

Энэ үгүүлэл Буряад Википеэдиин шэлэгдэмэл үгүүлэлнүүдэй нэгэн юм.

Эшэ татахада гараһан алдуу: Для существующих тегов <ref> группы «web» не найдено соответствующего тега <references group="web"/>
Эшэ татахада гараһан алдуу: Для существующих тегов <ref> группы «note» не найдено соответствующего тега <references group="note"/>

[1] Buddhism May Regain Its Status as the World’s Largest Religion. PROUT Globe. 2013-06-18 үдэртэ хандаһан.

[2] Beckford, Martin. Buddhism is fastest-growing religion in English jails over past decade. Telegraph. 2013-06-18 үдэртэ хандаһан.

[3] Buddhism fastest growing religion in West. Asian Tribune (2008-04-07). 2013-06-18 үдэртэ хандаһан.

[4] Stateline Western Australia. Abc.net.au. 2013-06-18 үдэртэ хандаһан.

[5] Robinson et al., Buddhist Religions, page xx; Philosophy East and West, vol 54, ps 269f; Williams, Mahayana Buddhism, Routledge, 1st ed., 1989, pp. 275f (2nd ed., 2008, p. 266)

[6] Padmasambhava, Jamgon Kongtrul, Erik Pema Kunsang (2004). Light of Wisdom. Rangjung Yeshe Publications. ISBN 978-962-7341-37-6. Retrieved on 2010-08-25.

[7] Mettanando Bhikkhu and Oskar von Hinueber, «The Cause of the Buddha’s Death»; Vol. XXVI of the Journal of the Pali Text Society, 2000.

[10] «Sammā» хэмэх үг «Зүб» буюу «төгс» утгатай.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[note 1]

[8]