Хальмаг Улас

Холбооной тойрог	Южный
Эдэй засагай тойрог	Поволжский
Ниислэл	Элэһэтэ
Газар нютаг	74731 км²
Хүн зон (2010)	283166 хүн (78-р)
Албан хэлэн	ород, хальмаг
Дуулал	«Хальмг Тангчин частр»
Сагай бүһэ	MSK 0
Автомашинын дугаар	08

Хальмаг (ород: Калмыкия; Хальмаг: Хальмг, латиншалһан: Khalmg, IPA: [xɑlʲˈməg]), албан ёһоор Бүгэдэ Найрамдаха Хальмаг Улас (ород: Респу́блика Калмы́кия; Хальмаг: Хальмг Таңһч, Haľmg Tañğç IPA: [xɑɮʲˈməg ˈtʰɑŋɣət͡ʃʰə]) Оросой холбоото уласай республика. Республикын ниислэл — Элһэтэ.

Газарзүйн байрлалга, тогтосо

Хойноосоо урагш 458 км, баруунаас зүүн тийшээ 423 км. Энэ бүс нутаг нь тал, тал хээр, цөлийн бүс нутаг. Газар нутгийн хэмжээ нь 75,9 мянган км/кв. Газар нутгийн хэмжээгээрээ Дани, Бельги, Швейцарь, Нидерландаас том. Халимагийн газар нутаг нь өмнө талаараа Кумо, Маны голоор, харин зүүн өмнөд хэсгээрээ Каспийн тэнгисээр, зүүн хойд хэсгээрээ Ижил мөрөн, баруун хойд хэсгээрээ Ергенины өндөрлөгөөр хүрээлэгдсэн. Каспийн тэнгис орчимдоо Сарпины нам дор газартай. Харин түүнээс урагш Хар газар бий. Халимагийн газар нутгийн ихэнхи хэсэг нь тал газар. Каспийн тэнгисийн эрэг орчимд элсэрхэг.

Уур амьсгал

Халимагт эх газрын эрс тэс уур амьсгалтай. Зун хуурай халуун. Харин өвөл нь цас багатай боловч эрс хүйтэрдэг. Баруунаас зүүн тийш уур амьсгал нь эх газрын хэв шинжийг улам ихээр агуулдаг. Нэгдүгээр сард агаарын дундаж хэм цельсийн −7-9. Өвөл уулархаг газраа цельсийн −35 хэм хүрэх тохиолдол бий. Жилийн 182 өдөр нь цэлмэг тэнгэртэй. Жилд дундажаар 240—275 өдөр дулаан цаг агаартай байдаг. 7-р сард агаарын дундаж хэм +23+25. Гэвч заримдаа цельсийн +44 хэм хүрэтэр халах тохиолдол байдаг. 2010 оны 7 сарын 12-нд Халимагийн Утта суурин цельсийн +45,4 хэм хүрч Оросын дээд амжилт тогтоож байжээ. Зуны улиралд жилийн 120 өдөр нь хур тунадасгүй хуурай байдаг. Оросын хамгийн хуурайшилт их уур амьсгалтай бүс нутгийн тоонд зүй ёсоор ордог. Жилдээ 210—340 мм хур тунадас унадаг. Халимагт хүчтэй салхиний урсгал байдаг тул салхины эрчим хүчийг ашигладаг. Халимагийн салхин цахилгаан станц нь жилд 3-5 сая кВт цаг эрчим хүч үйлдвэрлэдэг. Халимагийн зүүн хойд хэсгээр Волга мөрөн урсдаг (12 км). Халимагийн өмнөд хэсэгт Ставраполийн хязгаартай хил залгаа Чограйн усан сан бий. Харин зүүн хэсэгт нь Каспийн тэнгис бий.

Голууд: Кума, Маныч, Ижил мөрөн Нуурууд: Маныч-Гудило, Сарпин нуур, Состин нуур

Ашигт малтмал

Нүүрстөрөгчийн орд газартай. Ики-Бурульск, Ермолины байгалийн хийн орд газартай. Халимагийн байгалийн хий нь Каспийн тэнгисийн газрын тосны бүс нутагт хамаардаг.

Ан амьтан

Халимагийн нутагт 60 гаруй мэрэгч амьтан бий. 130 зүйлийн шувуу байдгийн 50 гаруй зүйл нь нүүдлийн усны шувууд. Оросын улаан номонд орсон 23 зүйлийн шувуу бий. Халимагийн газар нутгийн ихэнхи хэсэг нь тал хээр, хагас цөл тул ОХУ-ын хэмжээнд хамгийн ойн нөөц багатай гэж тооцогддог.

Түүхэ

Халимаг бол төв Азиин тала нудхаас нүүдэллэн Доод Ижил мөрөн, Каспийн тэнгисийн хойд хэсэгт суурьшсан баруун монгол (ойрат) аймгийнхан юм. XVI-XVII-р зууны үед Зүүнгарт амьдарч байсан монголчуудын нэг хэсэг нь Хөх нуурын орчим руу, нөгөө хэсэг нь төрөлх буурин дээрээ үлдсэн бол, гурав дахь хэсэг нь тухайн үеийн Оросын хаант улсын нутаг руу нүүжээ. Оросын хаант улсын нутаг рүү нүүсэн бүлэг монголчуудад анхаарлаа хандуулая. Халимагийн түүхийн тухай ном зохиолыг Г. С. Лыткина, А. М. Позднеева, Н. Н. Пальмова, Г. О. Авляева, У. Д. Душана, А. Г. Митирова, В. П. Санчирова, С. К. Хойта, У. Э. Эрдниева нар хятад, монгол, оросын түүхийн эх сурвалжид үндэслэн бичсэн байна. Монгол судлалын шинжлэх ухаанд халимагын түүх, хэл, соёл, ахуйг судалдаг халимаг судлалын салбар бий. 1556 онд Халимагчуудын довтолгоонд өртсөн тухайгаа Алтыулс ордын захирагч Москвагийн хаан IV-р догшин Иванд мэдэгдэж байжээ. Ер нь Халимагууд Орос нутагт ирсэн цагаасаа эхлэн байнга аян дайн хийж, нүүдэллэн аж төрж байжээ. Халимагуудын хийсэн анхны томохон аян дайн нь 1560 онд Ногайн Ордын нийслэл Бага Сарай (Сарайчика) хотыг эзэлсэн явдал байжээ. Халимагт тухайн үед хэд хэдэн нөлөө бүхийн цэргийн жанжин байв. Тэд тус тусдаа, заримдаа эвсэл болон цэргийн хүчээ зузаатган татар, орос, казах, Доны казак, дагестан зэргэ үндэстнүүдтэй тулалдаж байсан тухай түүхэн баримт бий. Оросууд Халимагуудыг хүлээн зөвшөөрсөн анхны баримт 1574 онд хамаарч байна. 1574 оны 5 сарын 30-нд IV-р догшин Иван хааны зарлигаар бухар, халимаг, казаны ордын худалдаачид Оросын Яков, Григорийн цайзад татваргүй наймаа хийхийг зөвшөөрсөн байна. Энэ нь Оросын түүхэнд анх удаа халимагуудын талаар албан ёсны баримт бичигт дурьдсан хэрэг юм. 1578 онд Халимагт буддын шашны ламаизмын урсгал түгэн дэлгэрч эхэлсэн байна. Тэр цагаас хойш Халимагийн нөлөө бүхий ноёдууд Түвдийн Лхас руу явж Далай ламаас хэргэм зэргэ, цол авч байжээ. 1591 онд Сибирийн хан Кучумын цэргүүд Ишим, Нор-Ишим голын орчимоос халимагуудын агтыг хулгайлсан тухайгаа бичжээ. Морио алдсан халимагууд Сибирийн хан Кучумын цэргүүдийн араас элдэн хөөж байжээ. Гэвч энэ хэрэг хэрхэн төгссөн талаар түүхийн баримт сэлт байхгүй юм. 1599 онд Зая банди төржээ. Тэрээр Халимагт «Тод үсэг» хэмээх цагаан толгой зохиосон юм. 1615 он гэхэд халимагчуудын олонхи нь буддын шашинтан болжээ. Мөн тэр жил дүрвэдийн Далай тайж, Зүүнгарын Хар-Хул, Чихэр, торгуудын Хөө-өрлөг, Хошуутын Хүндүлэн, Убаши нар Түвдийн Лхас хотод боловсрол эзэмшихээр явжээ. XVII -р зууны эхний гучин жилд халимагийн олон өрх аймгууд Волга мөрний эрэгт ирсэн байна. Халимагчууд ногайчуудыг Волга мөрний баруун эрэг, цаашлаап Терек, Кубань, Крым, Бужак руу нүүхэд хүргэжээ. Ногайчуудын зарим нь халимагт дагаар орж, аажмаар уусжээ. Ногайчуудыг Доод Волга мөрөн руу нүүхэд нь Доны казакууд туслаж байжээ. Учир нь ногайчуудыг нудхаас нь хөөхийг Оросын эзэн хаан Доны казакуудад даалгасан байжээ. Аажимдаа халимагууд Оросуудтай зөрчилдөх болжээ. 1655 онд Оросын эзэн хаан халимагуудад хандан албан бичиг илгээж, өөрт нь үнэнч байхыг шаардсан байна. Оросын эзэн хааны бичгийг халимагууд гардан авч, хүлээн зөвшөөрч байсан боловч эцэст нь амлалтаа зөрчих тохиолдол гаргаж байжээ. Нүүдэлчин халимагууд энэ үед Доод Волга мөрнөөс Каспийн тэнгисийн хойд хэсэг, өмнө зүгт Терек гол, хойд зүгт Самар хот, баруун зүгт Дон мөрөн, зүүн зүгт Яик (Урал) мөрөн хүрэтэр өргөн уудам газар нутгийг эзлэж байжээ. Аажимдаа халимагуудын эзэмшил газар багассан байна. Халимагийн эзэмшил газар нь багасаж байсан нь тэдний дотоод зөрчилтэй холбоотой байсан гэж Оросын түүхчид үздэг байна. Жишээ нь оросын хязгаарт ирсэн хойно Доод Волга мөрний эрэгт халимагын төрт улсыг анх байгуулсан Торгуудын тайж Хөө-өрлөг Дөрвөдийн Далай тайж, Гуши хаантай муудалцаж, бүр зэвсэг барин тулалдаж байжээ. Энэ зөрчилөөс болж, эсвэл өөр ямар нэгэн шалтгааны улмаас торгуудын тайж Хөө-өрлөг Доод Волга, Каспийн тэнгис рүү нүүж, тэндээ суурьшин амьдрах болсон байж мэдэх юм. Волга мөрний эрэгт нүүж ирсэн үе нь ойролцоогоор 1630—1632 он гэж түүхчид таамагладаг. Гэвч Халимагийн гол «гэр» нь Урал голын цаана байжээ.

1640 онд Торгуудын Хөө-өрлөг тайж, халимаг ноёдын хуралд оролцохоор Зүүнгар руу явж байжээ. Түүнийг буцаж ирсэний дараа халимагууд Поволжью орчимд амьдардаг бусад угсааныхан руу уулгалан дайрч дээрэм хийх болжээ. Хөө-өрлөг таалал төгссөний дараа түүний том хүү Шүхүр Дайчин халимагийг захирах болжээ. 1645 Далай ламаас цол хэргэм авахаар тэрээр Түвдэд очсон байна. Энэ зуур 1646 онд халимагийн зарим жижиг ноёд Астрахань хотод очиж, оросын бүрэлдэхүүнд орох хүсэлт гаргаж байжээ. Оросууд ч халимагчуудын хүсэлтийг хүлээн авна гэж мэдэгдсэн байна. 1654 онд Шукур дайчин Түвдээс эргэж ирээд юуны түрүүнд Оросууд руу халдан довтолжээ. Шүхүр Дайчин, түүний хүү Пунцаг нар Зүүнгараас нүүдэллэн ирсэн монгол угсааны аймгуудыг нэгтгэж чадаж байжээ. 1672 онд Аюка төрийн эрх мэдлийг авчээ.

Тэрээр өөрийн нагац Дугар, түүний хүү Цэрэн нарыг олзолж нутаг улсыг нь өөрийн болгожээ. Аюка халимагийн бусад аймгуудыг өөртөө нэгтгэж, эрх мэдлээ нэмэгдүүлсээр байлаа. Нэгэн удаа Аюкийн хоёр дүү нь хоорондоо муудалцжээ. Хоёр дүүгийнх нь нэг нь Хар тэнгисийн ойролцоо байгаа оросуудаас тусламж гуйсан байна. Гэвч Аюка хоёр дүүгээ ятгаж эвлэрүүлсэнээр барахгүй, тэд гурвуул хүчээ нэгтгэн оросуудын эсрэг дайн хийжээ. Азовын тэнгисийг эзэмших, мөн Крым орчимд байгаа овог аймгуудыг устгахад туслаач гэжэ Оросууд халимагийн Аюка хаанд 1674 онд хандсан байна. Гэвч Аюка хаан татгалзсан хариу өгчээ. Халимагууд, мөн тэдний харъяаны татарчууд оросууд руу байнга халдаж, дээрэм тонуул хийж байлаа. Энэ үед Оросууд Царицынагаас Астрахань хүрэтэр хэсэг бүлгээрээ зөвхөн усан замаар л явдаг болжээ. Хуурай газраар явах нь Оросуудад аюултай болсон байна. 1684 оноос Аюка хаан цэргийн хүчээ Урал голын цаана гаргав. Тэрээр Киргизийн кайсакууд, туркмен, мангышлакчуудыг эзэлжээ. Мөн дагестан, кумык, кабардин, кубанчуудтай байлджээ. 1690 онд Далай лам Халимагийн хаан Аюкад хааны цол, тамга илгээжээ. Далай ламын илгээмжийг авсан Аюка үүгээрээ Оросуудаас хараат бус гэдгээ нотлон харуулахыг зорьсон байна. 1696 онд халимагийн цэргүүд Азовын тэнгисийн авах дайнд оролцжээ.1697 онд Оросын эзэн Петр хаан хилийн чанад руу явахдаа Оросын хязгаар нутгийг хамгаалж байх хүсэлт тавьжээ. Үүний хариуд Оросууд Аюка хаанд их буу, жил бүр 20 торх дарь, 10 торх тугалга өгнө гэж амласан байна. Мөн Аюка хааны зөвшөөрөлгүйгээр халимагуудыг загалмайлахгүй гэж тохиролцжээ. 1709 онд Оросын эзэн хаан 1-р Петр олзны швед цэргүүдээр Оросын эзэнт улсын газрын зургийг зуруулжээ. Тухайн үед Оросын хөрш орнууд дотор ногоон өнгөөр Зүүнгарын хант улсыг тэмдэглэсэн байна. 1724 онд Аюка хаан нас барсаны дараа Оросын засгийн газар Халимагийн удирдагчийг томилоход хөндлөнгөөс нөлөөлөх гэж оролджээ. Оросууд Аюкийн нууц амрагаас гарсан Дорж Назаров хэмээх хүүг дэмжиж байлаа. Гэвч тухайн үеийн Халимагийн ихэс дээдэс хан ширээнд Цэрэн Дондогийг залсан байна. Халимагийн удирдагчийг томилоход нь Оросууд оролцох гэсэн нь ийхнхүү бүтэлгүйжээ. Дээрх үйл явдал Халимагуудын эгдүүцлийг төрүүлсэн байна. Ази тивд Зүүнгарынхан Манжтай тэмцэж байлаа. Харин Оросууд халимагуудад зэвсэг нийлүүлж байсан юм. 1727 оноос халимагууд Оросын нутаг руу дахин халдах болжээ. 1727 оны намаржин оросууд 60 мянган рублийн хохирол амсаж, 17 орос хүн олзлогдож, 15 орос алагджээ. Халимагийн довтолгооноос сэргийлэхийн тулд Астрахань хотоос Саратов хүрэтэр бүх хотод цэргүүдэд зориулсан завь бэлтгэжээ. 1729 онд халимагийн ихэс дээдэс Оростой байлдах эсэхээ шийдэж ядан байлаа. Гэтэл 1730 онд Халимагийн хан Цэрэн Дондогийг зорин Манжийн хааны элч төлөөлөгч ирж явна гэсэн мэдээсэл ирэв. Манжийн хааны төлөөлөгч Цэрэн Дондогт хааны титэм, богд хаан гэсэн цол өгөх гэж байгаа гэсэн сураг гарчээ. Үүнийг мэдсэн Оросууд Цэрэн Дондогт хааны титэм, цол урьтаж өгөх болжээ. 1731 онд Цэрэн Дондог Перс, Оттоманы Портуудтай харьцаж эхэлжээ. Оттоманы Портууд халимагийн эсрэг тэмцэл хийхээр завдахад нь Оросууд хамгаалсан байна. Гэвч хожим оросууд Оттоманы Порттой харилцаагаа сайжруулж чадсан тул халимагуудад хандан Оттоманы Портыг орхин яюахыг санал болгожээ. Гэвч Халимагууд энэ саналыг хүлээн авсангүй. Үүний дараа Халимаг-Оросын харилцаа эрс муудсан байна. Оросууд Халимагийн улс төрийн амьдралд хөндлөнгөөс оролцох нь аажмаар нэмэгджээ. Ази тивд хүчирхэг болсон Манж улс Зүүнгарын хаант улсыг мөхөөн дараад зогссонгүй хүн амыг нь гү, али ард түмнийг нь хядан устгаж үгүй хийв. 1759 онд Ойрадын эзэн хаан Даваач таалал төгсөв. Өмөг түшиг болсон Зүүнгарын хаант улс унасны дараа ганцаардсан Халимагийн сүр хүч, нэгдмэл байдал улам доройтож Оросын нөлөөнд бүрэн оржээ. 1825 онд Оросын засгийн газар «Халимагийн ард түмэнийг удирдах журам» баталжээ. Энэ дүрмийн дагуу Халимагийн асуудлыг Оросын гадаад хэргийн яам шийддэг байснаа больж, дотоод хэргийн яамны эрхлэх асуудал гэж үзсэн байна.

ХХ-р зуун

Орост хаант засаг унаж, Октябрийн хувьсгал ялсаны дараа Халимагийн ард түмэн өөрсдийн хувь заяагаа гартаа авч, төрт улсаа сэргээх оролдого хийсэн байна. Тэд шууд тусгаар тогтнол зарлах боломжгүй байлаа. Халимагт оросын нөлөө дэндүү их байсан тул бүрэн тусгаар тогтнолын асуудлыг угаасаа хөндөх боломжгүй юм. 1917 оны 3 сарын 25-нд Халимагийн язгуур угсаатан, сэхээтний төлөөлөл Астрахань хотод их хурал хийж Оросын түр засгийн газарт хандан өөртөө засах улс байгуулах эрх олгооч гэсэн бичиг үйлджээ. 1917 оны 7 сарын 1-нд Оросын түр засгийн газар «Халимагийн ард түмний талын муж» байгуулах шийдвэр гаргасан байна. 1920 оны 11 сарын 4-нд Астрахань, Царыцин, Ставропольийн губерн, Дон, Терк мужаас газар нутаг тасдан Халимагийн өөртөө засах муж байгуулжээ. Тэр цагаас хойш жил бүрийн 11 сарын 4-нд Халимагууд засаг төрөө сэргээсэн түүхэн өдрөө баяр ёслолын байдалтай тэмдэглэн өнгөрүүлдэг болсон байна. 1924 он хүрэтэр Халимагийн төв нь Астрахань хот байлаа. Хожим Элиста хот засаг захиргааны төв нь болжээ. 1935 оны 10 сарын 20-нд Халимагийн өөртөө засах мужийг Зөвлөлт Социалист Бүгд Найрамдах Халимагийн Автономит Улс гэж зарласан байна. 1937 оны 6 сарын 23-нд Халимагийн Үндсэн Хууль батлагджээ. Гэвч дэлхийн 2-р дайны үед Халимагийн цэргүүд фашист Германы талд орж Оросуудын эсрэг байлджээ. Энэ нь Москвагийн зэвүүцэл, хорсолыг хөдөлгөжээ. Гэхдээ халимагийн морьт цэргийн нэг корпус Оросын Улаан Армийн талд орж, Германы эсрэг тулалдсан юм. Дэлхийн 2-р дайны эцэст Халимагаас 8 хүн ЗХУ-ын баатар цол хүртсэн байна. 1942 оны 8-р сараас 1943 оны 1-р сарын хооронд Халимагийн нутаг дэвсгэр дээр байлдааны ажиллагаа явагджээ. 1943 онд Халимагийн өөртөө засах орны нутгийг Оросын цэргүүд Германчуудаас чөлөөлөх үйл явц эхэлжээ. Дайны дараа В. И. Сталин Халимагийн өөртөө засах орныг татан буулгажээ. Халимагийн газар нутгийг Астрахань муж, Дагестан, Ростов мужид хуваан өгчээ. Халимагийн нийслэл Элст хотын нэрийг Степной гэж орос үгээр өөрчилжээ. 1943 оны 12 сарын 28-аас 12 сарын 31-нд халимагчуудыг нудхаас нь албадан нүүлгэж, Сибирь, Дундаж Ази, Казахстан, Алтай руу цөлжээ. Оросын тусгай албаныхан «Улус» ажиллаагааг Оросын чекистБ. З. Кобулова, И. А. Серова нар гардан зохион байгуулжээ. Энэ хэлмэгдүүлэлтийн улмаас Халимагуудын гуравны нэг нь амь үрэгдсэн юм. Энэ он жүлүүдэд Халимагийн тухай дурьдсан бүх ном зохиол, баримт бичгийг устгаж байжээ. 1953 онд В. И. Сталин нас барав. Сталины дараа Оросын шинэ удирдагч нар Халимагийн талаар баримтлан бодлогоо зөөлрүүлжээ. 1957 оны 1-р сард Ставрополийн хязгаарын бүрэлдэхүүнд Халимагийн өөртөө засах мужийг байгуулах шийдвэрийг ЗХУ-ын Дээд Зөвлөл гаргажээ. Ингэхдээ өмнө нь Халимагийн нутагт тооцогдож байсан Лиман, Приволж дүүргийг Астрахань мужид, мөн Дагетаны мэдэлд 158 га талбай Хар газар үлджээ. Цөллөгт явсан хүмүүсийн хойч үе, үр садыг Халимаг руу эргэж ирэхийг зөвшөөрсөн байна. 1958 онд ЗСБНХалимагийн АУ-ын статусынг сэргээжээ. 1961-78 онд ЗСБНХалимаг АУ-ын тэргүүнээр ахмад дайчин, ЗХУ-ын баатар Б. Б. Городовиков ажиллажээ. 1985 онд Оросын удирдагч Горбачев зогисонги байдалд ороод байгаа эдийн засаг, нийгмийн амьдралд түлхэц өгөх зорилгоор өөрчлөн байгуулалт зарлав. Энэ нь эцэстээ ЗХУ задрах, коммунист дэглэм Орост нуран унах эхлэл болсон билээ. 1990 оны 12-р сард ЗСБНХалимаг АУ-ыг ЗСБНХалимаг Улс гэж нэрлэх болжээ.

1991 оны 4 сарын 26-нд «Хэлмэгдсэн ард түмнийг цагаатгах тухай» хууль баталжээ. 1991 оны 10 сарын 18-нд «Улс төрийн хэргээр хэлмэгдсэн хүмүүсийг цагаатгах тухай» хууль батлагджээ. Энэ хууль батлагдсанаар дэлхийн хоёрдугаар дайны жүлүүдэд цөллөгдөж зовж шаналсан Халимагуудыг цагаатгах ажил эхэлжээ. 1992 оны 3 сарын 31-нд Бүгд Найрамдах Халимаг Улс ОХУ-ын бүрэлдэхүүнд байгуулагджээ. 1993 оны 4 сарын 11-нд Халимагийн анхны ерөнхийлөгчөөр К. Н. Илюмжинов сонгогджээ. 1993 оны 4 сарын 12-нд Халимаг ерөнхийлөгчийн засаглалтай бүгд найрамдах, өөртөө засах улсын статустай болжээ. 1994 оны 4 сарын 5-нд Халимагт шинэ үндсэн хууль баталжээ. 1995 оны 10 сарын 15-нд К. Н. Илюмжинов хоёр дахь удаагаа Халимагийн ерөнхийлөгчөөр сонгогджээ. Түүний бүрэн эрхийн хугацаа 7 жил. 2000 онд Путин ОХУ-ын ерөнхийлөгч болсоноор ОХУ-ын ерөнхийлөгчийн бүрэн эрхэт төлөөлөгчийн албан тушаал Халимагт бий болжээ. 2005 оны 10 сарын 24-нд ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В. В. Путины шийдвэрээр К. Н. Илюмжинов Халимагийн тэргүүний албан тушаалд 5 жилийн хугацаатай томилогджээ. 2009 онд Халимагийн ард түмэн Оросын бүрэлдэхүүнд сайн дураараа нэгдсэний 400 жилийн ойг тэмдэглэжээ. Энэ ойд зориулан Оросын төв банк дурсгалын зоос гаргажээ. 2010 оны 9 сарын 28-нд А. М. Орлов Халимагийн тэргүүний албан тушаалд томилогджээ. Тэрээр 10 сарын 24-нд албан тушаалдаа орсон юм.

Хотонууд

Уласууд

Яһатанууд

Яһатанууд	2002 оной тоо, мянган хүн (* Архивировалһан 10 арба һара 2011 оной.)
Хальмаг	155,9 (53,4 %)
Ород	98,1 (33,6 %)
Даргин	7,3 (2,5 %)
Сэсэн	6,0 (2,0 %)
Түүрэг	3,1 (1,1 %)
Украин	2,5
Аварууд	2,3
Германшууд	1,6
Татаар	1,1
Солонгос	1,0